Türkiye Süryanileri

Anavatanları Tur Abdin'deki Süryani yerleşimlerinin haritası
Toplam nüfus
25.000[1]
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Ağırlıklı olarak İstanbul Güneydoğu Anadolu Bölgesi (tarihsel olarak)
Diller
Neo-Aramice, Turoyo, Türkçe ve Kürtçe
Din
Süryani Hristiyanlığı

Türkiye Süryanileri (Süryanice: ܣܘܪܝܝܐ ܕܛܘܪܩܝܐ), çoğu Süryani Ortodoks Kilisesi, Keldani Katolik Kilisesi, Süryani Pentekostal Kilisesi, Süryani Evanjelik Kilisesi veya Kadim Doğu Kilisesi üyesi ve Doğu Aramice konuşan Hristiyanlar olan, Sami dilini konuşan yerli bir etnik grup ve Türkiye'nin azınlığıdır.

Irak Süryanileri, İran Süryanileri ve Suriye Süryenilerinin yanı sıra Süryani diasporası ile ortak dilsel, kültürel ve dini geleneklere dayanan ortak bir tarihi ve etnik kimliği paylaşmaktadırlar.^[2] İsveç ve Almanya gibi Avrupa ülkelerindeki Süryaniler genellikle Turoyo dilini konuşan ya da Batı Süryanileri olup,^[3] aslen Türkiyeli olma eğilimindedirler.^[4]

Süryaniler bir zamanlar Osmanlı İmparatorluğu'nda Hakkari, Şırnak ve Mardin illerinde yaşayan büyük bir etnik azınlıktı, ancak Sayfo'nun ardından çoğu öldürüldü veya Kuzey Irak, Kuzeydoğu Suriye ve Kuzeybatı İran'daki diğer Süryanilere katılmak üzere göç etmeye zorlandılar. Sayfo'dan kurtulup Türkiye'de kalanların çoğu, 20. yüzyılın ikinci yarısında PKK ile Türkiye arasındaki çatışmalar nedeniyle Batı Avrupa'ya gitmek üzere ülkeyi terk etmiştir. 2019 yılı itibarıyla, ülkedeki 25.000 Süryani'nin tahmini 18.000'i İstanbul'da yaşamaktadır.^[5]

Osmanlı İmparatorluğu'nun gayrimüslim "Kitap Ehli"ni yönetmek için ayrıntılı bir sistemi vardı. Yani, kutsal bir geleneğe sahip kabul edilen tektanrıcılara izin verdiler ve onları pagan olarak tanımladıkları insanlardan ayırdılar. Kitap Ehli (ya da zimmi) olarak Yahudiler, Hristiyanlar ve Mandeanlar (bazı durumlarda Zerdüştler) ikinci sınıf muamele gördüler ama hoşgörüldüler.

Osmanlı İmparatorluğu'nda bu dini statü "millet" idari modeli olarak sistematik hale gelmişti. Her dini azınlık, baş dini temsilcisi aracılığıyla yönetime hesap veriyordu. Osmanlıların 1453'te İstanbul'un Fethi'yle birlikte yavaş yavaş ama kesin olarak fethettikleri Hristiyanlar, genellikle bir patrik tarafından yönetilen piskoposlar hiyerarşisi içinde örgütlenmiş birçok etnik gruba ve mezhebe bölünmüş durumdaydı.^[6][7]

Hakkari'deki 5 Süryani aşiretine gelince, Doğu Süryani Kilisesi'nin Kutsal Makamı olduğu için aşiretlerin taptığı Konak'taki Şimun Patrikliği: doğrudan Bab-ı Ali'ye bağlıydı ve bu makam aşiretlerden topladığı vergileri ona ödüyordu.^[8]

Protestanlığa geçenler, yerel piskoposlar aracılığıyla eski kiliselere yıllık haraç ödemek istemiyorlardı, onlar da bunun bir kısmını patriğe, patrik de bir kısmını vergi olarak Bab-ı Ali'ye aktarıyordu. Kendi sözlerine sahip olmak ve Patriklik sisteminin yönetimine tabi olmamak için etnik çizgileri aşarak (Müslüman bir yönetici aracılığıyla da olsa) doğrudan Bab-ı Ali ile muhatap olmak istediler. Bu genel Protestan beratı 1850 yılında verildi).^[9]

Gaunt, I. Dünya Savaşı'nın patlak vermesinden hemen önce Süryani nüfusunun 500.000 ile 600.000 arasında olduğunu tahmin etmektedir ki bu rakam Osmanlı nüfus sayımı rakamlarına göre oldukça yüksektir. Diyarbekir Vilayeti'ndeki Midyat, Süryani Ortodokslar, Keldaniler ve Protestanlar arasında bölünmüş olsa da Osmanlı İmparatorluğu'nda Süryanilerin çoğunlukta olduğu tek şehirdi.^[10] Süryani Ortodoks Hristiyanlar, Tur Abdin olarak bilinen Midyat çevresindeki dağlık kırsal bölgelerde yoğunlaşmış, burada yaklaşık 100 köye yerleşmiş ve tarım ya da zanaatla uğraşmışlardır.^[10][11] Süryani Ortodoks kültürü, Mardin yakınlarında (Tur Abdin'in batısında) Mor Gabriel ve Deyrüzzaferan adlı iki manastırda yoğunlaşmıştır.^[12] Çekirdek Süryani yerleşim alanının dışında, Diyarbakır, Urfa, Harput ve Adıyaman şehirlerinde ve köylerinde de hatırı sayılır bir nüfus vardı.^[13] Tur Abdin'deki Süryani nüfusun aksine, bu Süryanilerin çoğu başka diller konuşuyordu.^[14]

Merkezi Konak'ta bulunan Doğu Kilisesi Patriği'nin önderliğinde Süryani aşiretleri Hakkari dağlarını (Tur Abdin'in doğusunda, Osmanlı-İran sınırına bitişik) aşiret statüsünde - teoride kendilerine tam özerklik tanıyan - kendilerine bağlı çiftçilerle yönetiyordu.^[10] Hakkari çok dağlık bir bölgedir ve 4000 metreye kadar ulaşan zirveler sarp geçitlerle birbirinden ayrılmıştır, öyle ki birçok bölgeye sadece dağların kenarına oyulmuş patikalarla ulaşılabilmektedir.^[15] Süryani kabileler bazen Kürt müttefikleri adına birbirleriyle savaşmışlardır.^[16] Doğu Kilisesi yerleşimi doğuda, İran'daki Urmiye Gölü'nün batı kıyısında, Urmiye kasabasında ve çevresindeki köylerde başladı; hemen kuzeyde, Salmas'ta bir Keldani yerleşim bölgesi vardı. Bitlis Vilayeti'nde (Tur Abdin'in kuzeydoğusunda ve Hakkari'nin kuzeybatısında)^[17] Siirt civarında dağlık ama Hakkari'den daha az dağlık olan bir Keldani bölgesi vardı,^[15] ancak Keldanilerin büyük kısmı daha güneyde, günümüz Irak'ında ve I. Dünya Savaşı sırasında katliama uğrayan bölgenin dışında yaşıyordu.^[17]

1923'ten sonra yerel politikacılar, 1915 katliamından etkilenmeyen Süryani topluluklarını (Adana, Urfa veya Adıyaman gibi) olumsuz etkileyen Hristiyan karşıtı bir kampanya başlattılar. Birçoğu mülklerini terk edip Suriye'ye kaçmak zorunda kaldı ve sonunda Halep, Kamışlı veya Habur'a yerleştiler. Süryani Ortodoks Patrikhanesi, yeni Türk hükûmetine bağlılık beyanlarına rağmen 1924 yılında Türkiye'den sınır dışı edildi.^[18] Ermeniler, Yahudiler ve Rumların aksine, Süryaniler 1923 Lozan Antlaşması'nda bir azınlık grubu olarak tanınmamıştır.^[19] Kalan nüfus Kürt ağalara tabi olarak yaşadı ve onları göç etmeye iten sürekli taciz ve istismara maruz kaldılar.^[19][20] Türk kanunları kaçanları vatandaşlıktan çıkarmış ve mallarına el koymuştur. Gerçek vatandaşlık haklarına rağmen, Türkiye'de kalan birçok Süryani, kendi mülklerini Kürt ağalardan yeniden satın almak ya da Türk vatandaşlıklarını kaybetme riskini almak zorunda kaldı.^[20] Bazı Süryaniler 1980'lere kadar Tur Abdin'de yaşamaya devam etti; bu, Türkiye'de kendi anavatanında kırsal alanda yaşayan son önemli Hristiyan nüfusuydu.^[21] Bazı akademisyenler Türkiye'de Süryanilere yönelik devam eden dışlama ve tacizi Sayfo'nun bir devamı olarak nitelendirmektedir.^[22]

Rumlar ve Ermeniler gibi zulüm gören diğer Hristiyan grupların aksine, Türkiye'deki Süryani toplumu Süryani Katliamı'ndan sonra sayılarını korumayı başarmış, ancak yine de birçok zorluk yaşamışlardır. 1960'larda Tur Abdin'in bölgesel merkezi Midyat'ta Süryaniler için durum giderek daha güvensiz hale geldi. Müslümanlar, Kıbrıs'ta yaşanan olaylara tepki olarak Hristiyan karşıtı şiddetli protestoları kışkırttılar. Bu durum birçok Süryani'nin atalarının vatanında kendileri için bir gelecek görememesine yol açtı.^[23] 1980'lere gelindiğinde Türkiye'deki Süryani nüfusu 70.000 civarındaydı,^[24] ancak katliamdan sonra hayatta kalanların sayısı 300.000 civarındaydı. Bugün sayıları 28.000'e kadar düşmüş olan Süryaniler, büyük ölçüde 1980'lerdeki Kürt isyanları ve Orta Doğu'nun büyük bölümünün kötü durumu ile Türkiye hükûmetinin ayrımcılık sorunundan kaynaklanmaktadır.^[25] Çatışmaların sona erdiği 1990'ların sonunda Tur Abdin veya Hakkari'de 1000'den az Süryani kalmıştı, geri kalanı ise İstanbul'da yaşıyordu.

2001 yılında Türk hükûmeti Süryanileri Türkiye'ye dönmeye davet etti,^[26] ancak bazılarına göre bu teklif daha çok bir reklam gösterisiydi, çünkü kısa bir süre önce çıkarılan bir arazi yasası işlenmemiş çiftliklere ya da üzerinde orman bulunan arazilere sahip olan Süryanilerin (ki diasporadakiler başka bir yerde yaşarken sahip oldukları mülkleri işleyemedikleri ya da bakımını yapamadıkları için büyük bir kısmı bu durumdaydı) sahip oldukları arazilere devlet tarafından el konulmasına ve üçüncü şahıslara satılmasına neden oldu. Bir başka yasa, Türk vatandaşı olmayanların, Süryanilerin çoğunun göç ettiği Mardin ilinde toprak satın almasını yasa dışı hale getirdi.^[25] Bu yasalara rağmen, vatandaşlıkları devam ettiği için mülk satın alabilen ve topraklarının ellerinden alınmasını engelleyebilenler gibi çok az sayıda kişi geri dönebildi, ancak geri dönebilecek çok sayıda kişi çıkarılan yasalar nedeniyle geri dönemedi.

IŞİD'den kaçan bazı Süryaniler Midyat kentinde geçici evler buldular. Midyat yakınlarında bir mülteci merkezi bulunuyor, ancak Midyat'ta küçük bir Süryani topluluğu olduğu için kamptaki Süryani mültecilerin çoğu mülteci kampından daha iyi koşullar umarak Midyat'a gittiler. Birçok mülteciye oradaki yerel Süryani cemaati tarafından yardım ve konaklama sağlandı, belki de Midyat'taki cemaatin daha fazla üyeye ihtiyacı olduğu için mültecilerin kalmasını dilediler.^[27]

Süryaniler farklı Hristiyan kiliselerine bölünmüş bir etnik gruptur ve bu kiliseler ayin ve yapı bakımından büyük farklılıklar göstermekte ve hatta kimliklerini belirlemektedir (bkz. Süryani Hristiyanlar için terimler). Türkiye'deki Süryaniler arasında baskın olan Hristiyan mezhebi Süryani Ortodoks Kilisesi'dir ve 15.000-20.000 takipçisi Süryani olarak adlandırılmaktadır.^[28] Göç nedeniyle, Süryanilerin bugün Türkiye'deki ana yerleşim bölgesi 12.000 ile 18.000 arasında Süryani'nin yaşadığı İstanbul'dur.^[28] Tur Abdin'de halen 2000 ile 3000 arasında Süryani Ortodoks yaşamaktadır ve 30 köy, mezra ve kasabaya dağılmışlardır.^[28] Bu yerlerin bazılarında Süryaniler, bazılarında ise Kürtler çoğunluktadır. Ayrıca İzmir, Ankara, İskenderun, Diyarbakır, Adıyaman, Malatya, Elazığ ve birkaç yerde daha Süryani Ortodoks Hristiyan cemaati bulunmaktadır.^[28] Geri dönüş hareketinin bir parçası olarak bazı Süryani Ortodokslar Almanya, İsveç ve İsviçre'den Tur Abdin köylerine geri döndüler.^[28][29][30]

Türkiye'deki en büyük ikinci mezhep, başta Diyarbakır olmak üzere Mardin, Şırnak ve İstanbul'da yaşayan yaklaşık 7000-8000 üyesi bulunan Keldani Katolik Kilisesi'dir. 2016 yılında Türkiye'de yaklaşık 48.594 Keldani Katolik olduğu tahmin edilmektedir.^[31] Diyarbakır, 1552 yılında Doğu Süryani Kilisesi'nden ayrılan Keldani Katolik Kilisesi'nin kurulduğu şehirdir. Sayfo'dan önce Nesturiler ya da Doğu Süryani Kilisesi'nin takipçileri ve Süryani Katoliklerden oluşan büyük bir topluluk da vardı. Nesturi Aşiretleri, Türkiye sınırının güneydoğu ucunda, günümüzde Şırnak ve Hakkari illerinin bir parçası olan Hakkari dağlarında yaşamaktaydı.^[28] Ayrıca, Nesturi Kilisesi Patriği, 1660'larda kendisi ve takipçilerinin bu bölgeye yerleşmesinden sonra 1915 ortalarına kadar bu bölgede Konak olarak bilinen bir köyde ikamet etmiş ve Türkiye'yi kilise yapılarının merkezi haline getirmiştir.^[32][33][34]

Süryani Katolik Kilisesi, Süryani Ortodoks Kilisesi'nin baskısı nedeniyle Halep'ten sürüldükten sonra 1800'lü yıllarda Mardin'de papazlık makamına sahip oldu. Güneydoğuda Tur Abdin bölgesinde büyük bir cemaat yaşıyordu, ta ki Seyfo sırasında katledilip Lübnan'a kaçmak zorunda kalana kadar. Halen Mardin ve İstanbul'da yaşayan küçük bir Süryani Katolik cemaati vardır,^[28] ancak Süryani Katoliklerin çoğu artık Irak, Suriye veya Lübnan'da yaşamaktadırlar. Türkiye'de Süryani Protestan Kiliseleri de bulunmaktadır.^[28] 2023 yılında İstanbul'a açılan Mor Efrem Süryani Kilisesi, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde inşa edilen ilk kilisedir.^[35]

• 
  İstanbul'da Süryani Ortodoks Kilisesi ve Mezarlığı
• 
  Diyarbakır Mar Pithyoun (Aziz Antuan) Keldani Katolik Kilisesi
• 
  Tur Abdin'deki Mor Gabriel Manastırı
• 
  Meryem Ana Kilisesi, Diyarbakır

• Gaunt, David; Atto, Naures; Barthoma, Soner O. (2017). "Introduction: Contextualizing the Sayfo in the First World War". Let Them Not Return: Sayfo - The Genocide Against the Assyrian, Syriac, and Chaldean Christians in the Ottoman Empire. Berghahn Books. ss. 1-32. ISBN 978-1-78533-499-3. 
• Hooglund, Eric. "The Society and Its Environment". Curtis, Glenn E.; Hooglund, Eric (Ed.). Iran: A Country Study. Area Handbook Series. United States Library of Congress, Federal Research Division (5.5yıl=2008 bas.). Washington, D.C.: United States Government Printing Office. ss. 81-142. ISBN 978-0-8444-1187-3. Erişim tarihi: 13 Ekim 2013. 
• Gaunt, David (2020). "The Long Assyrian Genocide". Collective and State Violence in Turkey: The Construction of a National Identity from Empire to Nation-State (İngilizce). Berghahn Books. ss. 56-96. ISBN 978-1-78920-451-3. 
• Polatel, Mehmet (2019). "The State, Local Actors and Mass Violence in Bitlis Province". The End of the Ottomans: The Genocide of 1915 and the Politics of Turkish Nationalism (İngilizce). Bloomsbury Academic. ss. 119-140. ISBN 978-1-78831-241-7. 
• Biner, Zerrin Özlem (2011). "Multiple imaginations of the state: understanding a mobile conflict about justice and accountability from the perspective of Assyrian–Syriac communities". Citizenship Studies. 15 (3–4): 367-379. doi:10.1080/13621025.2011.564789. 
• Biner, Zerrin Özlem (2019). States of Dispossession: Violence and Precarious Coexistence in Southeast Turkey (İngilizce). University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-9659-4. 
• Gaunt, David (2015). "The Complexity of the Assyrian Genocide". Genocide Studies International (İngilizce). 9 (1): 83-103. doi:10.3138/gsi.9.1.05. ISSN 2291-1847. 
• Üngör, Uğur Ümit (2011). The Making of Modern Turkey: Nation and State in Eastern Anatolia, 1913–1950 (İngilizce). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-965522-9. 
• "The Eastern Catholic Churches 2016. Source: Annuario Pontificio" (PDF). CNEWA. 2016. ss. 3-4. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 

Wikimedia Commons'ta Türkiye Süryanileri ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Türkiye'de Hristiyanlık
• Türkiye'deki azınlıklar