Los términos Liria (español) y Llíria (valencianu) deriven del árabe Lyria,[3] que de la mesma provién, según Joan Fuster, de Leiria, el topónimu ibéricu de Edeta.
Xeografía física
El términu de Llíria asítiase sobre'l piedemonte que s'estiende dende los montes d'Alcublas y Marines hasta la marxe izquierda del ríu Turia formando un planu inclináu de noroeste a sureste, que la so altitú bazcuya ente los 350 m de la Masía del Campos y los 150 m nes cercaníes de Llíria. Sobresalen el cuetu de los Umbrías (881 m) y el cuetu Agudu (668 m).[4]
Nel so paisaxe topográfico estrémense tres zones bien estremaes. La zona más septentrional ta ocupada per montes xurásicos y cretáciques, pertenecientes al sistema ibéricu. Una segunda zona ta constituyida por una llanura ondulada en forma de glacis. La tercer zona, sobre la que s'atopa la población y la güerta actual, correspuende a un llanu de sedimientos cuaternarios. El llanu miocénico ta travesáu poles ramblas de Liria o Primer y Castellarda, que'l so calce ye cimeru al del ríu Turia, pero que permanecen seques mientres casi tol añu.[4]
El piedemonte cuaternariu ta derrotu poles ramblas de Artaj o Castellarda, Montragón y Primer. Nos sos propios ábanos sumen otra serie de ramblas que baxen de les sierres, como'l ribayu del Navajo, la rambla de los Venticuatro y la del Foral. Tradicionalmente los recursos hidráulicos concentráronse pela redolada de la capital municipal y faltaron mientres sieglos nel piedemonte. La principal fonte del términu ye la de San Vicente, asitiada unos 3 km al norte de la ciudá, que fertilizó la güerta dende la dómina romana.[4]
La vexetación ye más rica nos montes del norte, onde esisten inda dellos pinares de rodenos y marítimos, ente que nos cuetos del centru y sur predominen los romeros y l'espartu.
Les muertes más antigües nel términu de Llíria remontar a finales del Paleolíticu cimeru. Nel Eneolíticu hubo un importante pobláu nel puntal de la rambla Castellarda, que tuvo de perdurar hasta los primeros tiempos del Bronce, dómina esta de la que se conocen restos na Torreta y la Cova del Cavall, y dellos poblaos nel Castillarejo de Peñarroya, na Lloma del Camí del Cavall, nel Tosal de San Miguel (Tossal de Sant Miquel) y na Cova Foradà, toos con ocupación posterior mientres el iberismo ya inclusive la romanización, con especial importancia de los dos últimos, que fueron declaraos BIC.[4]
La so importancia político y económico, según la so posición estratéxica, fíxo-y desempeñar un papel importante nes guerres civiles romanes. Yá en dómina romana, y por permanecer fiel a la facción republicana, foi destruyida poles tropes de Sertorio nel añu 76 e. C., razón pola cual los sos habitantes treslladar al llanu y edificaron una nueva ciudá con traces dafechu romanes. La importancia de Edeta foi primordial mientres los sieglos I y II, ente que'l descensu empecipiáu nel sieglu III y acentuáu nos posteriores pudo ser consecuencia paralela a la crecedera de Valentia.[4]
Mientres la dómina visigoda, les termes de Mura reutilícense como monesteriu cristianu, anque mientres el sieglu VII l'asentamientu del Pla de l'Arc abandónase totalmente.[3] Cola dominación de los andalusíes perfeccionáronse les acequias y el sistema de riegos de la güerta de Llíria. Nel aspeutu políticu foi sede residencial del Cadí, especie de xuez o maxistráu de la llei musulmana, designáu direutamente pol califa. Nel añu 1090, al negase Al-Mustain a pagar el tributu de 2000 dinares correspondientes a les paries, el Cid sitió la ciudá. Mientres el sitiu, el Cid recibió una carta de la reina Constanza, esposa d'Alfonsu VI, que-y aseguraba'l perdón del so home si incorporar a la espedición del rei castellanu preparada contra los almorávides n'Andalucía, polo qu'abandonó'l sitiu ensin tomala.[4]
Xaime I tomó la ciudá en 1238, donándola al infante Fernando.[3] Escontra los años 1248 y 1249 tuvo llugar un repartimientu de tierres y la subsiguiente repoblación con cristianos vieyos, fechu que confinó a los musulmanes al llugar de Benisanó. Anque Llíria foi villa real siempres, tuvo dellos señoríos como los de María Fernández en 1293, el del infante Juan dende 1337 y el del infante Raimundo Berenguer dende 1339. El postreru señor sería l'infante Martín.[4]
Terminada la Guerra de Socesión, el rei Felipe V, pa premiar los servicios del duque de Berwick, vencedor en Almansa, creó'l ducáu de Líria y conceder. El primer duque, Jacobo Fitz-James Stuart, yera fíu de Xacobu II, rei d'Inglaterra, quien-y nomara duque de Berwick y virréi d'Irlanda. Foi mariscal de Francia y capitán xeneral d'España mientres la guerra de Socesión. El tercer duque de Llíria, Jacobo Felipe Fitz-James Stuart y Silva, casó con María Teresa de Silva y Haro, duquesa d'Alba. A partir d'esti momentu, el títulu de duque de Llíria, pasa a manes de la Casa d'Alba, tando en posesión na actualidá por Carlos Fitz-James Stuart y Martínez de Irujo.
Mientres el sieglu XVIII la política fisiocrática de los Borbones dio llugar a una meyora espectacular de l'agricultura lliriana. En dómines posteriores, mientres la guerra de la Independencia, la población abandonó'l cascu urbanu y abellugóse nos montes. Les tropes franceses ocuparon la villa dende 1810 a 1813 y fixéronse fuertes nel santuariu de San Miguel.[4]
Llíria foi escalada mientres la guerra civil de 1836 poles tropes carlistes de Cabrera en numberoses ocasiones. En 1887, por real decretu, conceder a Llíria el títulu de ciudá.[4]
Demografía
En 1572, Llíria cuntaba con 1520 habitantes aproximao, cifra que s'amontó mientres los sieglos XVI, XVII, XVIII (na que se dobló) y XIX, productu de la espansión agropecuaria y de una floreciente actividá artesanal. Con éses en 1646 tenía 2718 habitantes, en 1713 yeren 3019, en 1787 aumentara a 7069 y algamó los 9443 en 1877. Mientres la primer metá del sieglu XX producióse un estancamientu demográficu productu de la inestabilidá socioeconómica de dichu periodu (en 1910 había 9034 habitantes, y en 1930, 8226); de magar, la población esperimentó una continua crecedera, consecuencia de la espansión de l'agricultura comercial de regadío y de una puxante industria llocal: en 1960 tenía 9723 habitantes, en 1991, 13 599, y en 2003 más de 18 000.[4]
El conceyu cuntaba con 22 441 habitantes en 2008 (INE), de los cualos 16 410 vivíen el centru de la ciudá y el restu (5228) n'urbanizaciones residenciales pela rodiada d'esta.[5] Un 12,2 % de la so población yera de nacionalidá estranxera, siendo los principales coleutivos foranos el rumanu, el británicu y el marroquín.[6]
Les residencies secundaries suman más de 9000, que se distribúin en urbanizaciones y aglomeraciones de xalés, ensin previa planificación. Hai seis urbanizaciones llegales: San Gerardo (56 ha, 300 xalés), El Regalón (33 ha, 250 xalés), Sant Vicent y Oasis (16 ha, 250 xalés), Monte Blanco (2 ha, 20 xalés) y Vall de Llíria. Les aglomeraciones suman más de 60 y acueyen unos 8000 xalés, y tán construyíes sobre suelo non urbanizable, en redol a la C-234 (Monrabana, Moncatí, Monte Aragón), al sur del cascu urbanu (La Buitrera, San Miquel), y xunto a la carretera de Marines (Puxilis-Formidales, La Paridera-Monte Jarque, Safareig, Xardín de Lauro, Caramello).[4]
Política
Llíria ye gobernada por una corporación local formada por conceyales escoyíos cada cuatro años por sufraxu universal que de la mesma escueyen un alcalde. El censu eleutoral ta compuestu por tolos residentes empadronaos en Llíria mayores de 18 años y nacionales d'España y de los otros países miembros de la Xunión Europea. Según lo dispuesto na Llei del Réxime Eleutoral Xeneral,[8] qu'establez el númberu de conceyales elegibles en función de la población del conceyu, la Corporación Municipal de Llíria ta formada por 21 conceyales. La sede actual del conceyu lliriano ta na plaza Mayor.
La economía de Llíria tresformóse nes últimes décades, pasando d'una estructura económica tradicional (agricultura de secanu, artesanáu local) a una moderna (agricultura de regadío, industrialización, actividaes terciaries). Les hortolices constitúin el principal cultivu, con 4375 ha, siguíes de los cítricos (5602 ha) y los frutales (1142 ha) y l'algarrobo (1040 ha).[4]
L'actividá industrial (27,1 % de la población activa) desenvolvióse particularmente nes últimes décades y presenta un enraigonáu componente endóxenu, dada la so evolución dende l'artesanáu tradicional. El principal sector ye la confección, siguíu de los materiales de construcción y el mueble.[4]
Tosal de San Miguel: tratar d'un estensu xacimientu que se correspuende con Edeta, l'antigua capital de la Edetania y que foi una de les mayores ciudaes iberas. El xacimientu, estratéxicamente asitiáu sobre'l cuetu de San Miguel, apurrió, ente otres, interesantes cerámiques pintaes. La so cronoloxía va dende'l sieglu V e. C. al 76 e. C., en que la ciudá foi destruyida por Sertorio.[2][4]
Vista xeneral de los mausoleos.Vista de la palestra y la seición masculina de les termes de Mura.
Pla de l'Arc: xacimientu que se correspuende cola ciudá romana de Edeta-Lauro y que s'atopa integráu nel cascu urbanu de la población.[11] Dientro d'él destaquen:
Mausoleos romanos: tratar de dos mausoléos de dómina romana, asitiaos orixinalmente na entrada septentrional de la ciudá romano y construyíu alredor del sieglu I.[12] El primer edificiu, de planta rectangular y forma d'arcu, tenía la fachada decorada con pilastres acanalaes y ante él caltién una inscripción en tabula ansata. El segundu pertenez a los sepulcros turriformes y nel so interior caltién una llosa con furu central pa les libaciones so la cual topábense los restos carbonizaos del difuntu. El conxuntu constitúi una de les meyores muestres de l'arquiteutura funeraria de Hispania y foi declaráu BIC.[13]
Santuariu y termes romanes de Mura: ye un xacimientu de 3600 m² qu'empezó a escavase na década de 1970 anque los trabayos arqueolóxicos siguen recuperándolo pasu ente pasu. Construyir nel sieglu I, probablemente promovíu por Marcu Cornelio Nigrino, y constitúi unu de los complexos relixosu y curatible más monumentales de Hispania.[14] El templu, d'estilu griegu, ta arrodiáu per una cortil zarráu de planta llixeramente trapezoidal ya inclúi una aedicula. El conxuntu termal encuádrase dientro del estilu pompeyanu y consiste en dos grandes edificios, el mayor masculín y el menor femenín, dixebraos ente sigo y articulaos en redol a una palestra, anque l'accesu facer por aciu una basilica thermarum, yá que a la palestra solo teníen accesu los homes. Los dos termes componer de apodyterium (vestuariu), frigidarium (sala fría), tepidarium (sala tibia) y caldarium (sala caliente) y cunten col so propiu praefurnium (fornu). La parte masculina cuntaba con una piscina fría nuna esquina de la palestra y la femenina con una piscina cubierta. Mientres la dómina bizantina y visigoda el santuariu y les termes reconvertir nun monesteriu cristianu, que ye abandonáu definitivamente escontra finales del sieglu VII.[3] De dómina bizantina recuperóse una llámpara con representación d'una cruz copta de clara influencia oriental, ente que de dómina visigoda abonden los enterramientos tanto dientro como fuera del edificiu, nuna de los cualos afayóse'l pasador de petrina qu'apurrió la datación más tardida de la ocupación del antiguu conceyu.[15] El conxuntu, que caltién en bien bon estáu gran parte del pavimentu orixinal y de les conducciones d'aire caliente, ye unu de los principales xacimientos romanos de la Comunidá Valenciana.[14]
Castellet de Bernabé: con una superficie d'unos 1000 m², tratar d'un pobláu de cai central prototípicu.[16] Tuvo habitáu ente'l sieglu V e. C. y el sieglu III e. C. y constituyó un caserío integráu nel orde xeopolíticu d'Edeta.[17] Ta escaváu na so totalidá, ye unu de los principales asentamientos ibéricos visitables.[18]
Monravana: asitiáu a unos 10 km al noroeste de Llíria, tratar d'un pobláu ibéricu d'ente 6000 y 8000 m², que caltién tou la cortil cercada. Adosaes a la muralla atoparon cinco llargues dependencies, probablemente un complexu industrial destináu al tresformamientu d'alimentos.[19] Les viviendes tán adosaes ente sigo y abiertes a cais que percuerren l'asentamientu llonxitudinalmente. Recuperáronse materiales dende la so apaición nel sieglu V e. C. hasta la so destrucción y abandonu a mediaos del sieglu II e. C.,[19] destacando la figura d'un toru, que ye la única amuesa d'escultura ibérica que s'atopó nel Campu de Turia.[20] La Monravana correspuende al tipu de pueblos que configuren les segunda categoría de poblamientos edetanos, con base económica agropecuaria y funcionando como fontes de suministru de la capital.[19]
Patrimoniu relixosu
Ilesia del SangreIlesia de La nuesa Señora de l'Asunción.Ilesia del Bon Pastor s.XIII.Claustru de la Ilesia y Conventu del Remediu.
Ilesia del Sangre: construyida nel sieglu XIII sobre l'antigua mezquita, combina elementos románicos colos del góticu de conquista. Foi la principal parroquia de la población hasta 1642, en que foi sustituyida pola Ilesia de La nuesa Señora de l'Asunción.[4] Consta d'una sola nave de cuatro tramos, con cubierta d'armadura de madera de doble aguada, posada sobre'l trasdós de los cuatro arcos diafragmes, siendo una de les poques ilesies que caltienen esta clase de cubrición. El artesonado amuesa una decoración policromada de tradición mudéxar, na que se ven representaes escenes caballeresques, animales mitolóxicos, motivos vexetales y heráldicos. Ente los contrafuertes ábrense pequeñes capiyes abovedaes, dalgunes con restos de pintures murales, dalgunes del sieglu XIV.[21] La puerta principal, allugada na parte suroeste del templu, construyóse unos sesenta años dempués de la primitiva puerta llateral, nun estilu más ellaboráu y complexu, estructurado por fines arquivoltas de mediu puntu que fuelguen sobre columnes d'estilu góticu, tou ello decoráu con motivos vexetales, animales y humanos.[22] Foi declarada monumentu históricu artísticu nacional en 1919 y na actualidá tien la considerancia de BIC.
Ilesia de La nuesa Señora de l'Asunción : d'estilu barrocu, data del sieglu XVII. El so interior consta de tres naves con arcu de mediu puntu. Destaca la gran cúpula asitiada sobre'l cruceru, que la so traza realizó Pablo Albiniano de Raxas en 1626, anque'l proyeutu foi modificáu por Pedro Ambuesa en 1634. La so fachada, monumental, ta inspirada na del monesteriu de San Miguel de los Reis de Valencia.[23] Articular a manera de retablu de tres cuerpos y doble escalinata, y foi realizada pol escultor Tomás Lleonart.[4] Nel interior tamién se caltienen delles obres d'importantes, como'l baldaquino que realizó l'arquiteutu Vicente Traver pa la Catedral de Santa María de Valencia Santa Catedral de Valencia o la tumba de la última duquesa d'Alba de la Casa Silva.[23]
Real Monesteriu de San Miguel: asitiáu na llomba qu'apodera la ciudá, dexa contemplar una bona panorámica de la mesma y la so redolada. Foi fundáu pol rei Xaime II nel añu 1326, y foi reformáu por Martín l'Humanu en 1406, anque'l templu actual data del 1774. La so ilesia, d'estilu neoclásicu, ye d'una sola nave decorada con pintures que representen la lleenda de San Miguel.[4]
Ermita de San Vicente Ferrer: de 1571, tratar d'un edificiu senciellu con elementos barrocos y neoclásicos, llevantáu sobre unu anterior dedicáu a la Virxe de la Fuente (Mare de Déu de la Font).[4] Ésti, de la mesma, taba asitiáu nel llugar en qu'en dómina romana esistió un templu dedicáu a la salú y la fecundidá.[24] L'edificiu actual llevantar pa conmemorar un milagru de San Vicente Ferrer que, según la tradición, fixera brotar agua d'un pozu mientres una fuerte seca asocedida en 1410.[25] Na paraxa en que s'atopa, llamáu Parque Municipal de San Vicente, esisten dellos manantiales y vexetación de pinos, ocalitos y acacies,[24] según una importante fauna acuática (tencas y coríos), arborícola (esguiles) y palombos.[26]
Ilesia del Bon Pastor: Construyida na segunda metá del sieglu XIII, primeramente foi un hospital medieval.[28] Esti templu caltién unes magnífiques pintures italogóticas del sieglu XV que representen el calvariu, la crucifixón y l'anunciación, con un espresivu trazu.[29]
Ilesia de San Francisco de Asís: Asitiada na cai San Francisco, nel barriu del Raval. Edificiu integráu na estructura del primitivu conventu franciscanu. Tien una planta rectangular con tres naves cubiertes con bóveda y cúpula ensin tambor nel cruceru. La so decoración ye senciella, realizada a base de pintures con elementos academicistes. La imaxe titular de la parroquia ye San Francisco de Asís, pero cabo destacar la gran devoción que sienten los vecinos escontra la Inmaculada Concepción.[30] Nel edificiu allegante a la ilesia cabo destacar tanto'l Teatru de San Francisco (conocíu popularmente por El teatret), como'l Muséu de l'Archicofradía de la Corte de María. Dichu muséu contién material referente a la esistencia en Llíria de los padres franciscanos, que fueron los fundadores nel añu 1664 de la Archicofradía. Amás, el muséu consiguió axuntar numberosos enseres de la veneración que se tien a la Purísima Concepción: Llibros, fotografíes, mantos de la Virxe, y documentación, etc.[31]
Ilesia y Conventu del Remediu: Construyida nel sieglu XVIII, asitiar na cai Santa Teresa Jornet. Forma parte d'un conxuntu arquiteutónicu trinitariu con aires clasicistes. La ilesia ye de tres naves de bóveda de mediu cañón y contién un retablu en presbiteriu d'estilu eclécticu. Les dependencies del conventu son na actualidá una residencia de vieyos ónde cabo destacar el claustru d'estilu neoclásicu.[32]
Patrimoniu civil
Fachada principal de Ca la Vila
Palaciu de los Duques de Llíria o Ca la Vila: de finales del sieglu XVI, ta construyíu n'estilu renacentista, tien un matiz un tanto manierista y rexonal.[4] Foi sede del conceyu siquier dende 1847 y hasta apocayá. Destaca la so portada renacentista y ta declaráu BIC.[33] Trátase d'un edificiu exentu, de planta rectangular en trés plantes y cubierta a cuatro agües sobre la que sobresal un pequeñu mirador. La so fachada principal, rematada pol clásicu arquerío del sieglu XVI, recái a la plaza mayor.[33]
Forn de la Vila: tratar d'un fornu medieval construyíu n'estilu góticu,[4] con arcos de esillar en ojiva abierta, de tipu diafragmático, y curties estancies cubiertes de viguería.[35]
Urbanismu
L'actual cascu urbanu de Llíria tien el so orixe nel cuetu de la Sang, sobre'l que s'alza la ilesia de Santa María del Sangre, no que se conoz como la Vila Vella. Al pie de la ilesia reparen los restos del primitivu castiellu, en que'l so redolada disponer una serie de caleyes afeches a la irregularidá del terrén. Mientres los sieglos XV y XVI la crecedera tuvo conteníu dientro de la llende física de les muralles. Foi a finales del sieglu XVI y principios del XVII cuando la ciudá superó esta cortil cercada, y asitióse preferentemente na cuenca dibuxada poles trés llombes que la delimitan anguaño.[4]
A finales del sieglu XVII empecipió un desenvolvimientu de forma radial llindáu por una serie de torgues físiques: el monte de la Torreta, el ribayu ente este y la Pedrera, la güerta baxa y el vial de distribución perimetral, que constituyía'l camín qu'ocupa anguaño la cai Mayor. Nos sieglos XVIII y XIX la ciudá tuvo como exa llinial del desenvolvimientu dicha cai Mayor, por aciu una rede ortogonal de cais afeches al mediu físicu (en pendiente y siguiendo les curves de nivel). La morfoloxía de les cais adquirió entós un calquier modernu, con alliniaciones regulares, mayores y uniformes anchores, y trazaos más rectillinios. A principios del sieglu XX, cuando se modificar el trazáu de la carretera comarcal Valencia-Ademuz, creóse una nueva exa funcional qu'enrió la posterior espansión urbana. Coles mesmes la carretera d'Olocau foise configurando como una exa de segundu orde, güei fundamental, tres l'allugamientu de la mayor parte de l'actividá industrial (polígonu Pla de Rascanya), la llocalización de centros educativos y sanitarios, la favorable topografía y la proximidá d'urbanizaciones (Sant Vicent, Oasis y otres).[4]
Cultura
La denominación de Ciudá de la Música que recibe Llíria, y la so reconocencia internacional deber a la esistencia de dos entidaes municipales: el Atenéu Musical y d'Enseñanza Banda Primitiva de Llíria y la Xunión Musical (Unió Musical),[36] que por aciu les sos respeutives bandes llograron un gran prestíu alredor del mundu.[4] Amás d'estos dos formaciones musicales esiste en Llíria un Conservatoriu Profesional onde se formen músicos procedentes de los dos sociedaes lirianas, según mozos músicos de tola contorna.
Conservatoriu de Llíria.Fachada del MALL, el Muséu Arqueolóxicu.
Muséu Arqueolóxicu: construyir en 1997 nun edificiu de nueva planta,[37] obra de los arquiteutos Ignacio Docavo y Xema Casani,[38] y que se topa integráu nes ruines de l'antigua alcazaba. Inauguróse oficialmente n'abril de 2002 y contién una importante coleición de pieces ibériques, romanes y medievales de Llíria y el Campu de Turia.[37] Destaquen les cerámiques, monedes ya instrumentos recoyíos nel Tosal de San Miguel, el Pla de l'Arc y el mesmu cascu urbanu.[38] El muséu encárgase, coles mesmes, de realizar proyeutos d'investigación arqueolóxica nos conxuntos visitables de la ciudá.[37]
Muséu Montés de Edeta: asitiáu nel edificiu de Ca la Vila Vella, ta dedicáu a Manuel Montés de Edeta, fíu predilectu de Llíria y unu de los escultores valencianos del sieglu XX de mayor reconocencia internacional. El muséu cunta con una esposición de bona parte de les obres del artista, un taller didácticu y una sala audiovisual.[39]
Fiestes
Selmana Santa de Llíria: celebrar dende'l sieglu XV y participen les cofraderíes de el Sangre, los Dolores, la Oración de Jesús nel Güertu y la Santa Mota. Ye una de les más antigües de la Comunidá Valenciana y destaca el Cristu de la cofradería del Sangre, que data del sieglu XVII.[40]
Fiesta de San Vicente: celébrase alredor del primer llunes de Pascua y ye, cola de San Miguel Arcánxel, una de les principales de la ciudá. Les celebraciones inclúin conciertos, mercáu medieval, pasacalles, procesiones y una romería a la ermita de San Vicente Ferrer.[41][40]
Fiesta de San Miguel: celébrase'l 29 de setiembre n'honor de San Miguel Arcánxel,[41] con feria concedida por privilexu de Xuan II en 1446,[4] y son les fiestes mayores de la ciudá. Tienen llugar numberosos actos lúdicos y relixosos, destacando ente estos postreros la baixà (baxada) del arcánxel a la ilesia de l'Asunción el día 28 y la pujà (xubida) del mesmu al so monesteriu'l día 30.[40]
Selmana Taurina de Llíria: celébrase ininterrumpidamente dende l'añu 2003. A principios del mes d'ochobre y mientres alredor d'una selmana: toros bravos, encierres a caballu, entraes de vaques, desencajonadas, concursu de ganaderíes autóctones de la Comunidá Valenciana, etc.[42]
↑ 2,02,1 (2009) «Sant Miquel, cuetu de», Gran Enciclopedia Temática de la Comunidá ValencianaHistoria. Editorial Prensa Valenciana.
↑ 3,03,13,23,3Escrivà, Vicent; Xavier Vidal (2005). Història de la ciutat. Liria: M. I. Ajuntament de Llíria y Regidoria de Turisme i Patrimoni Històric, páx. 4.
↑ (2006) Mapa Oficial de Carreteres, 46ª, Madrid: Ministeriu de Fomentu. ISBN 84-498-0751-4.
↑ (1995) «-yos comarques del Túria: Els ferrocarrils», Juan Piquera Haba: Geografia de les comarques valencianes3 (en valencianu). València: Foru, páx. 117. ISBN 84-8186-021-2.
↑ (2009) «Pla de l'Arc, El», Gran Enciclopedia Temática de la Comunidá Valenciana. Editorial Prensa Valenciana.
↑ 33,033,1 (2009) «Duques de Llíria, palaciu de los», Gran Enciclopedia Temática de la Comunidá ValencianaHistoria. Editorial Prensa Valenciana.
↑ (2009) «Patrimoniu históricu», Llíria. M. I. Conceyu de Llíria.
↑Felipe Mª Garín y Ortiz de Taranco (dir.) (1986). «Llíria: Llíria: Forn de la Vila», Catálogu monumental de la provincia de Valencia. Valencia: Caxa d'Aforros de Valencia, páx. 319. ISBN 84-505-4653-2.
↑ (2009) «Centre Instructiu Xunió Musical de Llíria», Gran Enciclopedia Temática de la Comunidá ValencianaHistoria. Editorial Prensa Valenciana.
↑ 37,037,137,2Escrivà, Vicent; Xavier Vidal (2005). El Museu Arqueológic de Llíria. MALL. Liria: M. I. Ajuntament de Llíria y Regidoria de Turisme i Patrimoni Històric, páx. 6.
↑ 38,038,1 (2009) «Museu Arqueològic de Llíria», Gran Enciclopedia Temática de la Comunidá ValencianaHistoria. Editorial Prensa Valenciana.
↑ (2009) «Muséu Montés de Edeta», Llíria. M. I. Conceyu de Llíria.
↑ 40,040,140,240,3 (2009) «Fiestes y tradiciones», Llíria. M. I. Conceyu de Llíria.
↑ 41,041,1 (2007) «Lugar d'interés: Liria / Llíria», Jaume Fábregas: Comunidá Valenciana, 2007-2008 IV, Guías Metrópoli. ISBN 978-84-96878-06-8.
_07.jpg)
.svg){kind=small}
.JPG)
