Sovyet Hava Kuvvetleri

Sovyet Hava Kuvvetleri
Военно-воздушные силы
Sovyet Hava Kuvvetleri; Военно-воздушные силы
Etkin	24 Mayıs 1918 - 1 Ocak 1993
Ülke	Rusya SFSC(1918-1922); Sovyetler Birliği (1922-1991); BDT (1991-1992)
Bağlılık	Sovyet Silahlı Kuvvetleri
Büyüklük	10,101 hava aracı (1973) ; 7,859 hava aracı (1990)
Karargâh	Moskova
Savaşları	Rusya İç Savaşı; II. Dünya Savaşı; Macaristan Devrimi; Çin-Sovyet Sınır Çatışması; Sovyet-Afgan Savaşı
Nişanlar
Rozet
Madalyon
Hava Araçları
Saldırı	Su-22,Su-24,Su-25,MiG-27
Bombardıman	Tu-16,Tu-22,Tu-95,Tu-160
Avcı	MiG-15, MiG-21, MiG-23, MiG-25, MiG-29, Su-27, MiG-31
Helikopter	Mi-2,Mi-8,Mi-17,Mi-14
Saldırı helikopteri	Mi-24
Nakliye	Il-76, An-12, An-22, An-124

Sovyet Hava Kuvvetleri (Rusça: Военно-воздушные силы / Voyenno-vozduşnıye silı, anlam: Askerî Hava Kuvvetleri) veya VVS, Sovyetler Birliği'nin hava kuvvetlerinden biriydi. Diğeri Sovyet Hava Savunma Kuvvetleri'dir.

İlk yıllar

VVS, İşçilerin ve Köylülerin Hava Filosu olarak, Ana Direktörlük statüsünde, Rus İmparatorluğu hava kuvvetleri'nin devamı olarak 24 Mayıs 1918'de kuruldu.^[1] Daha sonra 28 Mart 1924'te SSCB Hava Kuvvetleri Direktörlüğü ve 1 Ocak 1925'te İşçilerin ve Köylülerin Kızıl Ordusu Hava Kuvvetleri ismini aldı. Daha sonra uçak tasarımları yavaş yavaş gelişmeye başladı. İlk zamanlarda organizasyonu, kara kuvvetlerininki gibi, hava ordularından, hava tümenlerinden ve hava alaylarından oluşuyordu.

Sovyet devletinin kuruluşundan sonra etkileyici ve enerjik bir komutan olan General Yakov Alksnis, uçak üretimi ve hava kuvvetlerinin modenizasyonu için büyük çabalar harcadı. Kendisi Stalin'in tecrit politikaları sırasında idam edilmiştir.^[2] 1930'lu yılların başında yerli uçak sanayisi önemli bir ilerleme kaydetti ve bu on yılın sonralarına doğru Sovyet Hava Kuvvetleri, I-15 ve I-16 avcı uçakları ile SB-2, SB-2 BIS ve DB-3 bombardıman uçaklarını ortaya çıkardı.

VVS için ilk büyük test, 1936 yılındaki İspanyol İç Savaşı'ydı. Bu savaşta Sovyetlerin ve Almanların son model uçak tasarımları havadan havaya çatışmalarda kullanılıyordu. İlk başta Sovyet Polikarpov I-16'lar diğer bütün Alman Hava Kuvvetleri(Luftwaffe) uçaklarına karşı üstünlük kurarak, kullanıldıkları bölgelerde hava üstünlüğünü elde edilmesinde büyük avantaj sağladırlar. Fakat Sovyetler Birliği'nin yeterli sayıda uçak temin etmek istememesi üzeri bu hava başarıları kısıtlı kullanım nedeniyle çarçur edildi. Daha sonra Milliyetçi İspanya hava kuvvetlerine verilen Alman Messerschmitt Bf 109 uçakları Milliyetçilere bir daha kaybetmedikleri hava üstünlüğünü kurdurttu. İspanya'daki bu yenilgi Stalin'in tecritleriyle aynı zamana dek geliyordu. Bu tecritlerde birçok ordu komutanı idam edilmesinden, hızla gelişen Sovyet Hava Kuvvetleri'nin çatışma kapasitesi de etkilendi. Yeni subaylar uçuş ve komuta deneyimlerinden eksik iken, eski subaylar ise General Alksnis ve diğer subayların başına gelenlerden dolayı inisiyatif sahibi değillerdi. En küçük kararları bile Moskova'ya soran ve pilotları basit ve önceden bilinebilen hava savunma ve saldırı teknikleriyle eğiten bir hale gelmişlerdi.

19 Kasım 1939 günü VVS komutanlığının adı Kızıl Ordu Hava Kuvvetleri Ana Direktörlüğü olarak değiştirildi.

Kış Savaş

1938 yılında Çin-Japon Savaşına "gönüllü" olarak^[3] katılıp ölen Sovyet havacıları anısına yapılan mozole (Jiefang Parkı, Hankou, Vuhan, Çin Halk Cumhuriyeti)

İspanya İç Savaşı'nda ve Uzak Doğu'da Japon İmparatorluğu'na karşı yürütülen sınır savaşında bazı pratik savaş deneyimleri elde edildi. Almanya'nın saldırmasından az önce, bir Sovyet Gönüllü Grubu Çin Cumhuriyeti'ne gönderilerek devam eden Çin-Japon Savaşı'nda Japonlara karşı savaşan Çin Hava Kuvvetleri'nin pilotları eğittiler. Fakat bu deneyimler Finlandiya'ya karşı gerçekleştirilen Kış Savaşı'nda pek işe yaramadı. Bu savaşta Sovyet avcı ve bombardıman uçaklarının deneyimsiz pilotları, az sayıdaki Finlandiya Hava Kuvvetleri pilotu tarafından yenilgiye uğratıldı. Daha sonra VVS, İspanya İç Savaşı'ndaki gelişemelerden dolayı Sovyet Hava Savunma birliklerinin kurulduğunu haber aldı. Fakat bu şekildeki saldırı engelleme amaçlı savunma taktikleri Finlerin karşısında pek başarılı olamadı. Finler dal-hemen kalk taktikleri uygulayarak üstün sayıdaki Sovyet rakiplerini düşürmeyi başarıyorlardı. Bu başarısızlıkta 1937-38 yıllarındaki ordu tecritleri şüphesiz önemli bir sebepti. Bunlar, VVS ve komuta kademesinin ihtiyatlı davranmasına ve yeni savaş taktiklerine karşı gerekli önlem alamamasına sebep oldu. Sovyet Hava Kuvvetleri ve Sovyet uçak sanayisi, 1941'deki Alman saldırısından önce fazla deneyim edinemedi.

Barbarossa Harekâtı'ndan altı ay önce 1 Ocak 1941'de Sovyet Kızıl Ordusu Hava Kuvvetleri'nin 363.900 personeli vardı. Bu sayı Sovyetler Birliği'ndeki tüm askerî personel sayısının %8.65'idir.^[4]

İkinci Dünya Savaşı

İkinci Dünya Savaşı patlak verdiğinde Sovyet ordusu, savaşı kazanabilmek için yeterince hazır değildi. Josef Stalin, 1931 yılında Sovyet endüstrisinin Batılı güçlere oranla "50 ya da 100 yıl gerisinde" olduğunu belirtmiştir.^[5] Savaşın sonuna doğru Sovyet yıllık uçak üretimi, 3. Alman Reichi'ninkini geçmişti. Sovyet uçak üretimi 1944'te 40.241'e çıktı. Büyük Vatanseverlik Savaşı sırasında 157.261 uçak üretildi ve bunların 125.655'i savaş uçağıydı.^[6]

Almanya ile savaştaki uçak kayıplarının ana sebebi yetersiz askeri taktikler değildi. Bunun ana sebepleri yeterli deneyimleri olmayan pilotlar ve yer destek ekipleriydi. Çoğu uçak, pilotları yanlış yönlendiren emirler yüzünden ve Barbarossa Harekâtı sırasında Alman Ordusu'nun(Wehrmacht) hızlı ilerlemeleri sonucu savunma yapmak zorunda kalan pilotların, kendilerininkinden daha üstün uçak modelleriyle karşılaşmaları sonucu meydana gelmiştir.^[7] Barbarossa Harekâtı'nın ilk günlerinden Alman Hava Kuvvetleri (Luftwaffe), 2000'ne yakın Sovyet uçağını imha etmiş ve sadece 35 uçak kaybetmiştir. Bunların 15'ide çatışma dışı kayıplardır.^[8]

II. Dünya Savaşı sırasında VVS'nin en önemli uçak modelleri kara saldırı uçağı İlyuşin İl-2 ve Yakovlev Yak-1 avcı uçağı olmuştur.^[7] Her iki uçakta sınıflarının en çok üretilen uçaklarıdır ve ayrıca Büyük Vatanseverlik Savaşı'nın çoğu zamanında VVS'nin uçak kapasitesinin yarısını oluşturmuşlardır. Eski tasarımlı Messerschmitt Bf 109'ın aksine Yak-1, 1940 yılında tasarlanmıştı ve gelişmiş bir modeldi. Yak-9,1944'te kadar VVS'ye Luftwaffe ile eşitlik şansı sağladı. Ve en son ve en iyi modeli olan Yak-3'ün savaşa sürülmesiyle Luftwaffe pilotları bu uçakla çatışmadan kasten kaçındılar. Sıra numarasına aykırı olarak Yak-9'dan sonra üretilmiştir. VVS'nin diğer önemli uçak modelleri Lavoçkin avcıları, genellikle Lavoçkin La-5, Petlyakov Pe-2 model çift motorlu saldırı bombardıman uçakları ile basit ama kullanışlı ve çok yönlü orta büyüklükte bombardıman uçakları olan İlyuşin İl-4'lerdir.

II. Dünya Savaşı'ndaki diğer birçok ordu gibi Sovyet Hava Kuvvetleri'de kadınlara hava eğitimi vererek savaşan hava gruplarına almak için bir programlar başlatmıştır. Savaştan önceki dönemde VVS'deki az sayıdaki kadından biri olan Marina Raskova, Josef Stalin'i bu konuda ikna edetek 3 tane tamamı kadınlardan oluşan hava alayı kurulmasını sağlamıştır. Bunlar; 586. Avcı Hava Alayı, 587. Bombardıman Hava Alayı ve 588. Gece Bombardıman Hava Alayı'dır. 588. Gece Bombardıman Hava Alayı'na Almanlar tarafından Gece Cadıları(Almanca:Nachthexen) adı takılmıştır. Daha sonra savştaki başarılarından dolayı bu iki birlik Muhafız Birlik sınıfına yükseltilerek onurlandırılmışlardır. Bu üç alay dışında, bazı Sovyet kadınları erkek hava gruplarında da görev yapmıştır.^[9] Kadın pilotlar, nişancılar, teknik uzmanlar, silah uzmanları ve diğer kadın yer personelinin VVS'deki sayısı 3,000'den fazladır. Kadın pilotlar 24,000'den fazla uçuş yapmıştır. Bütün bu çabalar dünyadaki en başarılı iki kadın avcı uçağı pilotunun ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bunlar Yekaterina Budanova ve Lidya Litvyak'tır.

1942'den savaşın sonuna kadar VVS'nin komutanı olan Üst Hava Mareşali Alexander Novikov, yeni uçaklar ve silah sistemleri geliştirilmesinde öncülük etmiştir. Savaşında sonuna doğru bilindiği gibi Alman askerî birlikleri ve siviller Berlin'e doğru geri çekilmekteydi. Bu geri çekilme sırasında Sovyetlerin alçaktan uçan uçaklarının saldırısına ve bombalamasına mağruz kalmışlardır. Bu taktikte 1920 model eski Polikarpov Po-2 uçakları da yer almıştır. Fakat Wehrmacht cephe kuvvetleri Kızıl Hava Kuvvetleri'nin kazandığı üstünlüğü geri almayı başarmışlardır. Sadece bir stratejik operasyonda, Jassi–Kişinev Stratejik Saldırısı, 5. ve 17. Hava Ordusu ile Karadeniz Donanma Filosu Havacılığı uçakları, Luftflotte 4 ile Romanya Kraliyet Hava Kuvvetleri karşı 3.3:1 oranında üstünlük sağlamıştır. Bu zafer sayesinde 2. Ukrayna Cephesi ve 3. Ukrayna Cephesindeki kara birlikleri hava saldırısı tehlikesinden korunmuş oldular.^[10]

Diğer birçok ülke gibi Sovyetler Birliği'de II. Dünya Savaşı sırasında Lend-Lease yardımları sayesinde batılı uçak modellerine sahip olmuştur. Bunlar çoğunlukla P-39 Airacobra, P-63 Kingcobra, Hawker Hurricane, Curtiss P-40 Kittyhawks ve A-20 Havoc adlı modellerden oluşmaktadır. P-39 Sovyetlerin elinde, bütün Birleşik Devletler pilotlarının avladığı sayının toplamından fazla avlama yapmıştır. 1943 yılının başlarında iki hava alayı Supermarine Spitfire model uçaklarla donatılmıştı fakat bunun yanlış bir karar olduğu sonra anlaşıldı. Bu Birleşik Krallık uçakları, Almanların Bf 109 uçaklarına benzemeleri sonucu dost ateşiyle düşürüldüler. Amerika Birleşik Devletleri'nden ve Birleşik Krallık'tan alınan Lend-Lease uçaklarının sayısı toplam Sovyet hava gücünün %12'sini oluşturmaktadır.^[11]

Soğuk Savaş

Soğuk Savaş sırasında Sovyet Hava Kuvvetleri'nde modernizasyona gidilerek birlikleri modernize edildi, güçlendirildi ve yeni hava taktikleriyle eğitildi. Gücünün zirveye ulaştığı 1980'lerde 10,000 uçağı savaşa sürebilecek güçteydi. 1990'ların başında Sovyetler Birliği sayı ve kalite bakımında Süper güç standartların bir hava kuvvetlerine sahipti.^[12]

VVS, Soğuk Savaş sırasında 3 ana kola ayrılmıştı(Batı'daki hava kuvvetlerine bağlı komutanlıkların benzerleri):

Uzun Menzil Havacılığı(Dal'naya Aviatsiya veya "DA"), uzun mesefa bombardıman uçakları üzerine odaklanmıştı,
Cephe Havacılığı(Frontovaya Aviatsiya veya "FA"), savaş alanlarının hava savunması, yakın hava desteği ve düşman uçaklarının engellemesi üzerine odaklanmıştı,
Askeri Nakliye Havacılığı(Voenno-Transportnaya Aviatsiya veya "VTA"), bütün nakliye uçaklarını kontrol ediyordu.

Hava Savunma Kuvvetleri(Voyska protivovozdushnoy oborony veya Voyska PVO), hava savunması, düşman uçaklarının engellenmesi üzerine odaklanmıştı ve Sovyet askeri organizasyonunda hava kuvvetlerinden ayrıydı. 1 Eylül 1983'te Kore Hava Yolları 007 sayılı uçağını Hava Savunma Kuvvetleri düşürmüştü.

Sovyet Donanması'nın kendine ait ayrı Donanma Havacılığı(Aviatsiya Voenno Morskogo Flota veya "AV-MF") bölümü vardı.

Birlikleri

Sovyetler Birliği'nin son yıllarında, Sovyet Hava Kuvvetleri orduları aşağıdaki gibiydi.

Bütün hava birimleri VVS Komuta Karargahına bağlı durumdaydı.

Uzun Menzil Havacılığı

30. VGK Hava Ordusu, (Irkutsk)
37. VGK Hava Ordusu (Özel bağlılığa sahipti.), (Moskova)
46. VGK Hava Ordusu (Smolensk)

Grup Kuvvetlerindeki Cephe Havacılığı

16. Hava Ordusu, (Almanya'daki Grup Kuvvetleri, Doğu Almanya)
4. VGK Hava Ordusu (Özel amaçlıydı.)
36. Hava Ordusu (Güney Grup Kuvvetleri, Macaristan)
131. karışık hava tümeni

Askeri Nakliye Havacılığı

Cephe Havacılığı

5. Hava Ordusu (Odessa Askerî Bölgesi)
15. Hava Ordusu (Baltık Askerî Bölgesi)
26. Hava Ordusu (Belarus Askerî Bölgesi) 15 Haziran 1992 tarihli Belarus Savunma Bakanlığı'nın kararıyla, 26. Hava Ordusu karargahı, Belarus Hava Kuvvetleri'nin ana karargahı haline geldi.
14. VVS Hava Ordusu
17. Hava Ordusu (Kiev Askerî Bölgesi) (ana eğitim birimi)
24. VGK Hava Ordusu (özel amaçlıydı.) (Güney Batı Stratejik Direktörlüğü) Sovyetler Birliği dağıldığı sırada bu ordunun hem Belarus'ta hem de Ukrayna'da birlikleri vardı. Ukrayna'daki birlikleri 32. Hava Bombardıman Tümeni(Starokonstantinov'da), 56. Hava Bombardıman Tümeni(Cherlyany'de) ve 138. Hava Avcı Tümeni'nden oluşuyordu. Bu ordu 1991-92 yıllarında 140'ın üstünde Su-24 Fencer'a, 35'in üstünde Yak-28 elektronik savaş uçağına ve 40 MiG-27 Floggers ile 40 Su-27 saldırı eskort uçağına sahipti.
34. Hava Ordusu (Transkafkasya Askerî Bölgesi)
73. Hava Ordusu (Alma-Ata, Orta Asya Askerî Bölgesi)
76. Hava Ordusu (Leningrad, Leningrad Askerî Bölgesi)
VVS Moskova Askerî Bölgesi
23. Hava Ordusu (Transbaykal Askerî Bölgesi)
1. Hava Ordusu (Uzak Doğu Askerî Bölgesi)

PVO Havacılığı (Hava Savunma)

6. Müstakil PVO Ordusu (Leningrad)
2. Müstakil PVO Ordusu
8. Müstakil PVO Ordusu
19. Müstakil PVO Ordusu
12. Müstakil PVO Ordusu
10. Müstakil PVO Ordusu

Volga-Ural Askerî Bölgesi'ndeki VVS ve PVO(hava savunma) Havacılığı

Volga-Ural'daki VVS
4. Müstakil PVO Ordusu (Cephe Havacılığı)

Sibirya'daki VVS ve PVO Havacılığı

14. Müstakil PVO Ordusu
11. Müstakil PVO Ordusu (Uzak Asya Askerî Bölgesi)

1980'lerdeki avcı uçağı programları

1980'lerde Sovyetler Birliği, Birleşik Devletler'in İleri Düzey Taktik Avcı Uçağı geliştirme çabalarından haberdar oldu ve kendisi bir diğer dünya süpergücü olarak buna benzer avcı uçakları tasarlamaya başladı.

Bununla ilgili iki adet program başlatıldı. Bunlardan birinin direkt olarak Amerika Birleşik Devletleri'ndeki İleri Düzey Taktik Avcı Uçağı(bu proje ile Amerika Birleşik Devletleri, F-22 Raptor ve Northrop YF-23 uçakklar üretmiştir.) planının karşılığı olması düşünülüyordu. Sovyetler Birliği'nin ileriki avcı uçağı Mnogofounksionalni Frontovoi Istrebitel (MFI) (Çokamaçlı Cephe Avcı Uçağı) olarak adlandırıldı ve uzun menzilde kullanılabilecek çokamaçlı ağır bir uçak olarak dizayn edildi.

Amerikan Boeing X-32/F-35 Lightning II'e cevap olarak Sovyetler LFI programını başlattı. Bu proje ile X-32/F-35'e benzer tek motorlu gerçek bir çokamaçlı uçak yapılması planlanıyordu.

Rusya daha sonra LFI projesini LFS dönüştürecekti. LFS projesi kara saldırı kapasitesi ürezinde duruyordu. 1990'larda Rusya Silahlı Kuvvetleri hafif avcı uçağı üretiminin daha önemli olduğuna inanarak LFS projesini iptal etti ve daha düşük bir bütçeye sahip olan MFI projesine devam edildi. En son PAK FA projesi planlandı fakat Su-27 ve MiG-29 ailesine yeni bir avcı uçağı eklenmedi. PAK FA projesi için olan yarışmayı Suhoy 2002 yılında kazanmıştı.

Sovyetler Birliği'nin Dağılışı

1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra Sovyet Hava Kuvvetleri personeli ve uçakları yeni bağımsız olmuş devletler arasında paylaşıldı. Bu paylaşımda en büyük pay personelin %60'ı ve uçakların %40'ına sahip olan Rusya'ya aitti. Rusya, bunları yeni Rus Hava Kuvvetleri'ni kurmakta kullandı.

Kuvvet Komutanları

Vershinin Konstantin Andreyeviç (Вершинин Константин Андреевич) (1946–1949, 1957–1969)
Zhigarev Pavel Fedoroviç (Жигарев Павел Федорович) (1949–1957)
Kutakhov Pavel Stepanoviç (Кутахов Павел Степанович) (1969–1984)
Yefimov Aleksandır Nikolayeviç (Ефимов Александр Николаевич) (1984–1990)
Hava Üst Mareşali Yevgeny Şapoşnikov (Евгений Иванович Шапошников) (1990–1991)

Sovyet Hava Kuvvetleri envanteri(1991 yılına ait)

200 stratejik bombardıman uçağı: 150 Tupolev Tu-95 Bear; 35 Tupolev Tu-160 Blackjack; 15 Myasishchev M-4 Bison

550 orta büyüklükte bombardıman uçağı: 155 Tupolev Tu-22M Backfire; 260 Tupolev Tu-16 Badger; 135 Tupolev Tu-22 Blinder

2830 avcı uçağı: 610 Suhoy Su-27 Flanker; 790 Mikoyan-Gurevich MiG-29 Fulcrum; 450 Mikoyan-Gurevich MiG-31 Foxhound; 570 Mikoyan-Gurevich MiG-23 Flogger; 260 Suhoy Su-15 Flagon; 105 Mikoyan-Gurevich MiG-25 Foxbat; 20 Tupolev Tu-128 Fiddler; 20 Yakovlev Yak-28 Firebar

2,705 saldırı uçağı: 770 Suhoy Su-24 Fencer; 210 Suhoy Su-25 Frogfoot; 830 Mikoyan-Gurevich MiG-27 Flogger; 895 Suhoy Su-7 Fitter-A ve Suhoy Su-17 Fitter-C

84 tanker uçağı: 34 İlyuşin İl-76 Midas; 30 Myasishchev M-4 'Molot' Bison; 20 Tupolev Tu-16 Badger

40 Hava radar uçağı: 40 Beriev A-50 Mainstay

658 taktik keşif ve elektronik karşı tedbir uçağı: 65 Mikoyan-Gurevich MiG-21 Fishbed; 195 Mikoyan-Gurevich MiG-25 Foxbat; 65 Suhoy Su-24 Fencer; 195 Yakovlev Yak-28 Brewer

260 stratejik keşif ve elektronik karşı tedbir uçağı: 115 Tupolev Tu-16 Badger; 15 Tupolev Tu-22 Blinder; 4 Tupolev Tu-95 Bear; 102 Yakovlev Yak-28 Brewer; 24 Mikoyan-Gurevich MiG-25 Foxbat

3,050 helikopter

1,500 eğitim helikopteri

615 taşıma uçağı: 40 Antonov An-124 'Ruslan' Condor; 55 Antonov An-22 'Antey' Cock; 210 Antonov An-12 Cub; 310 İlyuşin İl-76 Candid; 2,935 sivil taşıma uçağı, kolayca dönüştürülebilmesinden dolayı çoğu Aeroflot

Kaynakça

^ An earlier Bolshevik aerial headquarters was apparently the All-Russia Collegium for Direction of the Air Forces of the Old Army (translation is uncertain), formed on December 20, 1917. It was initially led by chairman Constantine Akashev. http://www.rkka.ru/handbook/high/guvvs.htm 29 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. via http://www.onairpower.org/docs/Command_Structure_of_the_Soviet_Air_Forces%2C_1918-1941 27 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Higham, Robin, and Greenwood, John T., Russian Aviation and Air Power in the Twentieth Century, Routledge Press (1998), ISBN 0-7146-4784-5, 9780714647845, pp. 40–46
^ An Wen, "Soviet Contribution: The USSR helps in defeat of Japan", Beijing Review 2005 - 33^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Hardesty, Von (1982). "Where Was Our Air Force?". Red Phoenix: The Rise of Soviet Air Power 1941–1945. Washington, D.C.: Smithsonian Institution. s. 55. ISBN 0874745101.
^ "Why did Stalin rise to power?". Socialist Worker Online. 1 Ağustos 2003. 10 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2007.
^ Hardesty, Von (1982). "Barbarossa to Berlin: A Summing Up". Red Phoenix: The Rise of Soviet Air Power 1941–1945. Washington, D.C.: Smithsonian Institution. s. 225. ISBN 0874745101.
^ ^a ^b Buckley, John (1999). Air Power in the Age of Total War. Indiana University Press. ss. 134,143. ISBN 0-253-33557-4.
^ Ratley, III, Maj. Lonnie O. (March–April 1983). "A Lesson of History: The Luftwaffe and Barbarossa 25 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Air University Review.
^ Hardesty, Von (1982). "At Full Stride". Red Phoenix: The Rise of Soviet Air Power 1941–1945. Washington, D.C.: Smithsonian Institution. s. 193. ISBN 0874745101. ...over the Gulf of Finland on May 5, 1943, when the Luftwaffe downed a Lend-Lease Havoc A-20, the Germans were considerably shocked to discover that the three-member crew included a woman—a gunner.
^ Wagner, Ray (ed.), and Leland Fetzer (trans.). The Soviet Air Force in World War II: The Official History. Melbourne: Wren Publishing, 1973, p.301. ISBN 0-85885-194-6.
^ Hardesty, Von (1982). "Appendixes". Red Phoenix: The Rise of Soviet Air Power 1941–1945. Washington, D.C.: Smithsonian Institution. s. 253. ISBN 0874745101.
^ "Russian Aviation Regiments 1941-". David R. Hames. 16 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2009.