Kolesov voqeasi — Rossiyadagi fuqarolar urushi yillari Buxoro amirligida rus bolsheviklari va yosh buxoroliklar tomonidan hokimiyatni egallashga boʻlgan muvaffaqiyatsiz urinish (1918-yil mart)[1].
Turkistonda siyosiy kuchlarning birlashuvi
1917-yil oktyabrda bolsheviklar hokimiyat tepasiga kelgach, RSFSR Sovnarkomi Buxoroning mustaqilligini tan olib, Rossiya protektorati shartnomasini bekor qilgan. Toshkentda qurolli qoʻzgʻolon, bolsheviklar va soʻl sotsialistik-inqilobchilardan iborat hukumat tuzildi. Buxoroning oʻzida ham Rossiyada boʻlayotgan voqealar taʼsirida amir hukumati bilan asosi jadidlardan tashkil topgan siyosiy harakat — yosh buxoroliklar oʻrtasidagi qarama-qarshilik kuchayib kelayotgan edi. Amirni cheklangan islohotlar oʻtkazishga koʻndirishga boʻlgan muvaffaqiyatsiz urinishlar fonida „Yosh buxoroliklar“ yetakchilari qurolli qoʻzgʻolon tayyorlash kursini oʻtaganlar va eʼtiborlarini Toshkentdagi inqilobiy hukumatga qaratganlar.
Tayyorgarlikning boshlanishi
1917-yil dekabr oyi boshida „Yosh buxoroliklar“ bolsheviklar bilan aloqaga kirishgan. Bo‘lajak qurolli qo‘zg‘olonda Toshkentni qo‘llab-quvvatlash uchun Fayzulla Xo‘jayev boshchiligidagi yosh buxoroliklar Markaziy Qo‘mitasi delegatsiyasi Toshkentga yuborilagan. Qoʻzgʻolon davrida „Yosh buxoroliklar“ ning rejalariga koʻra, inqilobiy hukumat tuzilishi koʻzda tutilgan va amirga faqat bezak vazifasi yuklangan. Turkiston hukumatidan yosh buxoroliklarga qurol-yarog‘, kerak bo‘lsa, qo‘shin bilan yordam berish talab qilingan.
F. Xo‘jayev Sovet Turkistoni Xalq Komissarlari Soveti raisi F. Kolesov bilan muzokaralar chog‘ida yosh buxoroliklarning rejalarini maʼqullab, qo‘llab-quvvatlashga vaʼda berib, qo‘zg‘olonni Qo‘qon muxtoriyati tugatilgunga qadar qoldirishni maslahat bergan.
Yangi Buxoro (Kogon) qoʻzgʻolonga tayyorgarlik koʻrish markaziga aylangan. Qoʻqon muxtoriyati muvaffaqiyatli bostirilgach va Samarqandda demobilizatsiya qilingan kazak boʻlinmalarining chiqishlarida muvaffaqiyat qozonganidan soʻng, Kolesov mart oyining boshida Yangi Buxoroga kelgan va yosh buxoroliklarga qarshilik besh kundan keyin boʻlib oʻtishi kerakligini aytib, yana bir bor qurol, oʻq-dorilar va qoʻshinlarni olib kelishga vaʼda bergan. Bu yangilik yosh buxoroliklar uchun kutilmagan edi. Qurol ham, vaqt ham boʻlmagan keng koʻlamli qoʻzgʻolonni tashkil qilish rejalaridan voz kechish kerak edi. Yosh buxoroliklar Markaziy Qoʻmitasi Yangi Buxoroda Fayzulla Xoʻjayev boshchiligida inqilobiy qoʻmita tuzib, uning tarafdorlaridan iborat 200 kishilik otryadni qurollantirgan.
Voqealar rivoji
Bolsheviklar va sotsialistik-inqilobchilardan tashkil topgan Turkiston hukumati yosh buxoriylarni qo‘llab-quvvatlash va amirni ag‘darish rejasini qoʻlga olgan. Ayni paytda Turkiston hukumati Buxoro ichidagi inqilobiy kuchlarning har tomonlama qo‘llab-quvvatlanishiga umid qilib, amirdan jiddiy qarshilik ko‘rsatishini kutmagan edi.
Amir Olimxon bilan urush boshlash bizning manfaatimizga to‘g‘ri kelmasdi. Turkiston jumhuriyati allaqachon qon belangan. Buxoro ekspeditsiyasi uchun bor-yoʻgʻi mingga yaqin jangchi ajratilgan. Bular Turkistonning har tarafidan to‘plangan yaxshi qurollanmagan otryadlar edi. Hatto eng kuchlilaridan biri hisoblangan Samarqand garnizoni ham Kogonga atigi 120 kishilik piyoda va otliqlar vzvodiga ega boʻlgan kompaniyani yuborishgagina qodir boʻldi…[2]
Mart oyining birinchi kunlarida Xalq Komissarlari Kengashi raisi F. I. Kolesov boshchiligidagi Qizil gvardiya boʻlinmalari Kogonda toʻplandi. Hammasi boʻlib, kampaniyada: Samarqand, Kushkin, Kaspiy, Toshkent, Chordjuy va Kogon otryadlari, Amudaryo flotiliyasi dengizchilari, Yosh buxoriyaliklar otryadi ishtirok etdi. Shtab boshligʻi Amudaryo flotiliyasi komandiri, 1-darajali kapitan Kishishev boʻlgan.
Buxoro amiriga ultimatum qoʻyilib, undan hokimiyatdan voz kechish talab qilinadi[3]. Ultimatum matnida: "Sizning qo‘lingizda mavjud hukumatni tarqatib, uning o‘rniga „Yosh buxoroliklar“ Ijroiya qo‘mitasini tayinlang" deb talab qilingan. Amir hukumati avvaliga ultimatumni qabul qilishga rozi bo‘lgan. Olimxon o‘zini bo‘ysundirgandek qilib, quyidagi yangi manifest matnini yuborgan: „Butun xalqimizga so‘z, savdo erkinligi, jamiyatlar erkinligini berish…. biz buxorolik liberallar tarkibida Ijroiya qo‘mitasi tuzamiz va barcha islohotlarni shu qo‘mitaning dasturi va ko‘rsatmalariga asosan amalga oshiramiz…“. Kolesov bilan muzokaralarda taslim boʻlishning quyidagi shartlari muhokama qilindi. Turkiston hukumati vakillari Ko‘hna Buxoroga jo‘nab, amir qo‘shinlarini qurolsizlantiraganlar. Ularga Qizil Armiyaning 25 otliq askaridan iborat karvon hamrohlik qiladi. Ertasiga besh yuz kishilik otryad himoyasida Buxoro inqilobiy qo‘mitasi poytaxtga yetib kelib, o‘zini hukumat deb eʼlon qiladi. Qolgan qismlar Kogon stantsiyasiga yoʻl oladi. Shu bilan birga, amir xonlikdan tashqarida, xohlagan joyida toʻsiqsiz sayohat qilish kafolatlangan Koʻhna Buxorodan ham chiqib ketadi.
Ammo 25 kishilik karvon bilan Buxoroga kirib kelgan deputatlar otryadi, buxorolik oliy martabali kishilar hamrohligida kutilmaganda hujumga uchragan va deyarli butunlay yo‘q qilingan. Voqealar qatnashchisining xotiralaridan:
Tez orada bu jiddiy voqea tafsilotlari oydinlashdi. Amirning oliy amaldorlari elchilarimizni kutilganidek kutib oldilar. Salomlashishdan so‘ng ularni Olimxon saroyi yonidagi xonaga olib borishdi. Xavfsizlik kuchlari darvoza oldida qoldi. Jangchilar sigareta yoqishdi, atrofdagilarga ishonch bilan qarashdi. Toʻsatdan kimdir „Kofirlarga oʻlim!“ deb baqirdi. Qayerdandir sarboz paydo boʻlib, qizil gvardiya askarining oldiga otildi va uni qilich bilan chopib tashladi. Olimxonning yugurdaklari gij-gijlagan olomon kolonna tomon otildi. Qizgʻin kurash boshlandi. Pichoq bilan urushayotgan Arsen Saturov qurshovdan qochishga uringan, biroq unga o‘q tegib ketgan. Boshqalar, zich guruhda himoyalanib, asta-sekin ajralib, boʻlaklarga boʻlinib ketishdi. Moʻjizaviy ravishda faqat ikki kishi tirik qoldi. Ular dahshatli xabarni boshqalarga yetkazishdi[2].
Kolesov jangovar harakatlarni qayta boshlaydi, ammo amir bolsheviklarni qaytarish uchun Buxoroning barcha aholisini safarbar qiladi. Ishtirokchilaridan biri voqeani quyidagicha eslaydi: „Kecha bizga faqat Olimxon qoʻshini va bir necha yuzlab diniy mutaassiblar qarshi chiqdi. Endi esa unga minglab buxoroliklar qo‘shildilar“. Buxoro qoʻshinlari Kogondagi harbiy qismlarga hujum qilgan. Buxoro yaqinidagi bolsheviklar ahvoli Buxoro hukumati temir yo‘llarni o‘z vaqtida vayron qilgani, shu sababli ham eng hal qiluvchi pallada Qorako‘lda to‘xtagan Marv otryadi jang maydoniga yaqinlashmagani bilan ham murakkablashgan. Toshkentdan kutilgan o‘q-dorilar ham yetib kelmagan (Karmana stansiyasida qolib ketgan).
Keyingi kurashning befoydaligini anglagan Kolesov qoʻshinlar bilan birga Kogon aholisini (asosan yevropaliklardan iborat) evakuatsiya qilib, Samarqand-Toshkent yoʻnalishi boʻyicha chekinishga qaror qilgan. Voqea qatnashchilaridan biri bu haqda shunday eslaydi: „Ayollar, qariyalar, bolalar mashinalarga zich tiqilgan. Ular oʻzlari bilan birga uy buyumlarini sudrab ketishardi. Amir qoʻshinlari bilan toʻqnashuvda oʻlim bilan tahdid qilingan hamma biz bilan birga ketmoqchi edi“. Qisman vayron boʻlgan temir yoʻl boʻylab chekinish bir necha kun davom etadi. Buxorolik qoʻshinlar esa eshelonlarga tinimsiz hujum qilib turgan. Asosiy muammolardan biri — otryadda suv etishmasligi boʻlgan. Qatnashchi yana shunday yozadi; „Suv zahiralari tezda tugab qoldi. Qattiq suvni tejash rejimi oʻrnatildi. Quduqlar yaqinida qoʻriqlov kuchaytirildi. Ayollar deyarli har doim bu yerda bolalari uchun qoʻshimcha suv soʻrash umidida toʻplanishardi…“. Kolesov eshelonlarini Toshkentdan quvilgan, soʻl sotsial inqilobchilar Koluzayev, Petrenko va Stepanovlar boshchiligidagi otryad qutqargan.
Buxoro qoʻshini Kogondan chiqib ketgan poyezdlarni yoʻq qilishga urinishlar bilan bir qatorda temir yoʻl kesishmalari boʻylab qishloqlar va yevropaliklarni yoʻq qilish maqsadida Turkiston Respublikasi hududiga bir qancha bosqinlar ham uyushtirgan.
1918-yil 25-martda Qiziltepa stansiyasida Buxoro hukumati bilan tinchlik shartnomasi tuzildi. Olimxon Sovet Turkistoniga yetkazilgan talofatlarning o‘rnini qoplash va qurolli kuchlarini 12 ming kishi bilan cheklash majburiyatini oladi. Eski Buxoroga doimiy sovet vakili tayinlandi. Kogondan evakuatsiya qilingan aholi ortga qaytgan.
Bu orada Buxoroning o‘zida qirg‘in amalga oshirilib, unda bir yarim ming nafargacha yosh buxoroliklar tarafdorlari o‘ldirilgan. Buxorodan 8000 ga yaqin kishi, jumladan, yosh buxoroliklarning katta qismi koʻchib ketgan. Muhojirlar orasida yozuvchi Sadriddin Ayniy ham bor edi. Magʻlubiyat, shafqatsiz qatagʻonlar, halokat tahdidi va muhojirlik yosh buxoroliklarni bolsheviklar bilan yanada yaqinlashtirgan, ularning bir qismi yangi tashkil etilgan Buxoro Kommunistik partiyasining aʼzosiga aylangan. F. Xo‘jayev 1918—1919-yillarda RSFSR Tashqi ishlar xalq komissarligida ishlagan va Moskvada yosh buxoroliklar partiyasining bo‘limini, 1920-yilda Toshkentga kelishi bilan Yosh buxoroliklar inqilobiy partiyasi markaziy byurosini tashkil etgan.
Yana qarang
Adabiyotlar
- Xoʻjayev F., Buxoro inqilobining tarixiga materiallar, T., 1926, 1997;
- Sadriddin Ayniy, Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar, M., 1926;
- Voyna v peskax, M, 1935;
- Turkestan v nachale XX veka: k istorii istokov natsionalnoy nezavisimosti, T., 2000;
- Oʻzbekiston tarixi (1917-1991), T., 2000;
- Muhammad Ali Baljuvoniy, Tarixi nofeiy (Foydali tarix), T., 2001.
Manbalar
.svg){kind=small}
