Gemma Frisius

Gemma Frisiu
Gemma Frisiu
	Gemma Frisius, (Maarten van Heemskerck, y. 1540–1545
Doğum	Jemme Reinerszoon; 9 Aralık 1508; Dokkum
Ölüm	25 Mayıs 1555 (46 yaşında); Leuven
Ölüm sebebi	Böbrek yetmezliği
Vatandaşlık	17 il
Eğitim	Eski Leuven Üniversitesi, Louvain Katolik Üniversitesi
Çocuk(lar)	Cornelius Gemma
Kariyeri
Dalı	matematik, tıp, kartografi, alet yapımı, felsefe, fizik, astronomi yerküre imalatı
Çalıştığı kurum	Leuven'deki Üniversiteler
Akademik danışmanları	Franciscus Monachus, Pierre de Corte
Doktora öğrencileri	Andreas Vesalius, Gerardus Mercator

Gemma Frisius (/ˈfrɪziəs/; doğum adı Jemme Reinerszoon;^[1] 9 Aralık 1508 – 25 Mayıs 1555), Hollandalı bir doktor, matematikçi, haritacı, filozof ve alet yapımcısıydı. Önemli küreler yaratmış, zamanının matematiksel aletlerini geliştirmiş ve matematiği yeni yollarla ölçme ve navigasyon için uygulamıştır. Bir astronomi aleti olan Gemma halkaları onun adıyla anılır. Frisius, Gerardus Mercator ve Abraham Ortelius ile birlikte genellikle Hollanda Haritacılık Okulu'nun kurucularından biri olarak kabul edilir ve okulun altın çağının (yaklaşık 1570'ler-1670'ler) temellerinin atılmasına önemli ölçüde yardımcı olmuştur.

Biyografi

Frisius, Dokkum, Friesland'da (bugünkü Hollanda), kendisi küçük yaşlardayken ölen yoksul bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Groningen'e taşındı ve daha sonra 1525'ten itibaren Leuven Üniversitesi (Louvain), Belçika'da eğitim gördü. 1536'da tıp doktoru derecesini aldı ve hayatının geri kalanında Leuven tıp fakültesinde kaldı ve burada tıp öğretmenliğinin yanı sıra matematik, astronomi ve coğrafya dersleri de verdi. En büyük oğlu Cornelius Gemma, ölümünden sonra çalışmalarının bir cildini düzenledi ve Batlamyus astronomi modelleri hakkında çalışmaya devam etti.

Leuven'deki en etkili öğretmenlerinden biri, 1527 civarında Leuven kuyumcusu Gaspar van der Heyden^[2] ile işbirliği içinde ünlü bir küre inşa etmiş olan Franciscus Monachus idi. Monachus'un rehberliği ve Van der Heyden'in teknik yardımı altında Frisius, Tycho Brahe gibi çağdaş astronomlar tarafından kalite ve doğrulukları övülen küreler ve matematiksel aletler üretmek için bir atölye kurdu. Özellikle 1536 tarihli yer küresi ve 1537 tarihli gök küresi çok ünlüydü. Bunlardan ilkinde Frisius, Van der Heyden'in teknik yardımı ve o dönemde Frisius'un öğrencisi olan Gerardus Mercator'un gravürleriyle yazar olarak tanımlanır. İkinci kürede Mercator ortak yazarlığa terfi ettirilmiştir.

1533 yılında, bugün hala ölçmede kullanılan nirengi (üçgenleme) yöntemini ilk kez tanımladı (şemaya bakınız). Örneğin bu durumda Brüksel ve Antwerp şehirleri gibi bir temel çizgi oluşturduktan sonra, Middelburg, Ghent vb. gibi diğer şehirlerin konumu, taban çizgisinin her iki ucundan bir pusula yönü alarak ve iki yönün kesiştiği yeri çizerek bulunabilir. Bu sadece kavramın teorik bir sunumuydu — topografik kısıtlamalar nedeniyle Brüksel ya da Antwerp'ten Middelburg'u görmek mümkün değildir. Yine de bu şekil kısa sürede tüm Avrupa'da tanınır hale geldi.

Yirmi yıl sonra, yaklaşık 1553'te, bir hassas saatin boylam belirlemek için nasıl kullanılabileceğini tanımlayan ilk kişi oldu.^[3] Jean-Baptiste Morin (1583–1656) Frisius'un boylam hesaplama yönteminin işe yarayacağına inanmıyordu ve “Şeytan bir boylam zaman ölçer yapmayı başarır mı bilmiyorum ama insanoğlunun bunu denemesi aptallıktır” diyordu.^[4] John Harrison'ın yeterince hassas bir saat üretmesi iki yüzyıl sürdü.

Frisius, çapraz çubuk, usturlap ve astronomik halkalar (“Gemma halkaları” olarak da bilinir) dahil olmak üzere birçok alet yarattı veya geliştirdi. Öğrencileri arasında Gerardus Mercator (işbirlikçisi oldu), Johannes Stadius, John Dee, Andreas Vesalius ve Rembert Dodoens vardı.

Frisius, 46 yaşında Leuven'de öldü. Oğlu Cornelius tarafından yapılan bir açıklamaya göre, Gemma en az 7 yıldır mustarip olduğu böbrek taşlarından öldü.^[5]

Bir ay kraterine onun adı verilmiştir. 16'ncı yüzyılda yaşamış bilimsel alet yapımcısı Gualterus Arsenius onun yeğeniydi.

Çalışmaları

1529: Cosmographia von Petrus Apianus, Gemma Frisius tarafından notlandırılmıştır
1530: De principiis astronomiae et cosmographiae
1530: De usu globi
1533: Libellus de locorum describendorum ratione
1540: Arithmeticae practicae methodus facilis (Antwerp^[6])
1540: De annuli astronomici usu^[7]
1545: De radio astronomico et geometrico
1547: De principiis astronomiae et cosmographiae (Latince). Paris.
1556: De astrolabio catholico

Cosmographia'dan bir sayfa
Arithmeticae practicae methodus facilis'in ön kapak resmi
Carta Cosmographica, 1544

Onurlandırılması

Antarktika'daki Güney Shetland Adaları'nda bulunan Frisius Noktası adını Gemma Frisius'tan almıştır.

Ayrıca bakınız

Gemma Frisius'tan Üçgenleme

Kaynakça

^ Peter Apian'ın “Cosmographia” adlı eserinin 1533 tarihli baskısında "Jemme Reinersz" olarak anılmaktadır.
^ There is no English biography of Van der Heyden (or Gaspar a Myrica c1496—c1549) but he has an entry in the Dutch Nationaal Biografisch Woordenboek 15 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
^ Pogo, A. (1 Şubat 1935). "Gemma Frisius, His Method of Determining Differences of Longitude by Transporting Timepieces (1530), and His Treatise on Triangulation (1533)". Isis. 22 (2). ss. 469-506. doi:10.1086/346920. ISSN 0021-1753. 9 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2024.
^ "Longitude1". Groups.dcs.st-and.ac.uk. 5 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2013.
^ Gemma Frisius, Tycho Brahe & Snellius & Their Triangulations, N.D. Haasbroek, Rijkscommissie Voor Geodesie, Delft, Netherlands, 1968, p. 10 22 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Smith, David Eugene (1 Temmuz 1917). "Medicine and Mathematics in the Sixteenth Century". Ann Med Hist. 1 (2). ss. 125-140. OCLC 12650954. PMC 7927718 $2. PMID 33943138. (here cited p. 130).
^ Usus annuli astronomici - Rainer Gemma Frisius. 1548. Erişim tarihi: 19 Mart 2013 – Internet Archive vasıtasıyla. annuli astronomici.

Konuyla ilgili okumalar

N. Haasbroek: Gemma Frisius, Tycho Brahe and Snellius and their triangulations. Delft 1968.
Robert Haardt: The globe of Gemma Frisius. Imago mundi, Bd. 9, 1952.
W. Karrow: Mapmakers of the Sixteenth Century and Their Maps. Chicago 1993.
G. Kish: Medicina, mensura, mathematica: The Life and Works of Gemma Frisius. Minneapolis 1967, sowie sein Artikel in Dictionary of Scientific Biography
A. Pogo: Gemma Frisius, his method of determining longitude. In: Isis. Bd. 22, 1935, S. 469–485.
Moritz Cantor (1878), "Gemma-Frisius, Rainer", Allgemeine Deutsche Biographie (ADB) (Almanca), 8, Leipzig: Duncker & Humblot, ss. 555–556