Prawa kardynalne

Ten artykuł należy dopracować:

Materiae status nie były częścią praw kardynalnych, należy stworzyć osobne hasło.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Prawa kardynalne – ustawy z drugiej połowy XVIII wieku.

1767-1768

Pierwsze prawa kardynalne zostały przeforsowane w latach 1767–1768 w Warszawie na sejmie, zwanym repninowskim^[1]. Obejmowały podstawowe zasady ustroju demokracji szlacheckiej, gwarantujące szlachcie: wolną elekcję, utrzymanie liberum veto na sejmach, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, nietykalność osobistą (neminem captivabimus), przywileje w sprawowaniu rządów oraz posiadania ziemi i władzy nad chłopstwem.

Zostały zagwarantowane przez Katarzynę II. Nawiązywały one duchem do artykułów henrykowskich i również miały charakter ustawy zasadniczej. Prawa te nie miały możliwości się zmienić – miały być stałe. Zapewniały one utrzymanie dawnego porządku rzeczy, na co przystała koalicja magnatów i „zwolenników polityki państw ościennych”. Dzięki temu prawa uzyskały w 1768 gwarancję ze strony Rosji, zaś w 1775 wszystkich trzech mocarstw ościennych (Prusy, Austria i Rosja)^[2]. W wyniku takiego przebiegu sprawy sąsiedzi Polski zdobyli możliwość wywierania wpływu na jej politykę wewnętrzną. Zostały uchylone przez Sejm Czteroletni, a przywrócone w 1793 przez sejm grodzieński.

Mianem praw kardynalnych określa się również zbiór podstawowych zasad ustrojowych sformułowanych już w wieku XVII. Ich przestrzeganie gwarantowało utrzymanie słynnej złotej wolności.

Sejm w 1768 uchwalił następujące prawa kardynalne i sprawy zaliczające się do materiae status, a więc możliwe do uchwalenia bądź zmiany jedynie przy jednogłośnym orzeczeniu sejmu:

Prawa kardynalne (niezmienne)

Zasada wolnej elekcji
Zasada liberum veto ograniczona do materii status, dotychczasowe zrywanie sejmów zostało zniesione
Zasada Neminem Captivabimus – nietykalności osobistej szlachty
Prawo do wypowiadania posłuszeństwa królowi (zawiązywania konfederacji i rokoszu)
Wyłączne prawo dla szlachty do piastowania urzędów i posiadania ziemi
Niemal nieograniczona władza dziedziców nad chłopami (oprócz możliwości karania śmiercią zarezerwowanej odtąd dla sądu ziemskiego, grodzkiego, lub miejskiego; za zabójstwo chłopa dokonane złośliwie i nieprzypadkowo szlachcic nie zapłatą główszczyzny, lecz utratą własnej głowy swojej karany w sądzie przyzwoitym być powinien – rozciągnięto na całą Rzeczpospolitą normy art. 1 rozdziału 12 Trzeciego Statutu Litewskiego z 1588)
Unia z Litwą
Utrzymanie przywilejów Prus Królewskich
Zasada równości – Każdy szlachcic posiada równe prawo do dziedzictwa dóbr ziemskich, honorów, godności senatorskich, marszałkowskich i urzędów duchownych, świeckich, przywilejów na starostwa grodowe i niegrodowe. Równości tej nie umniejszają żadne tytuły^[3].

Materiae status

Materiae status (łac. materie państwowe) – prawa, które można było zmienić jedynie za zgodą wszystkich posłów na sejmie.

Zmienianie i podnoszenie podatków
Powiększanie wojska
Zawieranie przymierzy i umów handlowych
Wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju
Sprawy monetarne
Zmiany sposobu sejmowania i sejmikowania
Zwoływanie pospolitego ruszenia
Zmiany i tworzenie nowych urzędów
Nadawanie indygenatu^[3]

Inne sprawy zaliczono do spraw ekonomicznych decydowanych większością głosów.

1775

Prawa kardynalne były dyskutowane na sejmie w 1775 r. Nowe ich wydanie w artykule 2 potwierdzało to z 1768 z pewnymi zmianami, takimi jak utworzenie Rady Nieustającej^[4].

1791

W styczniu 1791 Sejm Wielki dokonał trzeciej redakcji „Praw kardynalnych” odrzucając w artykule 7 ich carską gwarancję „Wszelka cudzoziemska gwarancja rządu polskiego, przeciwna niepodległości Rzeczypospolitej, i uwłaczająca jej samowładności jest i na zawsze będzie nieważną, i aby żadna podobna pod jakimkolwiek bądź pretekstem od nikogo w Rzeczypospolitej proponowaną i przyjętą być nie mogła, tym prawem kardynalnym warujemy.”^[5] Radę Nieustającą Sejm zlikwidował dwa lata wcześniej 21 I 1789^[6].

Artykuł 11 uznaje się za początek praw gwarantujących wolność słowa w Polsce^[7]^[8]^[9]^[10].

1793

Sejm rozbiorowy w 1793 r. w większości odrzucił zmiany Sejmu Wielkiego i przywrócił stan poprzedni.

Przypisy

↑ M. Dernałowicz, Portret Familii, PIW, Warszawa 1990, s. 208.
↑ J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. 4, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 1998, s. 297.
↑ ^a ^b W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, wyd. 4 krajowe, Warszawa 1999, s. 615.
↑ "Volumina Legum" t. 8 s. 49n https://wbc.poznan.pl/dlibra/publication/65554
↑ "Volumina Legum" tom 9 s. 203n (cyt. za https://web.archive.org/web/20100821111548/http://f.polska.pl/files/138/122/196/Prawa_kardynalne_1791.pdf
↑ "Volumina Legum" tom 9 s. 64 https://wbc.poznan.pl/dlibra/publication/66193
↑ Andrzej Dziadzio Wolność słowa a mowa nienawiści – dawniej i dziś https://core.ac.uk/download/pdf/53128057.pdf
↑ Monika Nowikowska Geneza i rozwój prawa do krytyki prasowej Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 7, 242-258 http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Media_Kultura_Komunikacja_Spoleczna/Media_Kultura_Komunikacja_Spoleczna-r2011-t7/Media_Kultura_Komunikacja_Spoleczna-r2011-t7-s242-258/Media_Kultura_Komunikacja_Spoleczna-r2011-t7-s242-258.pdf
↑ A. Dziadzio, Polski model „rządów prawa” a europejska wizja „państwa prawa” w XIX wieku (w:) P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel (red.), Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa profesora Andrzeja Zolla, t. I, Warszawa 2012, s. 137–146.
↑ J. Sobczak, Dzieje prawa prasowego na ziemiach polskich, p. 58