Shohimardon eksklavi

Shohimardon
Shohimardon Shohimardon
	Qishloq jamoasi
	Shohimardon 1871-yilda
	Nickname: Fargʻona vodiysining Sveytseriyasi
	Oʻzbekiston hududida joylashgan Oʻzbekiston hududida joylashgan
	Koordinatalari: 39°59′N 71°48′E / 39.983°N 71.800°E
Davlat	Oʻzbekiston
Viloyat	Fargʻona viloyati
Tuman	Fargʻona tumani
Qishloqlar	Shohimardon, Yardan
Hudud
• Umumiy	90 km2 (30 sq mi)
Eng baland balandlik (Olmaliq choʻqqisi)	2 841 m (9 300 ft)
Eng past balandlik (Shohimardonsoy vodiysi)	1 290 m (4 200 ft)
Aholisi (2002)
• Umumiy	10 100
• Zichligi	110/km2 (290/sq mi)
Demonym	Shohimardonian
Vaqt mintaqasi	UTC+5
O'zbekiston pochta indeksi	150418
Hudud kodi	+998
ISO 3166 kodi	UZ

Bu atamaning boshqa maʼnolari ham mavjud. Qarang: Shohimardon (maʼnolari).

Shohimardon — Oʻzbekistonning sharqiy qismida, Fargʻona viloyatining Fargʻona tumanida joylashgan eksklav^[1]^[2]. Anklavning maydoni 90 kv kmni tashkil etib, aholisi 10,000 dan ortiq. 91% i oʻzbeklar, 9% i qirgʻiz millatiga mansub^[3]. Oʻzbekistonning eksklavi, Qirgʻiziston bilan oʻralgan, Pomir-Olay togʻlarida joylashgan. Bu nom fors tilida „odamlar shohi“ degan ma'noni anglatadi^[4]. Shohimardonsoy daryosi eksklav orqali oqib oʻtadi^[1]. Eksklavda Shohimardon va Yordon nomli ikkita qishloq mavjud.

Shohimardon bir qancha sanatoriylarga ega mashhur kurort, gavjum ziyoratgoh. Bir xalq afsonasiga koʻra, xalifa Ali Shohimardonda dafn etilgan^[5].

Shahimardan City Resort dengiz sathidan 1975 metr balandlikda, Fargʻona shahridan 155 km uzoqlikda, togʻli tumanda joylashgan. Quliqurbon )Moviy koʻl deb ham ataladi) Shohimardondan yetti kilometr janubi-sharqda joylashgan. U 1766-yilda bir qator kuchli zilzilalardan keyin tashkil topgan. Koʻl 1724 metr balandlikda joylashgan. Uzunligi 170 m, balandligi 60 m, chuqurligi 5–10 metr^[6].

Oʻzbek shoiri Hamza Hakimzoda Niyoziy 1929-yil toshboʻron qilingunga qadar shu yerda yashab ijod qilgan^[7].

Geografiyasi

Shohimardon — Oʻzbekistonning eksklavi, Sharqiy Markaziy Osiyoda Qirgʻizistonning Batken viloyati, Qadamjoy tumani bilan oʻralgan. Uning togʻli relyefi, tabiiy tekisligi boʻlmagan, Olay togʻlari tizmasiga kiradi.

Qirgʻizistonda joylashgan Oʻzbekistonning 4 ta eksklavidan biri, jumladan Soʻx, Chon-Qora (Qalacha) va Jani-Ayil. Shohimardon 325 km² (125 sq mi) bilan bularning eng kattasi. Undan keyingisi Soʻx boʻlib, 90 km² (35 sq mi)ni tashkil etadi.

Togʻlar va daryolar

U Ala togʻlarining shimoliy yon bagʻirlaridagi vodiyda taxminan 1550 m balandlikda joylashgan. Eksklavning eng baland nuqtalari Olmaliq (2841 m), Chivirgan (2465 m) va Qizil-Gʻazo (2568 m) choʻqqilaridir. Shohimardon qishlogʻining gʻarbiy tomonida Koʻzdibel togʻlari joylashgan.

Eksklavdan bir qancha daryolar oqib oʻtadi, ulardan eng yiriklari Koʻksu, Oqsu va Shohimardonsoydir. Koʻksuv Oqsuvga qoʻshilgach, qishloq bogʻi yonidan Shohimardonsoy daryosi boshlanadi va Margʻilonga quyiladi. Daryolarning asosiy manbai Qirgʻizistondagi muzliklardir. Oqsuvning oqimi Shimoliy Alouddin, Archa-Boshi va Gʻarbiy Qoraqoziq muzliklaridan boshlanadi. Boshida Alouddin degan daryo, Alouddin Archa-Boshi oqimi bilan qoʻshilib, Oqsu nomini olgan. Yordon qishlogʻida unga Dugoba oqimi qoʻshiladi.

Iqlimi

Yanvarning eng past harorati -23,0 °C. Eng yuqori harorat iyul oyidagi +42,0 °C. Yomgʻir va qor sifatida tushadigan namlikning oʻrtacha miqdori 350–400 mm. Iyulning oʻrtacha harorati 22°C, yanvarniki -3 dan 3°C gacha.

Flora and Fauna

Shohimardonsoy suvida Shohimardonsoy daryosining endemik baliq turi Fargʻona yalangbaligʻi yashaydi. Togʻlar yogʻoch bilan qoplangan. Yassi yerlarning katta qismi qishloq xoʻjaligi oʻsimliklari uchun foydalaniladi.

Demografiya

1993-yilda eksklav aholisi 5100 ga yaqin edi, shundan 91% oʻzbeklar, 9% qirgʻizlar edi. Bugungi kunda eksklavda 10 000 ga yaqin aholi istiqomat qiladi, asosan oʻzbeklar. 19-asr oxiri va 20-asrning dastlabki yigirma yilligida Shohimardon (va Yordon) aholisi haqida statistik maʼlumotlar:


Shohimardon-Yardan	1890	1909	1917	1925	1926
Aholi	461	1818	1151	721	424
Millati	Tojiklar	Sartlar	Oʻzbeklar	Oʻzbeklar	Oʻzbeklar

Taʼlim

Shohimardon shaharchasidagi 1 ta maktabgacha ta’lim muassasasi va bitta umumta’lim maktabi, Yordon qishlog‘idagi bitta maktabgacha ta’lim muassasasi va bitta umumta’lim maktabi tumandagi xalq ta’limi muassasalari hisoblanadi^[8]. Davlat taʼlimidan tashqari, til oʻrgatish va universitet imtihonlariga tayyorgarlik boʻyicha xususiy repetitorlik kurslari ham mavjud.

Tibbiyot

Boʻlimda ikkita kasalxona mavjud. Oʻzbekiston hukumati alohida mintaqada maqbul hayot sifatini saqlab qolish uchun taʼlim va sogʻliqni saqlash xizmatlarining koʻpchiligini doimiy ravishda subsidiyalaydi.

Din

Eksklavning barcha qishloqlarida islom asosiy din hisoblanadi. Hanafiy mazhabidagi sunniy islom mazhabidir. Foydalanishda bitta masjid bor.

Hamza Hakimzoda Niyoziy Shohimardon shahrida dinga qarshi faoliyatda ayblanib, islom fundamentalistlari tomonidan toshboʻron qilingan.

Transport

Shohimardon materik Oʻzbekiston bilan Fargʻona-Shohimardon 4R-144 avtomobil yoʻli orqali bogʻlangan. Shohimardon shaharchasi markazidan R-144a mahalliy yoʻli Qurbonkoʻlga, R-144b Dugoba togʻ lageriga olib boradi^[9].

Shohimardonda davlat aeroportlari mavjud emas. Fargʻona xalqaro aeroportiga havo orqali yetib kelgan xorijdan yoki Oʻzbekistonning boshqa hududlaridan kelgan sayyohlarning aksariyati avtomashinada boradi. Boʻlimda turizmni rivojlantirish uchun yengil samolyotlar uchun kichik aeroport qurish va uni Qirgʻiziston chegarasini kesib oʻtmasdan toʻgʻridan-toʻgʻri Oʻzbekiston bilan bogʻlash taklif qilinmoqda, chunki u boshqa alohida ajratilgan anklav – Soʻx hududida qurilgan.

Shohimardonda temir yoʻl yoʻq. Eng yaqin temir yoʻl vokzali Fargʻona shahrida joylashgan.

Shohimardondan ikkita daryo va bir qancha soylar oqib oʻtadi, lekin u yerda na yirik suv transporti, na port va na bandargoh bor.

Jamoat transporti

“Fargʻona – Shohimardon” yoʻnalishi boʻyicha avtobus qatnovi 2013-yil avgust oyida toʻxtatilgan edi. 2017-yilning 25-aprelidan boshlab mazkur yoʻnalishda qatnov qayta yoʻlga qoʻyildi. Yoʻnalishda 2 ta „Isuzu“ rusumli avtobus qatnovi boʻlib, unga „Farg‘ona oltin vodiysi navkari“ MChJ xizmat koʻrsatadi^[10]. Shuningdek, Qurbonkoʻlga 2 kilometr uzunlikdagi kanat yoʻli bor, asosan Qirgʻiziston hududida joylashgan.

Iqtisodiyoti

Qishloq xo'jaligi

Togʻli hududlarda Oʻzbekistonga nisbatan oʻrtacha harorat pastroq, Shohimardonda dehqonchilik qiyin boʻlib, Oʻzbekiston va Qirgʻiziston tekisliklarida mashhur boʻlgan bugʻdoy yoki paxta kabi qishloq xoʻjaligi oʻsimliklarining koʻpchiligiga mos kelmaydi.

Qishloq yerlarida olma, oʻrik va shaftoli bogʻlari keng tarqalgan.

Chorvachilik, sut mahsulotlari, goʻsht, sabzavot yetishtirish faqat ichki isteʼmol uchun yetarli boʻlib, faqat ichki ehtiyojni qondiradi.

Turizm

Sovetlar davrida Shohimardon Fargʻona vodiysi aholisining sayohat qilish uchun asosiy manzillaridan biri boʻlgan. Sobiq Ittifoq respublikalari mustaqillikka erishgach, Oʻzbekiston va Qirgʻiziston oʻrtasidagi chegara masalalari Shohimardonga sayyohlar oqimini sezilarli darajada kamaytirdi. Bugungi kunda oromgohlar, turistik bazalar va sanatoriylarning aksariyati tashlab ketilgan. Ammo mahalliy aholi koʻproq sayyohlarni jalb qilish uchun yangi mehmonxonalar ochmoqda.

Shohimardondagi muzey Shohimardon shaharchasida, Koʻksu va Oqsuv daryolari kesishgan joyda joylashgan. Muzey oʻzbek yozuvchisi va olimi Hamza Hakimzoda Niyoziy nomi bilan atalgan. U 1989-yilda UNESCO tomonidan Niyoziy tavalludining 100 yilligi munosabati bilan ochilgan. Muzey kolleksiyasi Niyoziyning umrboqiy hikoyalari, kitoblari hamda Shohimardon tarixiga oid materiallardan iborat. Muzeyning vazifasi kichik eksklav Shohimardon va uning aholisiga madaniyat va madaniy meros va tabiatni oʻrgatish va targʻib qilishdan iborat.

Shohimardon ziyorat turizmi bilan bir qatorda ekoturizm yoʻnalishi sifatida ham rivojlanmoqda. Bu yerda uchta mashhur tarix arbobi yashaydi va ulardan ikkitasi Markaziy Osiyo xalqlari juda hurmat qiladigan diniy shaxslardir. Ziyoratgoh majmuasida 3 ta qabr bor:

Hazrati Ali qabri
Shohi Tolib (Hazrat Alining 4-avlodi) qabri
Hamza Hakimzoda Niyoziy qabri

Turistik mavsum iyundan sentyabrgacha davom etadi. Mavsum yuzlab mahalliy aholi uchun ish oʻrinlari yaratadi. Mavsumiy restoranlar, mehmonxonalar, doʻkonlar, suvenir doʻkonlari sayyohlarga xizmat koʻrsatish uchun ochilgan.

Toza havosi, musaffo tabiati va suvi bilan Shohimardonning yana bir istiqboli tibbiy turizmdir.

Mehnat migratsiyasi

Eksklav qishloqlarida ishsizlikning yuqori darajasi materik Oʻzbekistonga yoki xorijiy davlatlarga qochib ketishga olib keladi. Aksariyat yoshlar mehnat immigratsiyasi uchun Rossiyaga boradilar.

Energiya

Shohimardon gidroenergetika resurslariga boy. Baland togʻlardan oqib oʻtadigan daryolar kichik gidroelektr stansiyalarni qurish uchun katta imkoniyatlardir.

„Oʻzbekgidroenergo“ aksiyadorlik jamiyati va Hydro4U konsorsiumi yangi gidroelektr stansiyasi uchun uskunalar sotib olish uchun 1 million yevrosarflashdi. Tomonlar kelishuvni 2022-yil 21-iyun kuni Hydro4U kichik elektr stansiyasini qurish loyihasi ishtirokchilarining yillik yigʻilishida imzoladilar. Loyihada Shohimardon qishlog'i yaqinida, kichik GES 2,2 MVt quvvatga ega GESlar qurish rejalashtirilgan.

Elektr stansiyasi 2023-yilda ishga tushirilgach, har yili 12,8 million kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqaradi. 7 ming aholiga ega 2100 xonadonni ta’minlash loyihasida qoʻshimcha ishlab chiqarish quvvatlari ham mavjud.

Loyihani amalga oshirish 2 million yevroga baholanmoqda. Ularning yarmi EU tomonidan texnologik asbob-uskunalar sotib olish uchun grant shaklida ajratiladi. Yana 12 milliard soʻm Oʻzbekiston tomonidan ajratiladi.

„Oʻzbekgidroenergo“ AJ Avstriyaning „Global Hydro“ kompaniyasi bilan ham mikro gidroenergetika stendini yaratish boʻyicha muzokaralar olib bordi. Qayd etilishicha, blok-modulli tizimlarni oʻrnatish qurilish xarajatlarini taxminan 500 ming yevroga kamaytirishi mumkin^[11].

Madaniyat

Shohimardon madaniyati Fargʻona vodiysidagi Oʻzbek anʼanaviy urf-odatlarining bir qismidir. Shohimardonliklar xuddi Oʻzbekistonda boʻlgani kabi anʼanaviy bayramlarni, jumladan Navroʻz, Islomiy bayramlar, Mustaqillik bayrami va Yangi yilni nishonlaydilar.

Shohimardonning goʻzal tabiati turli joylardan, asosan sobiq ittifoq respublikalaridan kelgan rassomlarni oʻziga tortadi. Shuning uchun ham Oʻzbekiston va Markaziy Osiyoning eng mashhur rassomlari san’at asarlari orasida Shohimardon suratlarini koʻrish qiyin emas.

Shohimardon Oʻzbekiston xonandalari va shoirlari orasida ham mashhur. Shohimardon togʻlari va xalqiga oid bir qancha qoʻshiqlar yaratilgan. Oʻzbekiston xalq shoiri Muhammad Yusuf kabi shoirlar Shohimardonni she’rlari bilan yurt miqyosida yanada mashhur qildilar.