Share to: share facebook share twitter share wa share telegram print page

Muhammadning vorislari

Turkum maqolalarning bir qismi
Islom
Eʼtiqodlar
Amaliyotlar
Tarix
Madaniyat va jamiyat
Aloqador mavzular
Islom paygʻambari
Muhammad
Muhammad
Hayoti
Faoliyati
Moʻjizalari
Munosabatlari
Merosi
Maqtovlar
Kelajak
Aloqador mavzular

Muhammad alayhissalomning vorislari islom tarixining birinchi asrida musulmon jamiyatini bir necha boʻlinmalarga boʻlgan markaziy masala boʻlib, bu mazhablar orasida eng koʻzga koʻringani islomning shia va sunniy tarmoqlari boʻlgan. Islomning sunniy mazhabi, Abu Bakrni saylov asosida Muhammadning qonuniy vorisi boʻlganini taʼkidlaydi. Islomining shia mazhabidagi fikrlarga koʻra, Ali ibn Abu Tolib Islom paygʻambari Muhammadning vorisi boʻlgan.

Vorislikka oid qarama-qarshi fikrlar, avvalambor, ilk islom tarixidagi voqealar hamda hadislar (Muhammad aytganlari)ning turli talqinlariga asoslanadi. Sunniylarning fikricha, Muhammad oʻz oʻrniga oʻrinbosar tayinlamagan va buning oʻrniga musulmon jamiyati oʻz orasidan rahbar tanlashni maqsad qilgan. Ular Saqifada saylangan Abu Bakr va uning vorislari hukmronligini qabul qiladilar va ularni birgalikda Roshidun xalifalari deb ataladi. Boshqa tomondan, oʻn ikki imom, Gʻadir-Xum voqeasi paytida, Islomning markaziy diniy matni Qur’onning 5:67-oyati nozil qilinganidan keyin Ali ilgari Muhammad tomonidan oʻz merosxoʻri etib tayinlangan deb hisoblashgan. Ular Muhammadga ergashgan hukmdorlarni noqonuniy deb bilishadi. Buning oʻrniga, Muhammadning qonuniy vorislari Ali va uning nasl-nasabidan ilohiy tomonidan tayinlangan oʻn bir imom ekanligiga ishonishadi. Oʻn ikki imom eʼtiqodiga koʻra, imomlarning oxirgisi Mahdiy hijriy 260-yilda (milodiy 874) dushmanlar tufayli gaybga uchradi[1]. Mahdiyning kelishini koʻpchilik musulmonlar kutmoqda, garchi turli mazhablar u haqida turli qarashlarga ega boʻlsa ham[2].

Tarixshunoslik

Islom tarixining koʻp qismi Abbosiylar xalifaligi paydo boʻlgunga qadar ogʻzaki tarzda avlodlarga yetib kelgan[3]. Keyingi musulmon yozuvchilarning tarixiy asarlari Muhammadning anʼanaviy tarjimai hollari va unga nisbat berilgan iqtiboslar — sira va hadis adabiyotlarini oʻz ichiga oladi, ular Muhammadning hayoti haqida qoʻshimcha maʼlumot beradi[4]. Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi yozma sira (Muhammadning tarjimai holi) Ibn Ishoqning (vaf. 761 yoki 767) "Sirat Rasululloh" (Allohning Rasuli hayoti) asaridir[5]. Asl asar yoʻqolgan boʻlsa-da, uning bir qismi Ibn Hishom (vaf. 833) va At-Tabariy (vaf. 923) taqrizlarida saqlanib qolgan[6]. Koʻpgina olimlar bu tarjimai hollarni qabul qilishadi, garchi ularning aniqligi gumon boʻlsa ham[7]. Schacht va Goldziher tomonidan olib borilgan tadqiqotlar olimlarni huquqiy va tarixiy anʼanalarni farqlashga olib keldi. Vattning soʻzlariga koʻra, huquqiy anʼanalar ixtiro qilinishi mumkin boʻlsa-da, tarixiy material ixtiro qilinganidan koʻra, birinchi navbatda, „tendensial shakllanish“ga tobe boʻlishi mumkin edi[8]. Zamonaviy G‘arb olimlari mumtoz islom tarixiga ehtiyotkorlik bilan yondashadilar va abbosiylar tarixchilarining ishlariga sunniy islom ulamolariga qaraganda kamroq ishonishadi.

Hadislar toʻplami — bu Muhammadning urf-odatlari yoki soʻzlari. Hadis ilmining rivojlanishi islom tarixining dastlabki uch asridagi hal qiluvchi element hisoblanadi[9]. Ilk gʻarb olimlari keyingi rivoyat va xabarlarga ishonmay, ularni uydirma deb bilishgan[10]. Caetani tarixiy xabarlarning Ibn Abbos va Oyshaga nisbat berilishini asosan uydirma deb hisoblangan va Ibn Ishoq kabi ilk tarixchilar isnodsiz keltirgan rivoyatlarni afzal koʻrgan[11]. Madelung „ilk manbalarga“ kiritilmagan barcha narsalarni begʻaraz rad etdi, buning oʻrniga keyingi rivoyatlarni tarix kontekstida va voqealar va raqamlarga muvofiqligini baholadi[12].

Hozirgi zamon yagona manbasi Sulaym ibn Qaysning (75—95-hijriy yoki 694—714-yillarda vafot etgan) „Sulaym ibn Qays kitobi“ ("Kitob as-Saqifa")dir. Islom taqvimining birinchi asriga oid bu hadislar va tarixiy xabarlar toʻplamida vorislik bilan bogʻliq voqealar batafsil bayon etilgan[13]. Biroq, toʻplamning ishonchliligi boʻyicha shubhalar mavjud edi, baʼzilar matn haqida eng qadimgi eslatma faqat XI asrda paydo boʻlgani sababli, bu keyinchalik yaratilgan deb hisoblashadi[14].

Tarixiy koʻrinish

Saqifa

Ansorlarning uchrashuvi

11/632-yilda Muhammad vafot etganidan soʻng, Saqifada ansorlarning (Madina musulmonlari) yigʻilishi boʻlib oʻtdi. Banu Saida qabilasidan[15], Muhammadning yaqin qarindoshlari uni dafn etishga hozirlik koʻrayotgan edi[16]. Ansoriy hikmat shundan iboratki, ansorlar u yerda muhojirlarni qasddan chiqarib tashlagan holda musulmonlar jamoasiga yangi rahbar tanlash uchun oʻzaro qaror qabul qilish uchun yigʻilishgan[17]. Yetakchi nomzod[18] Muhammadning hamrohi va ansorlarning koʻpchiligi boʻlgan Banu Xazraj qabilasining boshligʻi Saʼd ibn Uboda edi[17]. Ularning maqsadini Madelung va Jafri soʻroq qildi, ular esa ansorlar faqat oʻzlarining shaharlari Madina ustidan nazorat tiklashni xohlashlarini taʼkidlaydilar[17][16].

Saqifadagi zoʻravonlik

Uchrashuv haqida xabar topgach[16], Abu Bakr va Umar Abu Ubayda hamrohligida Saqifaga otlanishdi[16]. Bu uch sahoba Saqifa majlisida muhojirlarning yagona aʼzosi boʻlib, ehtimol ular bilan birga baʼzi qarindoshlari va xizmatkorlari ham boʻlgan[17].

Abu Bakrning soʻzlari

U yerga borgach, Abu Bakr ansorlarni arablar Muhammadning qabilasidan tashqarida boʻlgan Qurayshning hukmronligini tan olmaydilar, deb ogohlantirdi. Abu Bakrning taʼkidlashicha, muhojirlar arablarning nasl-nasabi va joylashuvi boʻyicha eng yaxshisi boʻlib[16][16], Islomni ilgari qabul qilgan va qarindoshlik boʻyicha Muhammadga yaqinroq edi[17]. Shundan soʻng Abu Bakr ansorlarni Muhammadning oʻrniga Umar yoki Abu Ubaydani tanlashga taklif qilgani xabar qilingan[16]. Uning ikki nomzodida muvaffaqiyatga erishish imkoniyati yoʻqligi sababli, bu manevr Abu Bakrni ansorlar uchun Umar va Abu Ubaydaga maqbul alternativ sifatida koʻrsatdi[17].

Saqifadagi zoʻravonlik

Kimdir Abu Bakrga qarshi chiqib, Quraysh va ansorlar o‘zlariga alohida hokim tanlashlari kerak, degan taklif bilan chiqdi[17][16], toki Umar Abu Bakrdan qoʻlini choʻzishini soʻrab, ikkinchisiga bay’at qilishini soʻragunicha qizgʻin tortishuv boʻldi[17]. Bu jarayonda Umar Saʼdni boʻysundirish uchun kaltakladi, bu esa ansorlarning katta qismi dastlab Umarning yoʻl-yoʻriqlariga ergashishdan bosh tortganini koʻrsatadi. Aks holda, Madelungning fikricha, ularning boshliqlari Saʼdni urishning hojati yoʻq edi[17].

Saqifada Abu Bakrga nazrni tasvirlovchi forscha miniatyura

Mustahkamlash

Saqifa majlisi tugaguniga qadar Muhammad dafn etilgan edi[19][20], Abu Bakr janozadan chetlatilgan edi[21]. Abu Bakrning hokimiyati dastlab qaltis edi[17]. Umar Banu Aslam va Banu Avs qabilalarining yordami bilan Madinaliklardan bay'at oldilar[17]. Xronologik tartibda Abu Bakr Usmon, Banu Umayyad, Saʼd, Abdurahmon ibn Avf, Banu Zuhra, Zubayr va nihoyat Alining yordamini oldi[22].

Alining qarshiligi

Banu Hoshim va Muhammadning baʼzi sahobalari Abu Bakrning tayinlanganidan xabar topib, norozilik sifatida Alining uyiga yig‘ilishdi[23][17]. Ular orasida Muhammadning amakisi Abbos va Zubayr ham bor edi[17]. Ehtimol Gʻadir-Xumda qilingan ishora tufayli ular Alini Muhammadning qonuniy vorisi deb hisoblardi[24][25]. Abu Bakrning buyrugʻiga koʻra, Umar qurolli toʻdani Alining qarorgohiga olib borib, agar Ali va uning tarafdorlari Abu Bakrga bayʼat bermasalar, uyga oʻt qoʻyish bilan tahdid qildilar[16][24][26][27]. Koʻp oʻtmay voqea zoʻravonlik bilan avj oldi[17][16], lekin Alining rafiqasi Fotima ularga iltijo qilganidan soʻng, Alining vaʼda bermasada orqaga chekindilar[16]. Bu vaqt oraligʻida Madelung, Ali Abu Bakrning koʻz yoshlari va Muhammadning oilasini sevish haqidagi daʼvolarida ikkiyuzlamachilikdan boshqa narsani koʻra olmaganini aytadi[28].

Tez orada Abu Bakr Aliga, shuningdek, Muhammadning qabilasi, Banu Hoshimga, Alini qoʻllab-quvvatlashdan voz kechish uchun boykot eʼlon qildi[17]. Boykot muvaffaqiyatli boʻldi[17] va dastlab Alini qoʻllab-quvvatlaganlar asta-sekin yuz oʻgirib, Abu Bakrga bayʼat berdilar[16]. Katta ehtimol bilan Ali, otasi Muhammaddan olti oy oʻtmay rafiqasi Fotima vafot etguniga qadar Abu Bakrga bayʼat qilmagan[29]. Shia manbalarida yosh Fotimaning oʻlimi (va tugʻilishi) Abu Bakrning buyrugʻi bilan Alini boʻysundirish uchun uning uyiga qilingan hujum bilan bogʻliq deb keltirilgan[23][24][25][19]. Sunniylar bu daʼvolarni qatʼiyan rad etadilar[19]. Fotimaning oʻlimi va xalq tomonidan qoʻllab-quvvatlanmaganidan soʻng, Ali yangi paydo boʻlgan Islomning birligi uchun xalifalik daʼvolaridan voz kechgani aytiladi[17][16][18] Muhammadning hayotligidan farqli oʻlaroq[30][31], Ali Abu Bakr, Umar va Usmon xalifaliklari davrida jamoat ishlaridan nafaqaga chiqqan deb taxmin qilinadi[32], bu dastlabki uchta xalifaga nisbatan jimgina qoralash sifatida talqin qilingan[30].

Tanqid

Keyinroq Umar Saqifa ishini tanqid qilib, „Abu Bakrning bay’ati falta (yaʼni cho‘kindi va o‘ylamagan bitim) edi[17], lekin Alloh uning yomonligidan qaytardi“ deydi[16][17]. Bu muhojirlarning koʻpchiligini, xususan Muhammadning qarindoshlarini chetlab oʻtishga ishora edi, ularning ishtiroki esa saqifadagi qonuniy natija uchun muhim edi[17]. Shubhali qonunlar tufayli, Umar ham musulmonlarni Saqifadan oʻrnak olishdan ogohlantirgan[31]. Zamonaviy mualliflar tomonidan saqifaning qonuniyligi haqidagi va shunga oʻxshash xavotirlar bildirilgan[19][18][15][16]. Baʼzilar Saqifa masalasini „orqadagi kelishuv“ va islomgacha boʻlgan qabilaviy siyosatning kuchli taʼsirida boʻlgan „toʻntarish“ sifatida yana tanqid qildilar[15][33][19][18][34][17]. „Umarning fikricha, Xudo tomonidan qaytarilgan falta yomonligi keyinchalik birinchi fitna shaklida paydo boʻladi“, — deydi Madelung[17].

Rashidun xalifalari

Xalifalik
خِلافة
Asosiy xalifaliklar
Parallel xalifaliklar
"Karbalo jangi", Abbos al-Musaviyning rasmi
Husayn hayotining soʻnggi soatlarini aks ettiruvchi Hasan Rouholamin tomonidan yaratilgan "Usmonlar qulagan"i tasviri.

Abu Bakr Alloh elchisining vorisi deb ataladigan Rasulullohning xalifalik unvonini oldi[35]. Bu qisqartmadan xalifa soʻzi paydo boʻlgan[36]. Abu Bakrning xalifalik faoliyati ikki yildan sal ko‘proq davom etdi[37]. Saqifadagilar tomonidan xalifa etib tayinlangan boʻlsa-da, Abu Bakr Quraysh oqsoqollarining maslahatiga qarshi holda Umarni oʻz oʻrniga valiy qilib tayinladi[38]. Abu Bakrning xalifalikka ko‘tarilishida Umarning xizmatlari katta bo‘lgan[39].

644-yilda, oʻlim toʻshagida Umar olti kishidan iborat qoʻmitaga oʻzaro keyingi xalifani tanlashni topshirdi. Qoʻmita tarkibiga Ali, Usmon ibn Affon va uning qaynisi Abdurahmon ibn Avf kirdilar[40]. Koʻproq ovoz Usmonning kuyovi Abdurahmonga tegishli boʻlib, bu qoʻmita tarkibi va konfiguratsiyasida Alining nomzodini qoʻyish uchun kichik imkoniyat qoldirgani aytilgan[41].

Yakuniy bahsda Abdurahmon ikki shart bilan Aliga xalifalikni taklif qildi: birinchidan, u Qurʼon va Muhammad sunnatiga amal qilishi, ikkinchidan, Abu Bakr va Umardan oʻrnak olishi kerak. Aytilishicha, Ali birinchi shartni qabul qilgan, lekin ikkinchi shartni rad etgan va Qur’on yoki Sunnatdan biron bir misol boʻlmasa, faqat oʻz hukmiga tayanishini qoʻshimcha qilgan[42]. Keyin Abdurahmon xuddi shunday shartlarni Usmonga ham taqdim etdi va Usmon ularni qabul qildi[43]. Abdurahmon Alining o‘tgan ikki xalifalar bilan kelishmovchiliklarini yaxshi bilgan va samimiyligi bilan tanilgan Ali ikkinchi shartni muqarrar ravishda rad qilgan bo‘lardi, degan fikr ham yoʻq emas edi[44].

Usmon hukmronligi qarindoshchilikda keng tarqalgan ayblovlar bilan ajralib turdi. Usmon hukmronligi davrida Banu Umayyad islomgacha bo‘lgan taʼsiri va qudratini tiklagani aytiladi[45]. Usmon oʻz qarindoshlarini, jumladan, amakivachchasi Muoviyani islomiy hududlarni boshqarishga tayinladi[46]. Glassening soʻzlariga koʻra, Usmon 656-yilda, Banu Umaviylar despotizmiga qarshi kuchayib borayotgan nizo muhitida isyonchilar tomonidan oʻldirilgan[47].

Usmon oʻldirilganidan koʻp oʻtmay xalifalik Aliga taklif qilindi, u dastlab bu lavozimdan voz kechdi[48]. Aslan Alining dastlabki rad etishini Usmonning oʻldirilishining jamiyatga boʻlgan taʼsiri bilan bogʻlaydi, Dyurant esa „[Ali] dinni siyosat va sadoqatni fitna siqib chiqaradigan dramadan qochdi“, — deb yozadi[49]. Hech qanday jiddiy qarshilik boʻlmagan va ansorlar va Iroq delegatsiyalari tomonidan daʼvat qilingan holda, Ali Madinadagi Paygʻambar masjidida birinchi bay’atlarni qabul qildi[50]. Koʻrinib turibdiki, Ali shaxsan hech kimni vaʼda berishga majburlamagan, ammo Madinadagi Alining tarafdorlari uning raqiblariga biroz bosim oʻtkazgan boʻlishi mumkin. Jumladan, Saʼd ibn Abu Vaqqos, Abdulloh ibn Umar va Usoma ibn Zayd Alining hokimiyatini tan olishdan bosh tortdilar[51]. Muhammadning hamrohlari boʻlgan Talha va Zubayr oliy mansabga intilishlari bilan qasamlarini keyinroq buzgan boʻlsalar ham, xalq bosimi ostida Aliga bay’at berganliklarini daʼvo qilishgan[52]. Madelungning soʻzlariga koʻra, Abu Bakrning saylanishiga qaraganda, bu yerda zoʻravonlik haqida kamroq dalillar keltirilgan[53].

Ali Usmon saltanatining ichki muammolarini oʻz zimmasiga oldi[54]. Ali saylanganidan soʻng darhol Muhammadning bevasi Oysha, Talha va Zubayr boshchiligidagi qurolli qoʻzgʻolon bostirdi. Shundan so‘ng Usmon roziyallohu anhuning Suriya hokimi Muoviya Aliga urush eʼlon qildi va shundan so‘ng uzoq va noaniq fuqarolar urushi boshlandi[55]. Dastlabki toʻrtta xalifani sunniylar Rashidun (toʻgʻri yoʻl-yoʻriqli) xalifalar deb atashadi, biroq faqat Aligina oʻn ikki shia tomonidan tan olingan[56].

Keyingi voqealar

Abu Bakrning xalifaligi Quraysh qabilasi tarkibida qolishi kerak degan qarashlari keyingi avlodlarda ham saqlanib qolgan. Kupersonga koʻra, xalifalikning bu taʼrifi oʻz xikmatlariga ega edi[57]. Birinchidan, u Qurayshdan boʻlishiga qaramay, Islomni qabul qilishdan oldin Muhammadning eng kuchli dushmanlaridan biri boʻlgan Umaviylarning yuksalishiga yordam berdi[58]. Ularning hokimiyat tepasiga koʻtarilishi muhojirlarni ham, ansorlarni ham chetga surdi va xalifalikni bir muassasa sifatida faqat dunyoviy podshohlik darajasiga tushirdi. Ikkinchidan, Kupersonning fikriga koʻra, Qurayshning Muhammad bilan qarindoshligi haqida gap ketganda, xalifalikka daʼvogarlik qilgan Alining chetlatilishi edi. Ali oxir-oqibat xalifa boʻldi, ammo Umaviylarning yuksalishini toʻxtata olmadi[59].

661-yilda Ali oʻldirilgandan soʻng uning toʻngʻich oʻgʻli Hasan Kufada xalifa etib saylandi[60]. Shundan so‘ng Muoviya o‘z qo‘shini bilan Kufaga yo‘l oldi. Hasan ham Muoviyaga qarshi jang olib bordi, biroq muvafaqqiyatsizlikka uchradi, buning asosan sababi esa harbiy qo‘mondonlar va qabila boshliqlarini Muoviya tomoniga vaʼdalar va pul takliflari bilan o‘tib ketishdi boʻldi[61]. Muoviyaga boʻlgan hujumdan va uning hayotiga qilingan muvaffaqiyatsiz suiqasddan so‘ng yarador Hasan 661-yilda xalifalikni Muoviyaga topshirdi[62]. Eʼtiborlisi, ularning kelishuviga ko‘ra, Muoviya Hasanni o‘ziga o‘rinbosar etib tayinlagani aytiladi[63]. Biroq Hasan 669-yili qirq olti yoshida Muoviyadan oldin vafot etadi[64]. U Muoviyaning fitnasi bilan zaharlangan deb taxmin qilinadi[65].

Muoviya 680-yilda vafot etishidan oldin islom normalarini ochiqdan-ochiq buzuvchi fosiq sifatida esga olinadigan oʻgʻli Yazidning merosxoʻri qilib qoldirdi[66]. Jumladan, Muoviya 676-yilda musulmon elitasidan kengash (sho‘ro) chaqirib, xushomad, pora va tahdidlar orqali ularning qo‘llab-quvvatlashiga erishdi[67]. Shunisi eʼtiborga loyiqki, Muoviya Hasanning ukasi Husayndan bay’at olishga muvaffaq boʻlmadi va Husayn Muoviya vafotidan keyin Yazidning oshkora qoraladi. 680-yilda Yazidning qoʻshinlari Karbaloda Husaynning oilasini va uning kichik tarafdor guruhilarini qurshab olib, bir necha kun suvga kirish imkoniyatini toʻxtatishdi va ularni oʻldirishdi[68]. Ayollar va bolalar asir olinib, Kufaga, soʻngra Damashqqa yoʻl oldilar, ularning baʼzilari yomon munosabatdan halok boʻlgani aytiladi[69]. Husayn va uning tarafdorlarining fojiali oʻlimi sunniy va shia oʻrtasidagi kelishmovchilikni yakunlagan Ikkinchi Fitnani belgilab berdi. Ikkinchisi Fitna Husaynni uchinchi imom deb biladi[70].

Keyinchalik Umaviylar davrida vorislik oila ichidagi samarali merosxoʻrlikka aylandi[71].

Qur’onda

Oʻtgan paygʻambarlar

Qur’on Islomning markaziy diniy matni sifatida Muhammadning vorisini aniq belgilamaydi[17]. Oʻtgan paygʻambarlardan keyin ularning avlodlari Qur’onda ularning maʼnaviy va moddiy merosxoʻrlari boʻlishadi. Muqaddas Kitobda oʻtgan paygʻambarlar oʻzlarining yaqin qarindoshlariga podshohlik, hukmronlik, donolik, imomlik va hokazolarni soʻrab ibodat qilganliklari (va ularga berilganligi) tasvirlangan[17][16]. Madelung Nuhdan Isogacha, isroillik paygʻambarlarning hammasi bir oilaning avlodlari boʻlganini qayd etgan[17]. Xususan, 27:16 va 21:78 oyatlarida Sulaymon Dovuddan, 19:5-6 oyatlarida esa Yahyo Zakariyodan shohlikni ham, paygʻambarlik hikmatini ham meros boʻlib qolgani keltirilgan[17].

Ibrohim

2:124-oyatda ayirboshlash kiradi, Alloh Ibrohimga: "Eslang, Ibroimni bir necha soʻzlar bilan Robbi imtihon qilganida, ularni mukammal ado etdi. Shunda (Alloh): „Albatta, Men seni odamlarga imom (peshvo) qilaman“, — dedi. (Ibrohim) „Zurriyotimdan hammi?“ — deb soʻradi. Alloh aytdi: „Mening ahdim zolimlarga tegishli emas“[17]. Bu oyatdagi Xudoning aʼzosi shu tariqa Ibrohimning odil avlodlariga ham taalluqlidir[17][16]. 29:27-oyatning boshqa oʻrinlarida Alloh Ibrohimni ulugʻlaydi, „Biz unga Is’hoqni va Yaʼqubni hadya etdik va nubuvvat hamda kitobni uning zurriyoti qildik“[17].

Manbalar

  1. ↑ Momen (1985)
  2. ↑ Momen (1985)
  3. ↑ Vansina (1985)
  4. ↑ Reeves (2003)
  5. ↑ Robinson (2003)
  6. ↑ Donner (1998)
  7. ↑ Nigosian (2004)
  8. ↑ Watt (1953)
  9. ↑ Cragg (2008)
  10. ↑ Madelung (1997)
  11. ↑ Caetani (1907)
  12. ↑ Madelung (1997)
  13. ↑ Sachedina (1981). Landolt & Lawson (2005, s. 59). Modarressi (2003). Dakake (2007, s. 270)
  14. ↑ Khetia (2013)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Walker 2014.
  16. ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 16,11 16,12 16,13 16,14 16,15 16,16 Jafri 1979.
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 17,11 17,12 17,13 17,14 17,15 17,16 17,17 17,18 17,19 17,20 17,21 17,22 17,23 17,24 17,25 17,26 17,27 17,28 Madelung 1997.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Momen 1985.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 Abbas 2021.
  20. ↑ Hazleton 2009.
  21. ↑ McHugo 2018.
  22. ↑ Lecomte 2022.
  23. ↑ 23,0 23,1 Khetia 2013.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Buehler 2014.
  25. ↑ 25,0 25,1 Fedele 2018.
  26. ↑ Qutbuddin 2006.
  27. ↑ Cortese & Calderini 2006.
  28. ↑ Madelung (1997, p. 53)
  29. ↑ Soufi 1997.
  30. ↑ 30,0 30,1 Anthony 2013.
  31. ↑ 31,0 31,1 Mavani 2013.
  32. ↑ Nasr & Afsaruddin 2021.
  33. ↑ Gross 2012.
  34. ↑ Cooperson 2000.
  35. ↑ Searcy (2011)
  36. ↑ Badie (2017). Corrigan et al. (2016)
  37. ↑ Jafri (1979)
  38. ↑ Madelung (1997). Glassé (2001). Jafri (1979). Abbas (2021)
  39. ↑ Madelung (1997)
  40. ↑ Jafri (1979)
  41. ↑ Jafri (1979). Momen (1985). Madelung (1997)
  42. ↑ Jafri (1979). Glassé (2001)
  43. ↑ Jafri (1979). Rogerson (2006)
  44. ↑ Momen (1985). Abbas (2021). Rogerson (2006)
  45. ↑ Madelung (1997). Momen (1985)
  46. ↑ Glassé (2003). Momen (1985)
  47. ↑ Glassé (2003). Abbas (2021)
  48. ↑ Madelung (1997, ss. 142, 143). Poonawala (2011). Momen (1985). Gleave (2021)
  49. ↑ Aslan (2011, ss. 132). Durant (1950)
  50. ↑ Madelung (1997, ss. 141–143). Donner (2010, ss. 157, 158). Gleave (2021). Jafri (1979). Hazleton (2009)
  51. ↑ Madelung (1997, ss. 144, 145). Abbas (2021, ss. 130, 132)
  52. ↑ Madelung (1997, ss. 141, 144, 145). Momen (1985). Jafri (1979, ss. 63). Abbas (2021, ss. 130, 132)
  53. ↑ Madelung (1997, ss. 144)
  54. ↑ Momen (1985). Hazleton (2009)
  55. ↑ Glassé (2003)
  56. ↑ Hoffman (2012)
  57. ↑ Cooperson (2000, s. 6)
  58. ↑ Cooperson (2000, s. 6). Momen (1985, s. 21)
  59. ↑ Cooperson (2000, s. 6). Jafri (1979). Hazleton (2009, s. 62). Abbas (2021, s. 92). Madelung (1997)
  60. ↑ Madelung (1997, s. 311). Glassé (2003, s. 423)
  61. ↑ Madelung (1997). Momen (1985, s. 27)
  62. ↑ Madelung (1997)
  63. ↑ Momen (1985, s. 27). Haider (2022)
  64. ↑ Momen (1985, s. 28)
  65. ↑ Momen (1985, s. 28). Madelung (1997, s. 331). Hazleton (2009, s. 237). Abbas (2021, s. 164)
  66. ↑ Momen (1985, s. 28). Hawting (2022). Hazleton (2009, s. 236). Rogerson (2010, s. 356). Abbas (2021, s. 167)
  67. ↑ Wellhausen (1927). Lewis (2002, s. 67)
  68. ↑ Momen (1985, s. 30). Haider (2022). Rogerson (2010, s. 358). Hazleton (2009, s. 263)
  69. ↑ Momen (1985, s. 30). Abbas (2021, s. 170). Hazleton (2009, s. 272)
  70. ↑ Badie (2017, s. 4). Glassé (2003, s. 423)
  71. ↑ Middleton (2015)

Qoʻshimcha oʻqish

Akademik kitoblar

  • Ashraf, Shahid (2004), Holy Prophet and Companions (15 Vol Set), Anmol Publications Pvt. Ltd, ISBN 978-81-261-1940-0, qaraldi: 3 January 2013
  • Holt, P. M.; Lewis, Bernard (1977), Cambridge History of Islam, I-jild, Cambridge University Press, ISBN 0-521-29136-4
  • Lapidus, Ira (2002), A History of Islamic Societies (2nd-nashr), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-77933-3
  • Tabatabae, Sayyid Mohammad Hosayn (1979), Shi'ite Islam, Nasr, Hossein tomonidan tarjima qilingan, State University of New York Press, ISBN 0-87395-272-3

Sunniy kitoblar

Read other articles:

Kabupaten administrasi

Artikel ini adalah bagian dari seriPembagian administratifIndonesia Tingkat I Provinsi Daerah istimewa Daerah khusus Tingkat II Kabupaten Kota Kabupaten administrasi Kota administrasi Tingkat III Kecamatan Distrik Kapanewon Kemantren Tingkat IV Kelurahan Desa Dusun (Bungo) Gampong Kute Kalurahan Kampung Kalimantan Timur Lampung Papua Riau Lembang Nagari Nagori Negeri Maluku Maluku Tengah Negeri administratif Pekon Tiyuh Lain-lain Antara III dan IV Mukim Di bawah IV Banjar Bori Pedukuhan Dusun...

 

William Lowther, 1st Earl of Lonsdale

British politician The Right HonourableThe Earl of LonsdaleKGPortrait of The Earl of Lonsdale, 1806, by Samuel William Reynolds (after John Opie)Member of Parliament for RutlandIn office1801–1802Serving with Gerard Noel EdwardsPreceded byUnion of Great Britain and IrelandSucceeded byGerard Noel EdwardsThe Lord CarberyIn office1796–1801Serving with Gerard Noel EdwardsPreceded byGerard Noel EdwardsLord SherardSucceeded byUnion of Great Britain and IrelandMember of Parliament...

 

Armand Beauvais

Armand Beauvais Información personalNacimiento 6 de septiembre de 1783Pointe Coupee Parish, Luisiana, Estados UnidosFallecimiento 18 de noviembre de 1843Nueva Orleans, Luisiana, Estados UnidosNacionalidad EstadounidenseReligión Iglesia católica FamiliaCónyuge Louise Delphine Labatut Otros oficios1810-?: Jurado de paz de Pointe Couppe Parish Información profesionalOcupación Mercante, propietario de una plantaciónCargos ocupados Miembro de la Cámara de Representantes de LuisianaSenador ...

Grubb Glacier

Glacier in Antarctica Grubb Glacier, pictured at center, is flanked by Mount Inverleith. Grubb Glacier (64°56′S 62°38′W / 64.933°S 62.633°W / -64.933; -62.633) is a glacier flowing into Lester Cove, Andvord Bay, to the west of Bagshawe Glacier, on the west coast of Graham Land, Antarctica. The glacier appears on an Argentine government chart of 1952. It was named by the UK Antarctic Place-Names Committee in 1960 for Thomas Grubb, an Irish optician who designed ...

 

Посольство Саудівської Аравії в Україні

Посольство Саудівської Аравії в Україні Країна  Саудівська АравіяПосол Мохаммед бін Сулейман аль-МашарВідкрите 1 вересня 2009Адреса  Україна, 03035, м. Київ, вул. Кучмин Яр, 1-3 50°26′02″ пн. ш. 30°29′30″ сх. д. / 50.433956830027774743° пн. ш. 30.49193946002777977° сх. д.&#...

 

Sroto Sokaraja

Sroto Sokaraja (Hanacaraka: ꦱꦿꦺꦴꦠꦺꦴ​ꦱꦺꦴꦏꦫꦗ) adalah soto khas Sokaraja, Banyumas, Jawa Tengah. Ciri khas dari sroto ini adalah menggunakan bumbu sambal kacang dan ketupat yang dicampur di dalam mangkuk.[1] Makanan pendamping yang disajikan saat memesan Sroto Sokaraja adalah mendoan hangat. Sroto Sokaraja biasanya berisi daging ayam kampung, tetapi ada pula yang menggunakan daging sapi sebagai isiannya.[2] Sroto Sokaraja sangat mudah ditemui di daerah...

Statue of Matthias W. Baldwin

Matthias William BaldwinThe statue in 200739°57′11″N 75°9′50″W / 39.95306°N 75.16389°W / 39.95306; -75.16389LocationPhiladelphia City Hall, Philadelphia, Pennsylvania, United StatesDesignerHerbert AdamsTypeStatueMaterialBronzePink graniteLength58 inches (150 cm)Width58 inches (150 cm)Height204 inches (520 cm)Completion date1905Dedicated dateJune 2, 1906Dedicated toMatthias W. Baldwin Matthias William Baldwin is a monumental sta...

 

India at the 2017 World Championships in Athletics

Sporting event delegationIndia at the2017 World Championships in AthleticsWA codeINDNational federationAthletics Federation of Indiain LondonCompetitors25 in 14 eventsMedals Gold 0 Silver 0 Bronze 0 Total 0 World Championships in Athletics appearances1983198719911993199519971999200120032005200720092011201320152017201920222023← 2015 2019 → India competed at the 2017 World Championships in Athletics in London, United Kingdom, from 4–13 August 2017.[1] Results Key Q = Quali...

 

Malam Sambat Kaban

Indonesian politician This biography of a living person needs additional citations for verification. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced must be removed immediately from the article and its talk page, especially if potentially libelous.Find sources: Malam Sambat Kaban – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (March 2015) (Learn how and when to remove this template me...

Уступ (астрономія)

Частина уступу Discovery Rupes на Меркурії. Його повна довжина — 650 км, а висота сягає 2 км[1] Olympus Rupes — уступ, що оточує кільцем марсіанський Олімп[2] Rupes(лат.) (у перекладі «уступ», «урвище», «скеля», рос. уступ) — термін планетної номенклатури, що входить до скл...

 

São João Batista do Glória

São João Batista do Glória—  Đô thị  — São João Batista do GlóriaLocation in BrazilQuốc gia BrazilBangMinas GeraisVùng thuộc bangSul e Sudoeste de MinasTiểu vùngPassosDiện tích • Tổng cộng553,346 km2 (213,648 mi2)Dân số (2007) • Tổng cộng6.828 • Mật độ12,6/km2 (33/mi2)Múi giờBRT (UTC-3) • Mùa hè (DST)BRST (UTC-2)37920-000 Mã...

 

Louwman Museum

Automobile museum in The Hague, Netherlands This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Louwman Museum – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (July 2014) (Learn how and when to remove this template message) Louwman MuseumFront of the museum in 2010Former nameNationaal Automobiel MuseumEstablished1...

1607th Air Transport Wing

1607th Air Transport Wing1607th ATW Douglas C-133A Cargomaster 56-2014Active1953–1966Country United StatesBranch United States Air ForceRoleAirliftPart ofMilitary Air Transport ServiceGarrison/HQDover AFB, DelawareMotto(s)Robustum Auxilium Latin Powerful SupportInsignia1607th Air Transport Wing EmblemMilitary unit The 1607th Air Transport Wing is an inactive United States Air Force unit. Its last was assigned to the Eastern Transport Air Force, Military Air Transport Service,...

 

Parasocial interaction

Parasociality redirects here. For the behavior in animal populations, see Sociality § Parasociality. Media personalities seen regularly through mass media, such as online videos, may come to be perceived as friends by the viewer. Parasocial interaction (PSI) refers to a kind of psychological relationship experienced by an audience in their mediated encounters with performers in the mass media, particularly on television and on online platforms.[1][2][3][4]...

 

Nicolaas Bidloo

Dutch physician For other people named Bidloo, see Bidloo (disambiguation). Nicolaas BidlooBorn1674Amsterdam, County of Holland, Dutch RepublicDied14 April 1735Moscow, Russian EmpireOccupationphysicianPartnerClasina ClaesParentLambert Bidloo (father) Nicolaas Bidloo (c. 1673/74 – 23 March 1735) was a Dutch physician who served as the personal physician of Tsar Peter I of Russia (Peter the Great). Bidloo was the director of the first hospital in Russia as well as the first medical school...

Nanni Loy

Nanni Loy Información personalNombre de nacimiento Giovanni Battista Loy Nacimiento 23 de octubre de 1925 Cagliari (Italia) Fallecimiento 21 de agosto de 1995 (69 años)Roma (Italia) Causa de muerte Cáncer e infarto agudo de miocardio Sepultura Cementerio comunal monumental Campo Verano Nacionalidad Italiana (1946-1995)EducaciónEducado en Centro Experimental de Cine Información profesionalOcupación Director de cine, actor, guionista y director de teatro Años activo desde 1954Obras ...

 

Capital Punishment (Big Pun album)

1998 studio album by Big PunCapital PunishmentStudio album by Big PunReleasedApril 28, 1998 (1998-04-28)Genre Hardcore hip hop East Coast hip hop Latin hip hop mafioso rap Length71:53Label BMG RCA Loud Terror Squad ProducerBig Pun (also executive)Fat Joe (also executive)Matt Life (executive)Ju-JuRockwilderKnobodyDahoudNomadMike ZuluDomingoFrank NittyYounglordL.E.S.The Infinite ArkatechzMinnesotadead prezV.I.C.RZADanny O & EQShowbizBig Pun chronology Capital Punishme...

 

The Founders Memorial

Sculpture in Boston, Massachusetts, U.S. Not to be confused with The Founder's Memorial. The Founders MemorialFounding of BostonThe memorial in 2016ArtistJohn Francis ParaminoYear1930 (1930)MediumBronze relief, granite, slateLocationBoston, Massachusetts, U.S.Coordinates42°21′23″N 71°04′03″W / 42.356502°N 71.067581°W / 42.356502; -71.067581 The Founders Memorial, also known as Founding of Boston, is a 1930 sculpture by John Francis Paramino in Boston C...

Parents (1989 film)

1989 film by Bob Balaban ParentsTheatrical release posterDirected byBob BalabanWritten byChristopher HawthorneProduced by Mitchell Cannold Bonnie Palef Steven Reuther Starring Randy Quaid Mary Beth Hurt Sandy Dennis Bryan Madorsky CinematographyErnest DayRobin VidgeonEdited byBill PankowMusic byJonathan EliasAngelo Badalamenti[1]Distributed byVestron PicturesRelease date January 27, 1989 (1989-01-27) (US) Running time81 minutesCountryUnited States[1]Language...

 

Columbia Park

Baseball park in Philadelphia, Pennsylvania This article is about the founding home of the Philadelphia Athletics. For other uses, see Columbia Park (disambiguation). Columbia ParkColumbia Park in 1907.Location2900 Cecil B Moore AvenuePhiladelphia, Pennsylvania 19121OwnerPhiladelphia AthleticsCapacity9,500 (1901)13,600 (1905)Field sizeLeft Field – 340 ftLeft Center – 392 ftDeep Left Center – 440 ftCenter Field – 396 ftRight Center – 323 ftRight Field – 280 ftSurfaceGrassConstructi...

 
Kembali kehalaman sebelumnya