Datiranje manastira Ozren, kao i ostalih manastira u sjeveroistočnoj Bosni, krije se negdje u sjenkama daleke prošlosti. Prvi pisani pomen Ozrena je natpis uklesan iznad vrata, gdje se spominje 1587. godina, kada je otac Jakov patosao hram. U narodu ovog kraja vlada vjerovanje da je manastir Ozren kao i ostali manastiri zadužbina slavne loze Nemanjića. Da narodno predanje ima osnova potkrepljeno je i narodnom poezijom gdje se nabrajaju zadužbine velikog župana Stefana Nemanje a po riječima Svetog Save:
Stariji istoričari smatraju da je manastir Ozren zadužbina kralja Dragutina, što donekle ima oslonac u istorijskoj činjenici jer je kralj Dragutin zaista u periodu 1284—1316. godine upravljao teritorijom na kojoj se manastir i nalazi.
Kada je kralj Stefan Dragutin 1284. godine primio na upravu sjeveroistočnu Bosnu, kao zet i vazal mađarskog kralja, zatekao je ovdje trojaku vjersku situaciju. Kao zet rimokatoličkog dvora u duhu Nemanjićke politike, Stefan Dragutin nije dirao u rimokatoličku crkvu gdje je ona imala dugu tradiciju. On je u ovoj oblasti Usora i Soli težio da iskorijeni treću jeretičku tzv. „crkvu bosansku“ koja se krajem HP vijeka pojavljuje kao utočište mnogih jeretika koji su pobjegli iz pravoslavnih i rimokatoličkih zemalja. Arhiepiskop Danilo u „Životima kraljeva i arhiepiskopa srpskih“ opisuje kako je kralj Dragutin mnoge jeretike obratio u hrišćansku vjeru i prisajedinio ih svetoj sabornoj i apostolskoj crkvi. Koliko je u to vrijeme podignuto crkava i manastira svjedoči i činjenica da je ovaj dio Dragutinove države imao i zasebnog episkopa „bosanskog“.
Krst ispred manastirske crkve
Prema „Tronoškom rodoslovu'“ u kome je zabilježeno predanje o zadužbinama kralja Dragutina ne spominje se manastir Ozren, nego manastiri Rača, Lovnica i Papraća.
Ipak prema podacima Ilariona Ruvarca (1878.) smatra se da su svi ovi manastiri mogli biti podignuti i prije turske uprave. Manastir Tavnu i završetak Papraće svojim graditeljstvom ostvarili su sinovi kralja Dragutina. Prema pisanim istorijskim izvodima zaključuje se da manastir Ozren svoj procvat doživljava upravo u drugoj polovini XVI i početkom XVII vijeka. Graditeljske odlike ozrenske crkve, naročito arhitektonska dekoracija, govore o nastanku građevine u periodu posle 1557. godine što potvrđuje podatak o procvatu u periodu XVI i XVII vijeka.
S punom sigurnošću se ne može konstatovati da li je sadašnjoj crkvi Svetog oca Nikole prethodila neka starija, možda Dragutinova zadužbina.
Da li je taj period bio preporod u istoriji Ozrena ili obnova dva i po vijeka starijeg manastira ostaće pitanje na koje se odgovor može naći samo detaljnijim arheološkim istraživanjem. Arhitekturu ozrenske crkve karakteriše srpsko crkveno graditeljstvo XVI vijeka. U to vrijeme vladala je uredba turske vlasti gdje je dozvoljena obnova hrišćanskih bogomolja samo tamo gdje su one postojale prije turske okupacije. Po toj uredbi, sve novosagrađene crkve trebalo je porušiti, sveštenstvo strogo kazniti, a kadije u čijem se kadiluku podigne crkva ili znamenje krsta, odmah svrgnuti sa vlasti.
Te odredbe su neposredno uticale na pravoslavnu crkvenu arhitekturu, pa se i natpis uklesan iznad vrata manastira Ozren smatra za potvrdu da je otac Jakov postavio patos na obnovljenoj, oštećenoj ili uništenoj manastirskoj crkvi.
O tome da je na planini Ozren već 1557. godine postojao manastir, svjedoči podatak da se otac Jakov te ili sljedeće godine zamonašio, te kao iguman Joakim postao starješina manastira. Pojedina sela u okolini Ozrena (između Grapske i Gračanice) nose naziv Prnjavor, pa se pretpostavlja da su ona bila manastirska imanja. Monah Timotej u svom zapisu u „panegiriku“ 1589. godine u Ozrenu spominje igumana Joakima.
Sljedeće godine taj isti monah je pisao u Ozrenu minej, a tri godine kasnije (1592) jedan „Metafrast“, u vrijeme igumana Joakima, gdje se potpisivao kao jerođakon.
Postoji vjerovanje da je monah Timotej bio gluv i da se Božijom milošću izliječio od gluvoće. To napominje u svom zapisu iz 1592. godine, gdje kaže da je: „... dvanaest godina bio gluv i da mu je u ušima lupalo kao da čuje gromove i strašna ratna oružja.“
Budući daje postao jerođakon, a kasnije jeromonah, ovo se potvrđuje, jer daje ostao gluv ne bi bio sposoban za vršenje svetih bogosluženja.
Prema manastirskim podacima, ozrenska crkva je živopisana između 1605. i 1606. godine, o čemu govori natpis u kojem se navode imena igumana Joakima i sedam jeromonaha.
Ktitor freskopisa upravo je bio iguman Joakim što se potvrđuje na jednoj fresci koja ga prikazuje sa svitkom koji predaje Svetom ocu Nikolaju, patronu hrama. Tehnologija živopisa koja je analizirana pri utvrđivanju datiranja svete crkve upravo govori da fresko-slikarstvo nije oslikao isti majstor što potvrđuju razlike u kvalitetu između gornjih i donjih dijelova naosa. Smatra se da su godine 1605. i 1606. vezane za Apesko-slikarstvo oca Stoahinje. a da živopis u zoni sokla datira iz ranijeg perioda, gdje se zapaža kvalitetnija malterska podloga i gdje je više pažnje posvećeno tehnologiji tradicionalnog vizantijskog freskopisa. Tokom 1608. i 1609. godina freskama je ukrašena i priprata ozrenske crkve, a za majstora se smatra isti onaj koji je oslikao crkvu manatira Žitomislića.
O razlikama u kvalitetu živopisa, kao i predanju o Dragutinom ktitorstvu, moguće je još uvijek govoriti samo rječnikom pretpostavki, te i samo datiranje Ozrena, do nekih pouzdanijih otkrića, ostaje otvoreno pitanje.
Zastava SPC na manastirskoj crkvi, istaknuta povodom Velike Gospojine.
Burna istorijska dešavanja ovog kraja nisu zaobišla ni manastir Ozren. Naime, tokom 17. vijeka, u ovom manastiru bilo je brojno monaštvo, a samo manastirsko imanje bilo je ogromno, sa dosta stoke i vinograda. Austrijsko-turski rat1690. godine primorao je ozrenske monahe da napuste manastir. Dvadeset monaha koji su ostali, zločestivi Turci su posjekli pred samom svetom crkvom.
Tokom XVIII vijeka manastir je zapustio i o njemu se brinulo vrijedno i pobožno stanovništvo okolnih naselja. Stradanje pravoslavnog sveštenstva kao i samih vjernih koji su brinuli o manastiru nastavljeno je i tokom XVIII vijeka. Tako su npr. oca Ignjata iz Mičijevića odveli u Travnik, raspeli ga, gdje je ovaj stradalnik šestoga dana predao svoju mučeničku dušu svome Tvorcu kome je vjerno služio.
Obnova manastira započeta je 1775. godine i vezuje se za trebinjske kaluđere Joanikija i Josifa. Nakon Prvog srpskog ustanka Ozren je ponovo napušten, a turska osveta pala je i na tadašnje sveštenstvo.
Prva polovina XIX vijeka (1834, 1842. i 1848.) ovom kraju donosi seljačke bune, a najpoznatija je bila tzv. pop Jovičina buna1834. godine. Turska odmazda je bila velika, a pojedini podaci govore da su Turci posjekli ili objesili 758 hrišćana. To je trajalo sve do 1839. godine kada je hatišerifom uspostavljen nešto povoljniji status hrišćana.
To je bio dovoljno snažan povod da sveštenici sa svojim napaćenim narodom započnu ponovo obnovu svoga Ozrena. O ovoj obnovi postoji zapis i u Trebniku moskovskog izdanja, za koji se smatra da je dar cara Aleksandra sveštenstvu i monaštvu manastira.
Da je i u to vrijeme, naizgled povoljnijih prilika za hrišćane, dolazilo do stradanja sveštenstva, govori podatak o svešteniku Risti Kovačeviću koji je išao Omer-paši Latasu da obezbijedi bolje uslove života i rada u svom kraju. Smatrajući ovo kao optužbu, lokalni begovi su ga pozvali u Maglaj odakle se nikad nije ni vratio.
Zvanična obnova počinje 1842. godine, kada je dobijena dozvola od turskih vlasti. Obnovuje predvodio prota Marko Marijanović, dok su 1849. godine otac Ignjat i otac Mijat sagradili predivnu manastirsku česmu - Kaluđericu. U to vrijeme se oko česme nalazilo 80 drvenih koliba za smeštaj vjernika o velikim crkvenim svetkovinama.
Narodno prosvjećivanje je u turskom carstvu (a i u ostalim srednjovekovnim hrišćanskim državama) spadalo u domen crkve pa su mnoge crkvene opštine imale svoje škole gdje su djecu učili sveštenici ili posebno plaćeni učitelji tzv. „daskali“. Škola je postojala i u manastiru Ozren, ali zbog istorijskih stradanja arhivski materijal nije sačuvan. Pisci s kraja XIX vijeka opisuju kako je ovdje okolno sveštenstvo s narodom 1856. godine obnavljalo drevne manastirske ćelije iz 1775. godine, gdje nabrajaju da je u donjem dijelu bila školska dvorana i učiteljev stan.
Učitelj iz tog perioda je Danilo Blagojević. Na zapisu koji je ostavio 1858. godine na manastirskom triodu učitelj Danilo šaljivo kaže:
Ovdje učio đake godinu dana, samo mu je jedno mana, zašto je dobro pio rakiju samo da ima, kamo sreće
– Kašić, 1982. str. 41.
Kasnije je otišao za učitelja u Osječane, a od 1870. godine u zapisima se sreće kao jeromonah, iako se tačno ne zna gdje se i kada zamonašio. U blizini manastira nalazi se voda „Danilovac“ koja je prema predanju ime dobila po učitelju Danilu.
Manastir je 1878. godine dobio novu fizionomiju kada mu je dograđen zvonik, a od 1885. godine u manastiru se ponovo skupilo monaško bratstvo koje je odmah oformilo školu.
Nikola Dimšić, novosadski slikar, 1895. godine izradio je novi ikonostas za sveti hram u Ozrenu. Taj ikonopis se sad nalazi u crkvi sela Boljanić. U Drugom svjetskom ratu crkva je oštećena bombardovanjem, manastirska riznica opljačkana, a arhiva spaljena. Igumana Gavrila i jeromonaha Serafima Ljubojevića ustaše su 1941. godine odvele u logor. Jeromonah Serafim se vratio u svoj Ozren te teške 1945. godine. Odmah je i započeo, po četvrti put, okupljati manastirsko bratstvo.
Od 1992. godine u manastiru Ozren nalaze se mošti, desna ruka, Velikomučenice Ognjene Marije.
U manastiru Ozren danas se odvijaju veliki graditeljski poduhvati.
Naime, po blagoslovu Njegovog Preosveštenstva episkopa zvorničko-tuzlanskog gospodina Vasilija, koji je inače i nosilac i idejni inicijator projekta, vrši se planska rekonstrukcija manastirskog posjeda uz gradnju novih objekata. Plan je, prema riječima jeromonaha oca Danila, da kompletno manastirsko okruženje preraste u jedan duhovni sportsko-rekreativni centar. U izgradnji su nove kancelarije, biblioteke, veliki impresivni ekonomski objekat (počet avgusta2002. godine), nova ograda i mnogo toga što na prvi pogled daje sveobuhvatnu i brižljivo planiranu graditeljsku novinu.
Sama crkva manastira Ozrena je jednodobna, sa oltarskom apsidom i isturenim pravougaonim pjevnicama uz naos. Kupolu nad nose slobodno stojeći stubovi, što jasno definiše srednjovjekovni raški stil graditeljstva. Manastirska crkva je inače građena od materijala koji se u to vrijeme mogao naći u neposrednoj blizini. Zidovi su izrađeni od serpentina, a spoljašnje ivice na njima od dobro otesanih blokova tvrdog pješčara koji je donošen iz sela Krtove. Portali su izrađeni od tvrđeg blijedo-crvenkastog krečnjaka kako bi dobio svečaniji izgled a istoričare umjetnosti podsjećaju na one raskošne portale crkava Studenice, Sopoćana, Morače, Dečana te se i na taj način potvrđuje veza ovih manastira i manastira Ozren. Prvobitna crkva je bila prekrivena šindrom a sada je bakrom.
Otac Strahinja iz Budimlja je imao veliki značaj ne samo zbog živopisa crkve u Ozrenu nego i zbog povezivanja ovog manastira sa širokim srpskim duhovnim prostorima. Naime otac Strahinja je živopisao manastir Pivu i crkve u Pljevljima, Bijelom Polju, Morači, Podvrhu kod Bijelog Polja, Dobrunu i Gradištu u Paštrovićima i dr., i na ovaj način definisao cjelovitost našeg nacionalnog stvaralaštva u teškim vremenima robovanja pod Turcima. Otac Strahinja je njegovao prepoznatljiv stil fizionomije sa dominantnim glavama na kojima se ističu krupne oči smještene ispod izraženih obrva. Stručnjaci kažu da ovakav stil karakteriše veliko ikonografsko znanje i zavidno teološko obrazovanje. To najbolje dokazuje kompozicija "Očinstva", freske Svete Trojice, a koja je smještena u samom svodu oltara.
S obzirom da je crkva manastira posvećena Svetom ocu Nikolaju, prije ulaska u lađu crkve (naos), na vratima u polukrugu timpanona nalazi se naslikan lik Svetog Nikole, manastirskog patrona i molitvenika pred Bogom. Na zapadnom zidu prikazane su scene velikih isposnika i podvižnika kao što je starac Zosim kada pričešćuje Svetu Mariju Egipćanku. Na drugom zapadnom zidu naslikan je iguman Joakim kao neko ko je brinuo o dovršavanju i ukrašavanju crkve.
Životu Svetog Nikole posvećen je najveći dio prostora na zidovima priprate. U timpanonu iznad ulaznih vrata nalazi se dobro očuvana freska Presvete Bogorodice sa mladencem Hristom, tzv. "Bogorodica Umiljenija". Odmah pored vrata su naslikani likovi Svetog arhanđela Mihaila i Gavrila. Lik Svetog arhanđela Gavrila je znatno oštećen dok se kod lika Svetog arhanđela Mihaila nalazi i tekst na svitku koji govori o njegovoj uzvišenoj službi u nebeskoj jerarhiji. U prevodu tekst glasi:
Božji sam vojnik ja,
arhistratig mačenosac,
visoko uzdižem oružje
sve koji ne prilaze
s vjerom u dar Božji
nemilosrdno ću posjeći
– Kašić, 1982. str. 64
Upravo ovaj tekst upućuje na neophodnost iskrene vjere pri ulasku u sveti hram Božiji. U oltaru koji predstavlja „svetinju nad svetinjama“, jer se tu dešava sveta evharistija, najviša hrišćanska sveta tajna, oslikano je „Pokloljelje Agnegu“ kao odavanje časti evharistiji, beskrvnoj žrtvi Hristovoj. Tu se Hristos ponovo oblači u materiju i pod vidom hljeba i vina fizički se sjedinjuje sa sveštenicima i vjernima. Ova kompozicija predstavlja crkveno-zidno slikarstvo XIII vijeka i najprije se sreće u Sopoćanima.
Ozrensku pripratu je radio drugi majstor čiji stil se pomalo razlikuje u odnosu na oca Strahinju. On upotrebljava pastelne boje i likovi su nešto skladniji, vitkiji sa mirnim pokretima što u oku stručnjaka pokazuje manire kritskih slikara. Stare carske dveri iz XVII vijeka prenesene su nešto kasnije u muzej eparhijskog dvora. Na njima nema duboreznih ukrasa a oštećeno slikarstvo je preslikano rukom nepoznatog majstora. U ovaj isti muzej iz Ozrena je prenesena i ikona „PeŠ“ rad čuvenog slikara s početka XVII vijeka Emanuela Lambardosa.
Umjetničku vrijednost ikona dopunjuje i čuveni srpski slikar iz TemišvaraSava Petrović koji je 1847. godine oslikao na platnu ikonu Vaznesenja Hristovog. Sve ovo upućuje na ne samo duhovnu nego i umjetničku, istorijsku i nacionalnu vrijednost ovog manastira, te stoga nameće potrebu za mobilnost svih kako bi se ona sačuvala, nadgradila, a manastir što više posjećivao.
Veliki narodni sabor
Manastir za vrijeme velikog narodnog sabora, 27. avusta 2008. godine
O Velikoj Gospojini (28. avgust), manastir organizuje „veliki narodni sabor“.[2] Tada se služi sveta arhijerejska liturgija, uz sasluženje brojnog sveštenstva. Sabor počinje u predvečerje praznika i traje sutradan, a nekoliko hiljada okupljenih vjernih svjedoče neraskidivu vezu i neuništivost duha, koji ovaj manastir ima sa pobožnim narodom ovog kraja (Kašić, 1982.).
