Aigvö

Aigvö-tärtusel om kaks' päznamoičendad:

• Geografine aigvö — märitud sarg mapindal 15° levette (±7,5° keskmeridianaspäi). Grinvičan meridian om noländen aigvön keskmeridian.
• Administrativine vö (aigzon) — mapindan taho märitud administrativižen aiganke erasen käskusen mödhe. Aigvöid voidas erineda datan mödhe: ozutesikš, UTC−10:00 da UTC+14:00 — ned oma erazvuiččed vöd datan mödhe, hot' niil om ühtejitte päivesen aig.

Aigvöd (aigzonad — angl. time zones) homaitas Man punondan ičeze värtmudes ümbri. Niiden formiruind märičeb territorijad ühtejiččiden sijaližen aiganke muga, miše aigan erinend oliži ühten časun kerdoiš. Kožmuz oli tehtud sen polhe, miše panihe 24 administrativišt aigvöd, kaikutte nenišpäi sijadase läz geografišt aigvöd. Lugustusen augčokkoim om Grinvičan meridian (nolänz' meridian, noländen aigvön keskmeridian, augotižmeridian).

Nügüd' aig panese mail'man koordiniruidud aigan abul (UTC), kudambad ottihe Grinvičan aigan (GMT) sijas. UTC-pordhišt om atomaigan (TAI) tazomärašt pordhištod aluseks, se sättub enamba rahvahanikoiden kävutandan täht. Aigvöd mašurudme znamoitas pozitivižeks (päivnouzmpolehe noländes meridianaspäi) vai negativižeks (päivlaskmpolehe) sirdandaks UTC:aspäi. UTC:ha sidotud sirdand vajehtase sijidme kezaližhe aigha kändusenke.

Pohjoiž- da Suvinaboil meridianad vasttase ühtel čokkoimel, sigä «aigvö»- da «sijaline aig»-tärtused oma hamatomad. Mannaboil pidab kävutada mail'man aigad, no Suvinabal, kus Amundsen-Skott-stancii om olmas, kävutadas Uden Zelandijan aigad.

Edel aigvöiden otandan kaikutte lidn kävuti ičeze sijaline aig päiväižen mödhe. Nece aig rippui geografižes pidusespäi. XIX. voz'sadan lopus standartižen sigan sistem oli ottud panemha järgendamatomuden lopud. Raudteverkoiden šingotez vei mugošt standartad tarbhaižusele, sikš ku jonusiden likumižen grafikad tegihe kaikuččes lidnas sijaližen aigan mödhe, ka se kucuiži sättumatomut, segoid da avarijoid. Aigan standartizacijan ezmäižed projektad sünduihe da panihe eloho Sures Britanijas, sihe kacmata, miše nece valdkund sijadase ühtel aigvöl.

Sijaližen aigan sättumatomuz oli pit'kan aigan Britanižiden raudteiden segaks. Nece organizacii tariči ohjastusele unificiruida aig kaiken valdkundan territorijal. Uil'jam Haid Vollaston-doktor (1766−1828) andoi augmeletusen, sidä Abraham Follett Osler (1808−1903) jätksi. Aig panihe Grinvičan mödhe (angl. Greenwich Mean Time, GMT), sidä hätken nimitihe «Londonan aig»:aks.

Vl 1840 Sur' Päivlaskmaine Raudte kävuti «Londonan aig»:ad ezmäižeks. Vodele 1847 äi toižid raudtekompanijoid ottihe necen ühthižen aigan augotamižeks. Vn 1847 sügüz'kun 22. päiväl Lugustusiden Raudtekodi (märiči kaiken sarakon standartid) rekomendui panda aig Grinvičan mödhe kaikil raudtestancijoil, Počtan päradnikoičendan laskendan mödhe. Mugoine aigan udištamine tegihe vn 1847 tal'vkun 1. päiväl.

Vl 1852 elokun 23. päivän aigan signalad oliba oigetud telegrafan abul ezmäižen kerdan Kunigahan Grinvičan observatorijaspäi. Tarkoiktoid hronometrid edhepandud Grinvičan aiganke kävutihe časuid sinhroniziruimha. Vodele 1855 Suren Britanijan časuiden enambuz oli edhepandud Grinvičan aigan mödhe, no uz' aig tegihe oficialižikš kaiked Britanijadme käskusen otandan jäl'ghe vn 1880 elokun 2. päiväl — «Akt aigan lugendas».

Kanadalaine Sendford Fleming-ser da raudteiden inžener oli ezmäižen mehen aigvöiden šingoteses kaiked mirudme da aigan kaičendas. Vn 1879 8. päiväl uhokud hän pidi ezinendan konferencijan aigan, kudamb oli männu Kanadan institutas Toronto-lidnas. Fleming lugi muga, miše ühthižen aigan problem om globaline i sidä ei voi pätta aigvöiden jurdundal vaiše Pohjoižamerikan territorijal. Nece tedomez' avaiži ičeze mel'pideged erazvuiččiden rahvahidenkeskeižiden konferencijoiden aigan. Hänen augtaričendad 24 mail'man aigvönes lugetihe elohomänmatomaks molembad ohjastused da tedomehed, se oli ani uz' da originaline meletuz.

Vn 1884 redukus Rahvahidenkeskeine meridialine konferencii Vašington-lidnas (Kolumbijan federaline ümbrik) kerazi 41 ezitajad 25 mail'man valdkundaspäi ümbripagižmaha aigan märičendan problemoid. Ottihe pätandoid konferencijan satuseks, alleanttud oma niiden keskes:

• Rekomendacii kävutada ühthišt mail'man meridianad aigan auglugendaks.
• Rekomenduihe otta mugoižeks ühthižeks meridianaks Grinvičan observatorijan päteleskopad läbitai meridian.
• Pidust lugetas neciš meridianaspäi päivnouzm- da päivlaskmpolihe, molembiš poliš om 180°.
• Rekomendacii kaikiden valdkundoiden täht otmaha universališt päiväd, sidä märitihe päiväižen aigaks, kudamb zavodiše kesköl Grinvičas da mülüb 24 časud.
• Navigacižed da astronomižed päiväd (päivesed) kaikjal zavodidas kesköl, eile keskpäiväl (keskpäiväl oli edel sidä).
• Tarbiž abutada kaikile tehnižile tedoidusile, kudambad levitadas decimaližen märišton kävutandad jagamha aigad da avarut.

Nened pätandad oliba vahvištadud 22 valdkundal (Dominikanine Tazovaldkund änesti vasthapäi, Francii da Brazilii pidihe änestusespäi). Edel 1929. vot valdkundoiden enambuz oti kerdašt ühten časunke aigvöd, no nügüd'aigan-ki om severz' Grinvičan časuidenke eile kerdoiš aigvöid.

Vl 1884 Otto Struve-astronom edesti Venälašt imperijad Rahvahidenkeskeižen meridialižen konferencijan aigan. Hän ičeze satusenladindas arvosteli negativižikš aigvöiden projektad. Venäman ohjastuz ei olend ühtneškandenu rahvahidenkeskeižhe sistemha, sišpäi ei olend olmas aigvöid Venämas ani Redukun revolücijhasai.

Vl 1919 VNFST:n Rahvahaližiden Komissariden Nevondkund käski alajagada valdkundad 11 aigvöhö^[1], Evropas da Päivlaskmaižes Sibiriš — röunoidenke päazjas jogidme da raudteidme. Sen jäl'ghe vozil 1956^[2], 1980^[3] da 1992^[4] nenid röunoid vajehtihe sijaližen topografijan da administrativižiden röunoiden tagut. Äjan paksumba regionad (vai regionan palad) kävutaškanziba läheližen (päivlaskmaižen tobjimalaz) aigvönen aigad aigvöiden röunoiden oficialižita vajehtusita. Mugoižen radon znamasine pala kirjutadud laskendoikš ohjastusen käskuses vl 1992 vilukun 8. päivälpäi^[4]. Vn 2010 keväz'kun 28. päiväl möst tehtihe mugošt, VF:n 5 regionad kävutaškanziba läheližen päivlaskmaižen aigvön sijališt aigad.

Aigvöd oliba olmas oficialižikš vhesai 2011. Vl 2011 «Aigan lugendas»-käskuz tuli väghe, siš om uz' aigzon-tärtuz, kudamb erineb vähän aigvö-tärtusenke. Ohjastusen käskusen mödhe vn 2011 elokun 31. päivälpäi^[5], VF:n territorijal pandud 9 aigzonad.

Vn 2014 heinkun 1. päiväl toižetihe käskust. Vajehtused kosketiba aigzonoiden röunoid. Käskusen mödhe^[6], vn 2014 redukun 26. päiväl častomarašt veihe ühtes časus tagaze üks'kerdaižikš da kaikeks aigaks («tal'veližeks» aigaks)^[7].

Vodele 1920 kaik laivad merol eliba todesižen (astronomižen) sijaližen aigan mödhe. Ned panihe častomaraižid öl vai päidusel muga, miše časuil oliži 12 («keskpäiv») laivmeridianad Päiväižen läbitusen aigan. Sen täht lugetihe laivan pigut da ted.

Vl 1917 Angliž-Francine «Aigan kaičendha näht avol'jaižel merel»-konferencii rekomendui kaikile (soda- vai ei) olijoile merol laivile pidamha aigvöiden standartad. Ku laiv oli erasen valdkundan territorialižil vezil, ka se pidi necen valdkundan standartišt aigad. Laivan tulendan toižhe aigvöhö jäl'ghe kapitanal oli laskend sirta laivan častomarašt vai ei — kut hän tahtoi. Voziden 1920 da 1925 keskes flotilijoiden enambuz oti aigvöid da nenid ohjandimid kävutamha, no vaiše erased ripmatomad torgovanad tegihe sidä-žo edel Tošt mail'man sodad.

Laivan časuiš da päivitajankirjoiš aig ozutihe «aigvönen ümbrikirjutamižen» ühtes. Toižin sanoin, časuiden lugumär ozutihe ližadamha vönen aigha keskmäižen aigan Grinvičan mödhe (GMT) sandan täht. Grinvičan aigvön nol', negativižed znamoičendad −1..−12 luguidenke päivlaskmaižiden aigvöiden täht da pozitivižed (+1..+12) — päivnouzmaižiden täht (tarkoiged valdkundan aig) kävutihe ezmäižen kerdan arni laivištol.

Aigvöiden rahvahidenkeskeižed röunad kuivudme mändas zigzaganvuiččikš. Niid erineden, rahvahidenkeskeižed aigvöiden meriröunad mändas meridianidme, päiči valdkundoiden territorialižiš veziš.

1. ↑ Постановление от 8 февраля 1919 года «О введении счёта времени по международной системе часовых поясов». — Libussr.ru. (ven.)
2. ↑ Решение Междуведомственной комиссии единой службы времени при Комитете стандартов, мер и измерительных приборов при Совете Министров СССР от 28 мая 1956 года «Об установлении новых границ часовых поясов на территории СССР». (ven.)
3. ↑ Постановление Совмина СССР от 24.10.1980 № 925 «О порядке исчисления времени на территории СССР». (ven.)
4. ↑ ^{4,0 4,1} Постановление Правительства РФ от 8 января 1992 г. № 23 «О порядке исчисления времени на территории Российской Федерации» (ven.)
5. ↑ Постановление от 31 августа 2011 г. № 725 «О составе территорий, образующих каждую часовую зону, и порядке исчисления времени в часовых зонах, а также о признании утратившими силу отдельных постановлений Правительства Российской Федерации» (ven.)
6. ↑ Venäman oiktuzližiden aktoiden oficialižen publikoičendan sistem elektronižes nägus (pravo.gov.ru). (ven.)
7. ↑ Dekretaig pördutihe faktižešti, hot' käskuses necidä tärtust eile. Dekretaigan mödhe NSTÜ eli vozil 1930−1980.