Share to: share facebook share twitter share wa share telegram print page

Dilek kipi

Örnekler
dinleyin (emir)
okumalıyız (gereklilik)
yazayım (istek)
düşünsen (dilek-şart)

Dilek kipleri veya tasarlama kipleri;[1] Türkçede fiillerin gereklilik, istek, dilek, şart veya emir bildiren hallerinden her biri. Optatif olarak da bilinir. Bu kiplerde "zaman" ifadesi yoktur.[1] Türkçede dört dilek kipi vardır:

  • Dilek-şart kipi
  • Emir kipi
  • Gereklilik kipi
  • İstek kipi

Fiil çekiminde, dilek kip eklerinden sonra varsa şahıs ekleri gelir.

Dilek-şart kipi

Dilek-şart kipi -se eki ile oluşturulur. Ayrıca Dilek-koşul kipi, şart kipi veya koşul kipi olarak da bilinir.

Dilek-şart kipinin başlıca iki çeşit kullanımı vardır. İlk kullanımda eylemin gerçekleşmesinin bir koşula bağlı olduğunu belirtir. Bu tür kullanımda ek, genellikle yan cümleciğin yükleminde bulunur.

  • Biraz daha çalışsan çok başarılı olacaksın.
  • Birine sorsak adresi daha kolay bulabiliriz.

Dilek-şart kipi aynı zamanda dilek veya rica belirtmek için kullanılır:

  • Yarın sen de bizimle gelsen.
  • Keşke bu akşam sinemaya gitsek.
  • Aşağıdaki şiirin tüm mısraları dilek belirtir:
Bütün dünya buna inansa
Bir inansa
Hayat bayram olsa
İnsanlar el ele tutuşsa
Birlik olsa
Uzansak sonsuza - Şenay

Dilek-şart eki almış fiil arka arkaya iki kez kullanılırsa "büyük ihtimâlle" veya "sadece" anlamı verir:

  • Bu soruyu olsa olsa Mustafa çözer.

Ek-fiilin şartı

Sadece fiillerin dilek-şart kipi vardır. İsim soylu sözcüklerden yüklem yapmak ve onlara şart anlamı katmak için ise "-se" ek-fiili (şart eki) kullanılır:

  • Hava soğuksa dışarı çıkmayalım. (ek-fiil. Soğuk sözcüğü isim soyludur.)
  • Çok pahalıysa almayalım. (ek-fiil. Pahalı sözcüğü isim soyludur.)
  • Havalar ısınsa da pikniğe gidebilsek. (dilek-şart kipi. "Isınmak" fiili ile oluşturulmuştur.)

Bileşik zamanlar

Dilek-şart kipi bileşik zamanlı fiil yapmakta da kullanılır:

Dilek-şart kipinin şartı (fiil+se+se) yoktur.[2]

Ek-fiilin şartı da bileşik zamanlı fiil yapmakta kullanılır:

  • Geç yatarsak uykumuzu alamayız. (geniş zamanın şartı)
  • Kırmızı ışıkta geçersen kazaya neden olabilirsin. (geniş zamanın şartı)
  • Ağabeyin uyandıysa çöpü dışarıya çıkarsın. (bilinen geçmiş zamanın şartı)
  • Üzümler olgunlaşmışsa toplayalım. (öğrenilen geçmiş zamanın şartı)
  • Burak da gelecekse biraz daha bekleyebiliriz. (gelecek zamanın şartı)
  • Bu kadar çabuk yoruluyorsan bir doktora görünmelisin. (şimdiki zamanın şartı)

Genellikle hitaplarda kullanılan "gel+se+n+e", "bak+sa+nız+a" gibi kelimelerde emir ve istek arası bir ifade bulunur.[3]

"İse" bağlacı

Dilek-şart kipi, "ise" bağlacı ile karıştırılmamalıdır. Dilek-şart kipi fiillerden sonra gelir. İse bağlacıysa isim soylu sözcüklerden sonra gelir ve "de" bağlacına benzer şekilde ve genellikle "diğerlerinden farklı olarak" anlamında kullanılır:

  • Çalışkan arkadaşlarımızın kimi öğretmen, kimi doktor, kimi ise mühendis ol­du. (bağlaç)
  • Babam ela, annemse mavi gözlü. (bağlaç)
  • Pencereyi açık unutmasam içeriye yağmur girmezdi. (dilek-şart kipi)
  • Açsam rüzgara yelkenimi / Dolaşsam ben de deniz deniz -Orhan Veli (dilek-şart kipi)

Yukarıdaki örneklerde görüleceği üzere dilek-şart kipi eki olan -se fiilden ayrı yazılamaz; ise bağlacını ise ayrı bir kelime halinde yazmak mümkündür.

"İse" bağlacı, ek-fiilin şartı ile karıştırılmamalıdır:

  • Pencere açıksa, içeri yağmur girebilir. (ek-fiilin şartı)
  • Kapıyı çalan annemse, bana haber ver. (ek-fiilin şartı)

Ek-fiilin şartı, "ise" bağlacı gibi ayrı yazılabilir:[4]

  • Hava yağmurlu ise dışarı çıkmayalım. (ek-fiilin şartı)
  • Yok eğer söyleşecek bir sözümüz yok da bana bir suikast için geldiniz ise, ölüme bir dakika evvel hazır olmaktan başka yapacak bir şeyim yoktur. -Ahmet Mithat (ek fiilin şartı [görülen geçmiş zamanın şartı])
  • Mesnevî yer yer uzar olmuş ise / Boş değil, hay huy değil, artmış ise. - Mevlânâ

Emir kipi

Fiilin yapılmasını emretmek amacıyla kullanılır. Kip eki yoktur. Birinci şahıslar (ben ve biz) için çekimi yoktur.[5] İkinci tekil şahıs (sen) için eksiz şekilde (fiil kökü veya gövdesi halinde) kullanılır:[5]

  • (Sen) git.

Diğer şahıslar için (siz, o, onlar) çekimli olarak kullanılır:[5]

  • (Siz) okuyun.
  • (O) yazsın.
  • (Onlar) koşsun (veya koşsunlar).

Emir kipinde fiil sonuna şu ekler getirilir:

1. tekil (ben) 2. tekil (sen) 3. tekil (o) 1. çoğul (biz) 2. çoğul (siz) 3. çoğul (onlar)
çekimi yok eksiz -sin çekimi yok -in -sin(ler)
- gel gelsin - gelin gelsin(ler)

Gereklilik kipi

Gereklilik, tavsiye ve bazen de zorunluluk bildirir. -meli eki ile oluşturulur:

  • Hafta sonuna kadar bu kitabı okumalıyım.
1. tekil (ben) 2. tekil (sen) 3. tekil (o) 1. çoğul (biz) 2. çoğul (siz) 3. çoğul (onlar)
Kip ve şahıs ekleri -meli+(y)+im -meli+(s)+in -meli -meli+(y)+iz -meli+siniz -meli+(ler)
Örnekler yazmalıyım yazmalısın yazmalı yazmalıyız yazmalısınız yazmalı(lar)

İstek kipi

-e ve -a eki ile oluşturulur. Konuşmacı/yazar tarafından kipin kullanıldığı eylemin gerçekleşmesinin arzulandığını belirtir.

  • Şoför bey, müsait bir yerde ineyim.
  • Sen başarılı olasın diye didiniyorum.
  • Biz de sizinle gelelim.

Bazen istekten ziyade niyet veya plan bildirir:

  • Şu vazoyu masanın üzerine koyayım.

İstek kipinde fiile -şahıs ekiyle birlikte- şu ekler eklenir:

1. tekil (ben) 2. tekil (sen) 3. tekil (o) 1. çoğul (biz) 2. çoğul (siz) 3. çoğul (onlar)
-e+(y)+im -e+(s)+in -e -e+lim -e+(s)+in+iz -e veya -e+ler
geleyim gelesin gele gelelim gelesiniz geleler

Türkçenin eski devirlerinde ve modern Türkçede halk ağzında 1. tekil şahsın -e+m, 2. tekil şahsın -e+n ve 1. çoğul şahsın -e+k eki aldığı da görülür.

  • Varam ol dosta kul olam hem açıluban gül olam -Yunus Emre

Kaynakça

  1. ^ a b Prof Dr. Muharrem Ergin. Üniversiteler için Türk Dili. sf 296. Bayrak Yayınevi. İstanbul. 2009.
  2. ^ Şart bileşik zamanı 10 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkceciler.com. Erişim: 5 Kasım 2012.
  3. ^ Prof Dr. Muharrem Ergin. Üniversiteler için Türk Dili. sf 303. Bayrak Yayınevi. İstanbul. 2009.
  4. ^ "Ankara Üniversitesi Yayınları". 27 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2014. 
  5. ^ a b c Emir kipi 16 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Yenimakale.com. Erişim: 16 Ekim 2012

Ayrıca bakınız
Kembali kehalaman sebelumnya