Pd1

Pd1

Lokomotywa S3 na dworcu w Szczecinie
Inne oznaczenia	S3
Producent	Hanomag i inni
Lata budowy	1893–1904
Układ osi	2'B n2v
Wymiary
Masa służbowa	50 160 kg[1]
Masa przyczepna	30,6 t
Długość	10 700 mm
Długość z tendrem	16 511 mm[1] - 17 561 mm[2] (różne tendry)
Rozstaw osi skrajnych	7400 mm
Średnica kół napędnych	1980 mm
Średnica kół tocznych	1000 mm
Napęd
Trakcja	parowa
Ciśnienie w kotle	12 at
Powierzchnia ogrzewalna kotła	117,7 m²[2] - 118,02 m²[1]
Powierzchnia przegrzewacza	brak
Powierzchnia rusztu	2,3 m²[1]
Średnica cylindra	460/680 mm
Skok tłoka	600 mm
Parametry eksploatacyjne
Prędkość konstrukcyjna	100 km/h
Nacisk osi na szyny	15,38 t[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Pd1 – polskie oznaczenie na PKP parowozu pospiesznego kolei pruskich serii S3, produkowanego w latach 1893–1904. Na kolejach niemieckich nosił później oznaczenie serii (Br) 13⁰.

Konstrukcja tego oszczędnego i szybkiego (100 km/h) parowozu wiele zawdzięczała podróży służbowej jej autora – Augusta von Borriesa w USA i Wielkiej Brytanii^[3]. Celem jej było zapoznanie się z rozwojem parowozów w innych krajach, dla stworzenia nowoczesnych i szybkich lokomotyw pospiesznych dla pruskich kolei.

Dla nowych lokomotyw wybrano układ osi 2'B, w miejsce stosowanego dotychczas w Prusach 1B. Pierwszą próbą stworzenia nowego parowozu pospiesznego von Borriesa były lokomotywy oznaczone od 1906 roku jako seria S2, których egzemplarze próbne budowano od 1890 roku, a serię 148 sztuk z silnikiem bliźniaczym i rozrządem wewnętrznym Allana wyprodukowano w 1892 roku^[4]. Następnie von Borries opracował ulepszoną lokomotywę z dwucylindrowym sprzężonym silnikiem parowym z zewnętrznymi cylindrami i nowoczesnym rozrządem tłokowym Heusingera oraz zwiększonym rozstawem osi. Od 1906 roku została ona oznaczona jako seria S3^[1].

Lokomotywa serii S3 była produkowana jako znormalizowany wzór (Musterblatt) III-2b w 8 fabrykach (w kolejności pod względem wielkości produkcji: Hanomag – 213, Schwartzkopff – 185, Vulcan – 152, Schichau – 132, dalej Henschel, Union-Gießerei, Borsig i Grafensteden)^[1]. Dla kolei pruskich wyprodukowano 1027 parowozów, w latach 1893–1904^[1]. Dzięki udanej konstrukcji, były zamawiane w dużej liczbie i wkrótce opanowały większość ruchu pospiesznego w Prusach^[3].

Dalsze 41 lokomotyw analogicznej konstrukcji zbudowano w latach 1900–1901 w kilku fabrykach dla kolei Alzacji-Lotaryngii, gdzie weszły do służby jako seria A15 (6 sztuk) i A16 (35 sztuk) (numery na kolei 712-727, 763-787). W 1912 roku zostały one oznaczone jako seria S3, z wyjątkiem doświadczalnej lokomotywy nr 782 na parę przegrzaną, którą zaliczono do serii S4^[5]. Ponadto 6 lokomotyw tego samego typu zbudowała w latach 1902–1904 fabryka Hanomag dla kolei oldenburskich^[5].

Od połowy pierwszego dziesięciolecia XX wieku lokomotywy S3 były stopniowo wypierane przy cięższych pociągach pospiesznych przez nowsze, mocniejsze konstrukcje (jak S5², S4, S6, S7, S9), lecz w ruchu osobowym pozostały do I wojny światowej; jedynie dwie wycofano wcześniej z powodu wypadków^[1].

Po I wojnie światowej część lokomotyw została przeznaczona dla innych krajów jako reparacje wojenne. Po wejściu kolei pruskich w skład kolei niemieckich, według tymczasowego planu przenumerowania z 1923 r., przewidziano wcielenie 458 lokomotyw serii S3, oznaczonych jako seria (Br) 13⁰. Ostatecznie jednak większość wycofano wcześniej i koleje niemieckie DRG otrzymały tylko 28 parowozów (od 1925 roku numery 13 001 do 13 028), które eksploatowano jedynie do 1927 roku^[1]. Alzacko-lotaryńskie lokomotywy S3 wycofano ze służby do 1925 roku. Oldenburskie lokomotywy S3 oznaczono natomiast w 1925 roku jako seria 13¹⁸, z numerami 13 1801 do 13 1806, lecz również szybko zostały wycofane^[5].

Do serii S3 zaklasyfikowano także 26 lokomotyw serii S2 zrekonstruowanych z zamianą silnika bliźniaczego na sprzężony^[1].

Po I wojnie światowej polskie koleje eksploatowały 89 parowozów tego typu, które otrzymały oznaczenie serii Pd1^[6]. Według innych źródeł było ich 92^[1], lecz trzy lokomotywy zaliczone do serii Pd1 (Pd1-87, 88 i Pd1-3Dz) były w rzeczywistości lokomotywami serii S5² (mylnie zaklasyfikowanymi jako Pd1, a nie Pd4 z powodu błędnego oznaczenia ośmiu lokomotyw S5² w dyrekcji bydgoskiej KPEV jako seria S3)^[7]. Po wybuchu II wojny światowej Niemcy przejęli w Polsce 37 lokomotyw Pd1 (w tym dwie serii S5²), którym nadali numery 13 302 do 13 338. Dwie dalsze polskie lokomotywy Pd1 zostały zdobyte przez Niemców w 1941 roku w ZSRR i wcielone pod numerami 13 339 i 13 340^[1].

Po II wojnie światowej na PKP wróciło 18 lokomotyw serii Pd1, które używane były do 1951 roku, z nowymi numerami od 1 do 18^[8]. Wśród nich była lokomotywa Pd1-16 (dawna Pd1-88), należąca faktycznie do serii S5²^[9]. Osiem lokomotyw było używanych po wojnie przez koleje NRD i zwróconych Polsce dopiero w latach 1955/56, kiedy to już nie weszły do eksploatacji i zostały złomowane^[1].

Sześć lokomotyw posiadały w okresie międzywojennym koleje litewskie, gdzie zaliczono je jako seria K3 (numery 201-206). Jedna z nich została przejęta przez Niemcy podczas II wojny światowej i oznaczona jako 13 301^[1]. Trzy lokomotywy otrzymała w lutym 1920 roku Łotwa, gdzie zaliczono je do serii An, grupującej lokomotywy o układzie osi 2'B, z numerami An-38, An-45 i An-46. Wszystkie zostały wycofane w latach 1930–1934^[10].

Żadna z lokomotyw serii S3 nie zachowała się do czasów obecnych^[1].

Parowóz pospieszny o układzie osi 2'B, z dwucylindrowym silnikiem sprzężonym na parę nasyconą (2'B n2v). Rozrząd Heusingera. Oś kotła na wysokości 2260 mm nad szynami^[1]. Rozstaw osi wiązanych: 2600 mm. Lokomotywy wczesnych serii miały rozstaw osi wózka tocznego 2000 mm, produkowane od 1900 roku – 2200 mm^[1]. Nacisk na oś wynosił 15,22 – 15,38 t w przypadku osi wiązanych i 9,78 t w przypadku osi tocznych^[1].

Stosowano tendry pruskich serii: trzyosiowe pr 3 T 12 (M. III-5b)^[1], pr 3 T 15 i czteroosiowe pr 2’2’ T 16, pr 2'2' T 20 i pr 2’2’ T 21,5^[2] (ostatnia liczba oznaczała pojemność skrzyni wodnej w m³).

Lokomotywa S3 mogła ciągnąć po poziomym torze z prędkością 100 km/h pociąg o masie 130 ton, z prędkością 90 km/h o masie 200 ton, a z prędkością 80 km/h o masie 280 ton (książka charakterystyk z 1915 roku) lub 325 ton (książka z 1924 roku)^[1].

Z konstrukcji parowozu S3 wywodziły się parowozy pruskich serii S4 (na parę przegrzaną), S5¹ (z czterocylindrowym silnikiem sprzężonym) i S5² („wzmocniony S3”).

• Jan Piwowoński, 1978, Parowozy kolei polskich, WKiŁ, Warszawa
• Lokomotywy. Encyklopedia, DavidD. Ross (red.) i inni, Warszawa: Muza, 2005, ISBN 83-7319-700-1, OCLC 838801708 . Brak numerów stron w książce
• Herbert Rauter, Günther Scheingraber, Preußen-Report. Band 2: Die Schnellzuglokomotiven der Gattung S 1 – S 11. Hermann Merker Verlag 1991, ISBN 3-922404-16-2 (niem.)
• Zdeňek Bauer, Stare parowozy. Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1986, ISBN 83-217-2574-0.