Zasłynął jako autor komedii obyczajowych (Rewizor, Ożenek) i utworów o tematyce życia „małych ludzi” (Szynel, Nos). W swych satyrach często przedstawiał rosyjski system administracyjny, którego nieprawidłowości oceniał w kategoriach moralnych oraz oskarżał wynaturzonych przedstawicieli rosyjskiej szlachty, uzupełnionych wypowiedziami o pozytywnych cechach rosyjskiego charakteru narodowego.
Doprowadził do dominacji prozy fabularnej w literaturze rosyjskiej, był mistrzem wyrosłej z romantyzmu groteski, niezrównanym satyrykiem-humorystą. Wzbogacił język artystyczny o specyficzne i ekspresywne słownictwo opisywanych środowisk[3].
Nikołaj Gogol urodził się w ukraińskiej ziemiańskiej rodzinie Hohol-Janowskich (ros. Gogol-Janowskich) herbu Jastrzębiec, żyjącej od kilku pokoleń na Lewobrzeżnej Ukrainie. Hohol-Janowscy byli również skoligaceni z najważniejszymi wojskowymi rodami Hetmańszczyzny.
Początkowo Janowscy byli rodem prawosławnych duchownych w okolicach Połtawy. Protoplasta rodu – Jan (Iwan Jakowycz), znany pod duchownym imieniem o. Ioann, był od 1695 roku wikarym w cerkwi św. Trójcy w Łubniach, a od 1723 proboszczem Uspieńskiej cerkwi w podłubieńskiej wsi Kononówka. Od polskiej formy jego imienia „Jan” pochodzi nazwisko rodowe „Janowscy”. Syn Jana, Damian (Dziemian) Janowski, absolwent Akademii Mohylańskiej w Kijowie, zajął po ojcu stanowisko proboszcza w Kononówce. Natomiast wnuk Jana, a dziadek Nikołaja Gogola, Atanazy (Opanas) Janowski (1738–1808) był pisarzem pułkowym, oficerem wojsk najpierw kozackich, a następnie rosyjskich. Atanazy ożenił się z Tatianą, pochodzącą z ważnego kozackiego rodu Łyzohub, praprawnuczką hetmana Piotra Doroszenki i prawnuczką hetmana Iwana Skoropadskiego.
Po otrzymaniu od cesarzowej Katarzyny II patentu szlacheckiego (1792 rok) Atanazy Janowski dodał do nazwiska, jako przydomek rodowy, nazwisko panieńskie swojej matki – Hohol (ros. Gogol). W oficjalnych dokumentach pisał, że jego „przodkowie byli nazwiska Hohol, z polskiej narodowości”, mając prawdopodobnie na myśli pochodzenie po matce od dawnego szlacheckiego rodu Hohol lub Hohoł (nazwisko pochodzi od nazwy ptaka gągoł, ukr. гоголь)[4]. Hohołowie pochodzili z Rusi Koronnej (ich siedziby rodowe znajdowały się w województwach ruskim, podolskim i wołyńskim), zostali uszlachceni i nosili polski herb Jastrzębiec[b]. Najsłynniejszymi przedstawicielami rodu byli biskup pińsko-turowski Jonasz Hohoł, zwolennik Zygmunta III Wazy i sygnatariusz unii brzeskiej (zm. 1603) oraz pułkownik kozacki Ostap Hohol (pol. Eustachy Hohoł, zm. 1679) mianowany przez Jana III Sobieskiego hetmanem Ukrainy Prawobrzeżnej. Według legendy rodzinnej Hohol-Janowscy mieli być potomkami Ostapa Hohola[c].
Ojciec poety, Wasilij Afanasewicz Janowski (1777–1825), urodzony w rodzinnym chutorze Janowszczyzna (Яновщина, od 1946 roku Gogolewo), uczył się w seminarium duchownym w Połtawie i został państwowym urzędnikiem carskim. Zajmował się również poezją i teatrem domowym, do którego sam pisał sztuki w języku rosyjskim i ukraińskim. Matka Gogola, Maria z domu Kosiarowska (1791–1868) była córką naczelnika poczty guberni orłowskiej i pochodziła z zamożnej rodziny Kosiarowskich-Szczerbaków. Do swojego ślubu w wieku 14 lat wychowywała się w domu wujostwa Troszczyńskich, rodziców swojego kuzyna Andrieja, późniejszego generała, którego żona Olga podobno była wnuczką ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta[5]. Generał Troszczyński w późniejszych latach wspierał finansowo młodego Nikołaja Gogola przebywającego w Petersburgu[6].
Oprócz Nikołaja, Gogol-Janowscy mieli jeszcze pięcioro dzieci: Iwana (1810–1819), Маrię (1811–1844), Аnnę (1821–1893), Еlżbietę (1823–1864) i Оlgę (1825–1907).
Młodość i wykształcenie
Nikołaj urodził się 31 marca 1809 roku we wsi Soroczyńce Wielkie (w czasach Rzeczypospolitej Krasnopol) w guberni połtawskiej. Według ksiąg cerkiewnych urodził się jako Nikołaj Janowski i pod takim mianem był znany w czasach szkolnych i na początku kariery. W roku 1820, na prośbę ojca, Nikołaja zaliczono go w poczet szlachty, a w roku 1821 nadano mu nazwisko Gogol-Janowski. Po powstaniu listopadowym poeta odrzucił jednak nazwisko Janowski, jako „wymyślone przez Polaków” i swoje utwory podpisywał tylko przydomkiem „Gogol”[5].
Początkowo kształcił się u prywatnego nauczyciela w Połtawie, a w roku 1821 wstąpił do gimnazjum w Nieżynie. Po jego ukończeniu w 1828 zamieszkał w Petersburgu, gdzie w latach 1829–1831 pracował jako urzędnik, próbował też swych sił jako aktor. W 1831 poznał Aleksandra Puszkina, który wspierał jego działalność pisarską i został jego przyjacielem. W 1834 Gogol zaczął wykładać historię na uniwersytecie w Petersburgu.
Okres twórczy
Początkowa twórczość Gogola miała charakter „małoruski”. W latach 1831–1832 wydał pierwszy zbiór opowiadań pod tytułem Wieczory na chutorze niedaleko Dikańki. Było ono w całości inspirowane tematyką ukraińską i folklorem kozackim, a w jego skład wchodziła min. powieść Jarmark w Soroczyńcach[7]. Tematykę ukraińską Gogol kontynuował w kolejnym zbiorze opowiadań Mirgorod, w skład której weszła historyczna powieść z czasów powstań kozackich Taras Bulba. Powieści tej zarzucano wydźwięk antypolski i antysemicki oraz gloryfikowanie przemocy[7].
Od połowy lat 30. jego styl pisania ewoluował w kierunku skupienia na powszedniości życia mieszkańców Imperium Rosyjskiego i szerokiego stosowania zabiegu groteski. Wyrazem tej tematyki był cykl Petersburskie opowiadania wydawany w latach 1835–1842 oraz dramaty z najbardziej znanym Rewizorem z 1836 roku[7].
W latach 1836–1841 przebywał za granicą, m.in. w Paryżu oraz w Rzymie, w tym okresie powstało jego główne dzieło – powieść Martwe dusze. Ukazały się one drukiem w maju 1842 – była to w zamierzeniach autora jedynie pierwsza część ogromnej epopei o Rosji, pomyślanej na wzór Boskiej komediiDantego. Pomysł ten nigdy nie został zrealizowany. Ostateczny kształt otrzymał tylko tom pierwszy – gogolowskie „piekło”. Rysuje tam wizerunek rosyjskiego społeczeństwa i rosyjskiego ustroju – świat upośledzonych moralnie, bezdusznych ludzkich manekinów, Rosję ludzi martwych. Martwe dusze wywołały ogromne poruszenie. Mnożyły się ataki i napaści na Gogola, ciężkie oskarżenia o szkalowanie, a nawet zdradę własnego narodu. Równocześnie negatywnie nastawieni do instytucji caratu krytycy literaccy (jak Wissarion Bielinski) uznali dzieło za znakomitą satyrę prowincjonalnej Rosji czasów Mikołaja I[7].
Drugi tom Martwych dusz miał przedstawić zmienione poglądy pisarza, ten jednak widział, że w ten sposób popada w konflikt z prawdą życiową i artystyczną. Gotowe już rozdziały były niszczone, zachowały się jedynie ich fragmenty. Martwe dusze były ostatnim jego wielkim dziełem. W 1847 Gogol opublikował Wybrane fragmenty z korespondencji z przyjaciółmi, w których próbował przedstawić pozytywną wizję społeczeństwa rosyjskiego i skłonić je do korzystnych zmian. Riasanovsky określa tekst jako „naiwny i reakcyjny”, przywołując wyrażony w nim pogląd, iż rosyjscy chłopi powinni pozostać analfabetami[7].
Grób Nikołaja Gogola w Moskwie
Zmarł w Moskwie 4 marca 1852 w wieku 43 lat. Zmarł po 9 dniach głodówki, na którą sam się zdecydował, będąc pod wpływem fanatycznego popa Konstantinowskiego[8]. Został pochowany na Cmentarzu Nowodziewiczym. Po odkopaniu jego grobu znaleziono ciało odwrócone twarzą w dół, co dało początek spekulacjom, że pochowano go żywcem w stanie śpiączki[potrzebny przypis].
Wij (ros.Вий) – polskie tłumaczenie Jerzy Wyszomirski
Powieść o tym, jak pokłócili się Iwan Iwanowicz z Iwanem Nikiforowiczem lub Opowieść o kłótni Iwana Iwanowicza z Iwanem Nikiforowiczem lub Opowieść o tym, jak się pokłócił Iwan Iwanowicz z Iwanem Nikiforowiczem (ros.Повесть о том, как поссорился Иван Иванович с Иваном Никифоровичем) – polskie tłumaczenie Jerzy Wyszomirski
Nikołaj Rimski-Korsakow, premiera St. Petersburg 1880
Mykoła Łysenko Topielica, premiera Charków 1885
Jarmark w Soroczyńcach
Modest Musorgski Jarmark soroczyński (1874-80 niedok.); dokończenie m.in. C. Cui, premiera Moskwa 1913; nowe opracowanie N. Czeriepnin, premiera Monte Carlo 1923
5 czerwca 1952 Poczta Polska wydała znaczek o wartości 25 gr (nr. katalogowy 609) z okazji 100. rocznicy śmierci Mikołaja Gogola[10].
Wiele ukraińskich miast ma ulice Gogola. Pomnik Gogola wzniesiono w miastach Dniepr, Kijów, Myrhorod, Połtawa i Charków. Wieś Gogolewo w obwodzie połtawskim nosi imię ukraińskiego pisarza[potrzebny przypis].
↑Sam Gogol uważał się w równym stopniu za Ukraińca i Rosjanina. Tak pisał o swojej identyfikacji narodowej: nie mogę dać przewagi ani Małorusinowi [Ukraińcowi] przed Rosjaninem, ani Rosjaninowi przed Małorusinem.
↑„Hohol, starodawny ród ruski, osiedlony na Ukrainie, w XVII w. uszlachcony. Do rodu tego należeli: Hohol (Jonasz), władyka piński i turowski, † 1602; gorliwy stronnik powrócenia do unji florenckiej; w tym celu znajdował się na synodzie w Brześciu 1595 r. Wkrótce potem mianowany przez Zygmunta III biskupem pińskim. Hohol (Ostap), starszyna wojsk zaporoskich, odznaczył się wielokrotnie w wojnie Jana III z Turkami na Podolu i Ukrainie, a w nagrodę tych zasług otrzymał od niego naczelne dowództwo nad wszystkimi Kozakami, którzy w r. 1675 stali jeszcze przy Polsce, czyli mianowany został hetmanem nakaźnym Rusi przeddnieprskiej. † 1679 i pochowany w Kijowie w monastenie Międzygórskim. Z tegoż rodu pochodzi podobno i znakomity pisarz rosyjski Gogol”. (Encyklopedja Powszechna S. Orgelbranda. T. V, s. 296, Warszawa 1873).
Przypisy
↑Łukasz Adamski. Rosja wobec Rusi. „POLITYKA – Pomocnik Historyczny”. Dzieje Rosjan. s. 86. ISSN1730-0525.
↑AndrzejA.FiszerAndrzejA., Katalog Polskich Znaków Pocztowych (i z Polską związanych) 2019. Tom I., 2018, ISBN 978-83-62457-18-2. Brak numerów stron w książce
Bibliografia
Źródła w języku polskim
Bogdan Galster, Mikołaj Gogol, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967
.jpg)
