Tatlı patates

Tatlı patates
Biyolojik sınıflandırma
Âlem:	Plantae;
Bölüm:	Angiosperms;
Sınıf:	Eudicots;
Takım:	Solanales;
Familya:	Convolvulaceae (kahkahaçiçeğigiller);
Cins:	''Ipomoea'';
Tür:	'''''I. batatas''''';
İkili adlandırma
	''Ipomoea batatas''; L.

Tatlı patates (Ipomoea batatas; Japonca: さつまいも), kahkahaçiçeğigiller (Convolvulaceae) familyasından anavatanı Orta Amerika olan, yumruları yenen, nişastalı ve tatlı bitki türüdür. Taze yaprakları ve filizleri de yenilebilir. Büyük, nişastalı, tatlı yumrulu kökleri kök sebze olarak kullanılır.^[1]^[2]

Tatlı patates, aynı familyadan ortalama 50 cins ve 1000'den fazla tür içinde kayda değer tek tarım bitkisidir. Diğer pek çok bitki ise zehirlidir. Tatlı patates, görünümü yüzünden benzer ismi paylaşsa da patates (Solanum tuberosum) ile çok yakın akraba değildir. Tatlı patatesin 10~20 cm uzunluğundaki yaprakları ile uzun dalları arasındaki yaprak köklerinin kabuklarının üzerindeki sert lifleri temizlenerek yenebilirken patatesin yumruları hariç diğer bölümleri yenmez ve zehirlidir.

Daha yumuşak turuncumsu bir çeşidi Amerika'nın bazı yerlerinde yam olarak adlandırılır. Fakat aslında tatlı patates anavatanı Afrika ve Asya olan monocot Dioscoreaceae familyasından yamdan çok farklıdır.

Tanımı

Hermafrodit, beş katlı ve kısa saplı çiçekler, yaprak koltuklarından çıkan ve dik duran saplı, zymöz salkımlarda tek veya az sayıdadır. Bazı çeşitler nadiren çiçek açar veya hiç çiçek açmaz. Küçük çanak yaprak'lar uzar ve bir noktaya kadar incelir. Bu yapraklar dikenli ve 10 ila 15 mm uzunluğunda, genellikle ince tüylü veya sillidir. İç üçü biraz daha uzun. 4 ila 7 cm uzunluğunda, büyümüş ve huni biçimli, katlanmış taç, daha kısa kenarlı, lavanta renk ila mor-lavanta arası renkte olabilir. Boğaz genellikle daha koyu renklidir ancak beyaz taç da görünebilir. Kapalı organlarındaki, beze gibi liflerle eşit olmayan uzunluktadır. İki odacıklı yumurtalık, nispeten kısa bir kalemle üst sabittir. Tohumlar yalnızca çapraz tozlaşmadan üretilir.^[3]

Yetiştirme

Tatlı patates don’a tahammül etmez. 24 °C (75 °F) Ortalama sıcaklık‘ta bol güneş ışıklı gündüzlerde ve ılık gecelerde iyi şekilde büyür. En uygun yağış miktarı yıllık 750-1.000 mm (30-39 in) olup büyüme mevsiminde ise en az 500 mm (20 in)’dir. Ürün ekiminden 50-60 gün sonra yumrular başlarken ürün kuraklığa karşı hassastır. Havalandırma yetersizse yumru çürümesine neden olabileceğinden ve depolama köklerinin büyümesini azaltabileceğinden su birikmesine dayanamaz.^[4]

Çeşit ve koşullara bağlı olarak, yumrulu kökler 2 ila 9 ay arasında olgunlaşır. Erken olgunlaşan çeşitler, Doğu Amerika Birleşik Devletleri ve Çin gibi ılıman bölgelerde yıllık yaz mahsulü olarak yetiştirilir. Tropik iklimin dışında normal olduğu gibi, gün ışığı 11 saatten uzun olduğunda tatlı patates nadiren çiçek açar.

Tatlı patates, yumrularının köklendirilmesini takiben oluşan filizlerin fide olarak kullanılmasıyla yetiştirilir. Bir yumrudan onlarca fide elde etmek mümkündür. Yumru köklendirmeye Mart ortalarında, sıcak ve bol ışıklı bir yerde özel bir düzenek hazırlanarak başlanmalıdır.^[5]

Tohumları sadece üreme için kullanılır.^[3]

Birçok tarım koşullarında iyi büyür ve doğal düşmanı azdır; pestisitlere nadiren ihtiyaç duyulur. Tatlı patatesler çeşitli topraklarda yetiştirilir, ancak iyi drene edilmiş, hafif ve orta dokulu, pH'ı 4,5–7,0 arasında olan topraklar bitki için daha uygundur.^[2] Az gübre ile fakir topraklarda yetiştirilebilir. Ancak, tatlı patates alüminyum toksisitesine karşı çok hassastır ve bu tip topraklarda ekimde kireç uygulanmazsa bitki ekilmesinden yaklaşık altı hafta sonra ölür.^[2] Tohum yerine asma çelikleri ile ekildikleri için, tatlı patateslerin ekilmesi nispeten kolaydır. Hızla büyüyen asmalar yabani otları gölgelediğinden, çok az ayıklamaya ihtiyaç duyulur. Dacthal olarak da bilinen Dimetil tetraklorotereftalat (DCPA), toprağı büyümeye engel olabilecek istenmeyen bitkilerden arındırmak için çok kullanılan bir herbisittir.

Tropiklerde, mahsul toprakta tutulabilir ve pazar veya ev tüketimi için gerektiği gibi hasat edilebilir. Ilıman bölgelerde, tatlı patatesler çoğunlukla daha büyük çiftliklerde yetiştirilir ve ilk donlardan önce hasat edilir.

Tatlı patates büyümelerini desteklemek için yeterli suyun bulunduğu tropikal ve sıcak ılıman bölgelerde yetiştirilir.^[6] Tatlı patates gıda olarak Pasifik Okyanusu adaları, Güney Hindistan, Uganda ve diğer Afrika ülkelerinde yaygınlaşmıştır.

Karayipler'de "boniato" adı verilen bir tatlı patates çeşidi yetiştirilir. Boniato’nun eti, diğer çeşitlerde görülen turuncu renk tonunun aksine krem rengidir. "Boniatos", diğer tatlı patatesler kadar tatlı ve nemli değildir ancak yoğunlukları ve narin lezzetleri turuncu renkli tatlı patateslerden farklıdır.

Tatlı patates, Amerika Birleşik Devletleri'nin özellikle güneydoğusunda eskiden beri beslenmenin bir parçasıdır. Amerika Birleşik Devletleri'nde ortalama kişi başına tatlı patates tüketimi 1920’lerde 13 kg (29 lb) iken tüketim azalmış ve yılda artık yalnızca 15-2 kg (33,1-4,4 lb)'dir. "Turuncu tatlı patates (ABD'de en çok görülen tür), sarı veya mor çeşitlere kıyasla daha yüksek görünüm beğeni puanları almıştır."^[7] Mor ve sarı tatlı patatesler, tüketiciler tarafından turuncu tatlı patateslere kıyasla "muhtemelen tatlı patateslerle ilişkilendirilen portakal rengine aşinalık nedeniyle" pek sevilmedi.^[7]

Depolama, lezzet ve beslenmeyi iyileştirmek ve hasat edilen kökün peridermindeki yaraların iyileşmesini sağlamak için güneydoğu Amerika Birleşik Devletleri'nde tatlı patatesler geleneksel olarak kürlenir.^[8] Doğru kürleme, taze kazılmış köklerin zeminde iki ila üç saat kurutulmasını, sonra da %90 ila %95 arası bağıl nem ile 29-32 °C (85-90 °F)'de 5-14 gün arasında depolanmasını gerektirir. Kürlenmiş tatlı patatesler, 13-15 °C (55-59 °F)'de >%90 bağıl nemle saklandığında on üç ay saklanabilir. Daha soğuk sıcaklıklar köklere zarar verir.^[9]^[10]

Üretim

Tatlı patates üretimi – 2020
Ülke	Üretim miktarı (milyon ton)
Çin	48.9
Malavi	6.9
Tanzanya	4.4
Angola	1.7
Etiyopya	1.6
Dünya	89.5
Kaynak: Birleşmiş Milletler'in FAOSTAT’ı^[11]

2020'de, dünya toplamının %55'i ile Çin liderliğindeki küresel tatlı patates üretimi 89 milyon ton oldu (bkz. tablo). İkincil üreticiler Malavi, Tanzanya ve Nijerya idi.^[11]

Kaynakça

^ Purseglove, John Williams (1968). Tropical crops: D. Longman Scientific and Technical. New York: John Wiley and Sons. ISBN 978-0-582-46666-1. ^{[sayfa belirt]}
^ ^a ^b ^c Woolfe, Jennifer A. (5 Mart 1992). Sweet Potato: An Untapped Food Resource. Cambridge, UK: Cambridge University Press and the International Potato Center (CIP). ISBN 9780521402958.
^ ^a ^b "Pollinating Sweet Potatoes". Home Guides | SF Gate (İngilizce). 15 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2021.
^ Ahn, Peter (1993). Tropical soils and fertilizer use. Intermediate Tropical Agriculture Series. Birleşik Krallık: Longman Scientific and Technical Ltd. ISBN 978-0-582-77507-7. ^{[sayfa belirt]}
^ "https://blog.meyvelitepe.org". 14 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. |başlık= dış bağlantı (yardım)
^ O'Hair, Stephen K. (1990). "Tropical root and tuber crops". Janick, J.; Simon, J.E. (Ed.). Advances in New Crops. Portland, OR: Timber Press. ss. 424-428. 5 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2014.
^ ^a ^b Leksrisompong, P.P.; Whitson, M.E.; Truong, V.D.; Drake, M.A. (2012). "Sensory attributes and consumer acceptance of sweet potato cultivars with varying flesh colors". Journal of Sensory Studies. 27 (1): 59-69. doi:10.1111/j.1745-459x.2011.00367.x.
^ "Sweet potatoes". North Carolina Sweet Potato Commission (NCSPC). 27 Nisan 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "Sweetpotato: Organic Production". National Sustainable Agriculture Information Service. 24 Haziran 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "Sweet potato". Produce Facts. UC Davis. 5 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ ^a ^b "Sweet potato production in 2019; World Regions/Production Quantity from pick lists". Food and Agriculture Organization of the United Nations. 2020. 12 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2021.