Una plaza ye un espaciu urbanu públicu, ampliu o pequeñu y descubiertu, nel que se suelen realizar gran variedá d'actividaes. Hai de múltiples formes y tamaños, y construyíes en toles dómines, pero nun hai ciudá nel mundu que nun cunte con una. Pola so relevancia y vitalidá dientro de la estructura d'una ciudá considerar como salones urbanos.
Con frecuencia son l'elementu nuclear d'una población, el llugar alredor del cual empiecen a llevantase les edificaciones más representatives, colo que se converten en símbolos del poder, y n'ocasiones reflexen la dualidá de poder (relixosu y políticu). Son típiques en munchos pueblos la plaza del conceyu y la plaza de la ilesia; en llocalidaes mayores son más propies la plaza de la catedral o la plaza del palaciu.
Les places son el centru por excelencia de la vida urbana. Nelles concéntrense gran cantidá d'actividaes sociales, comerciales y culturales. Les funciones simbóliques, tanto polítiques como relixoses son de gran importancia nestos espacios, siendo escoyíes pa la celebración de coronaciones, execuciones, manifestaciones, procesiones, canonizaciones... De cutiu son escoyíes pa llevantar nelles monumentos conmemorativos o estatues, yá que son espacios singulares y fayadizos pa los mecanismos de caltenimientu de la memoria histórica. Amás, al ser llugares d'alcuentru, alluguen actividaes lúdiques y festives: fiestes, xuegos, espectáculos, deportes, mercadíns o cualquier actu públicu imaxinable. La función económica (plaza de mercáu) respuende a la vitalidá de les transaiciones bonales, pero tamién les faen ser oxetu d'especial atención y control polos poderes públicos.
Otra función significativa ye la militar, que ta nel orixe de munches ciudaes. El términu "plaza" en llinguaxe castrense, ye equivalente a "ciudá", y ta en munches espresiones convencionales (sentar plaza, mandu en plaza, plaza fuerte...).
Nel mundu taurín, y na toponimia de munches llocalidaes españoles ya hispanoamericanes, úsase "plaza" antonomásticamente por plaza de gües.
Evolución histórica
Dende los oríxenes la plaza constituyó un órganu biolóxicu de la ciudá, incorporáu a la vida de la comunidá como'l so espaciu más convocante. Desque na prehistoria, les cabanos de la tribu arrexuntar en círculu, l'espaciu central empezó a cumplir la función d'escenariu de la vida comuñal. Muncho depués incorporábase a la plaza una actividá principal, el mercáu. Los sos símbolos fueron la fonte d'agua, y el monumentu. La plaza funcionó, siempres como patiu urbanu y atriu de los edificios más representativos de la comunidá.[2]
El diseñu de la ciudá clásicagrecorromana, que valoraba especialmente la dimensión pública de la vida urbana, concedía una importancia central al ágora (griega) o al foru (romanu), onde se centralizaba l'actividá comercial, xudicial, política y relixosa. Nel casu de les ciudaes que surdieron d'un campamentu romanu, entá se reconoz la so presencia nel puntu de confluencia de los dos víes principales (cardu y decumano).
Otres civilizaciones antigües van desenvolver los sos propios modelos, especialmente China, onde se desenvuelve la Ciudá Prohibida cola so estructura protocolaria de socesivos palacios ante los que s'abrir xigantescos patios con una impresionante escenografía, afecha a la so formación social histórica (el despotismu oriental).
Sicasí, los pueblos denominaos bárbaros poles civilizaciones mediterránees, nun desenvuelven un conceutu similar nin de ciudá nin d'espaciu públicu, y ello ye que los autores clásicos que describen el so urbanismu destaquen la so condición pocu comuñal nesi aspeutu (ensin trazáu de cais o espacios públicos, yuxtaponen les cases bonalmente nun espaciu aparentemente desorganizado).
Los pueblos xermanos nun habiten en ciudaes, ye bien sabíu, inclusive nun toleren que les cases sían allegantes. Establecer en llugares aisllaos y apartaos, en rellación con una fonte, un campu o un prau, según préste-yos. Les aldegues nun tán construyíes como nós acostumamos, con edificios allegantes y xuníos unos a otros; cada unu tien un espaciu vacíu qu'arrodia la so casa, sía como defensa contra los peligros de quema, sía por inorancia nel arte de la construcción.
Publio Cornelio Tácito, De origine et situ Germanorum.[3]
Esa visión cargada de prexuicios (qu'en bona midida foi heredada pola historiografía) desprecia la distinta rellación cola naturaleza d'otres cultures, como la xermánica citada o la celta, que tien el so templu nel monte y los sos llugares de xunta en praos y campes. Tamién son importantes les funciones de too tipu y l'ellaboráu diseñu que presenten les places centrales de los poblaos nes cultures primitives o indíxenes estudiaes polos antropólogos, como les aldegues dogón nel Níxer (África occidental) o les kuikuru nel Altu Xingú (Amazonia).[4]
La ciudá medieval europea desenvuelve una trama urbana más cerrada, sobremanera les d'influencia islámica, pero son habituales los espacio "de respetu" delantre de les catedrales o ilesies principales, según los palacios o conceyos (destacando les Piazzas della Signoria de delles ciudaes italianes, presidíes por grandes torres). Les dimensiones d'estes places nun tienen por qué ser pequeñes: la mayor d'Europa, la plaza del mercáu de Cracovia, tien 40.000 metros cuadraos.
...la plaza del medievu (ye) central, activa y apropiable. Ocupando casi siempres un vacíu irregular del texíu, contenida pol agrupamientu estrechu de los edificios y alimentada por un grupu de cais radiales, allugó una vida intensa y permanente.
Desenvolviéndose endógenamente, les civilizaciones precolombines d'América tamién esperimentaron conceutos asemeyaos, destacando les escampaes ante los templos mesoamericanos, como la de Tenochtitlán que ta nel orixe del Zócalo (espaciu que foi engrandáu pol valtamientu d'edificios tres la conquista española).
La fonte, aportada n'obra d'arte, el mercáu y los edificios frentistas reconjugaban: La fonte identificaba'l llugar y sofitaba l'actividá; la envolvente constituyía'l so marcu vivu, y el mercáu yera la vida mesma, l'actividá y la comunicación humana. Esta descripción respuende cabalmente al sentíu de la plaza entendida como ámbitu integrador de la comunidá.
Panorámica de 360° de la Königsplatz (Múnich). Ye un ampliu espaciu arrodiáu per edificios d'arquiteutura neoclásica (ente los que ta'l de la Gliptoteca, primero pela derecha). La so impresionante redolada foi utilizáu como escenariu d'acontecimientos políticos polos reis de Baviera y darréu pol nazismu. Los desfiles travesaben la exa llonxitudinal pasando per debaxo de los Propíleos (edificiu del centru).
Los enanches urbanos del sieglu XIX (pa España los d'Ildefonso Cerdá en Barcelona y Carlos María de Castro en Madrid) y la espansión en superficie de la ciudá dexaron el desenvolvimientu de trames abiertes cola presencia de places de bien distintu tipu. El diseñu específicu de places pasa a constituyir materia propio, en paralelu a la constitución formal del oficiu d'arquiteutu paisaxista (Law Olmsted nos espacios llibres de Boston y Nueva York). La función de mercáu, sicasí, viose reglamentada pol nuevu ideal higienista escontra'l mercáu zarráu. Simultáneamente, apaez la necesidá d'aisllar espacios verdes d'usu públicu, bien en grandes superficies, como montes urbanos, bien acomodaos a les dimensiones habituales de les places, que se converten n'espacios axardinaos.
...dende la cultura lliberal, les places urbanes se clarifican como espacios verdes... predomina'l pisu vexetal, con tratamientos de xardinería. Son places pal paséu y el reposu, salvo un sector forníu pa la recreación infantil.
El sieglu XX, cola revolución del tresporte urbanu que trai l'usu del automóvil fixo de la función viaria una de les esenciales d'estos espacios, ente que, per otru llau, la saturación del tráficu y l'estacionamiento traxo como una de les soluciones la peatonalización de munchos d'ellos dende finales d'esi sieglu. Otra cuestión que dacuando desamarró'l discutiniu ye la revalorización del solado clásicu (adoquín) frente al suelu vexetal de los espacios axardinaos o al asfaltu de los viales, nun conceutu que recibió'l nome de plaza dura (Plaza de Dalí, en Madrid, Plaza de les Arenas y parque de Joan Miró, en Barcelona).[6]
La contemplación dende la distancia de les conocíes propuestes de Moore, Roca o Portoghesi, col so enclín a la sobrecarga figurativo y simbólico, según la so comparanza con exemplos anteriores y posteriores, dende los "centros cívicos" d'Alvar Aalto hasta les "places dures" y minimalistas de la Barcelona olímpica, pasando poles propuestes ambientalistas norteamericanes de Lawrence Halprin o Paul Friedberg, pon de manifiestu les llendes del diseñu como ferramienta xenerador d'identidá cívica y dexa constatar que l'espaciu públicu sigue siendo una asignatura pendiente y un retu pa l'arquiteutura y l'urbanismu contemporáneos.
La Plaza Tiananmen (Beixín) dende la Ciudá Prohibida; a la manera, el mausoléu de Mao, llevantáu como emulación al de Lenin. La semeya de Mao sigue presidiéndola. Ye la mayor del mundu (440.000 metros cuadraos). Foi escenariu d'acontecimientos históricos perimportantes: la represión occidental a la rebelión de los Bóxers (1901) y el consiguiente asediu reflexáu na película 55 díes en Beixín, la proclamación de la República Popular China el 1 d'ochobre de 1949 y los sucesos de 1989, en que foi tomada por estudiantes en pidimientu de reformes democrátiques, reprimíos violentamente pol exércitu.
Plaza Jamaa el Fna de Marrakech, una plaza abierta nel urbanismu islámicu, designada Patrimoniu de la Humanidá pola Unesco, en bona midida pola influencia de Juan Goytisolo. El zoco árabe yera más corrientemente un espaciu llaberínticu de cais y non un espaciu abiertu, cuando non dafechu zarráu, como'l bazar nel Próximu Oriente. Les demás funciones urbanes taben partíes pola mezquita (relixosa y xudicial), l'alcazaba (militar)... colo que nun había un espaciu tan privilexáu como fueron les places mayores del urbanismu castellanu.
La Plaza Arenales (Buenos Aires) vista polos alumnos de la escuela Delfín Gallo. La xeografía de la perceición estudia la importancia de los finxos urbanos na conformanza de la imaxe del espaciu realmente vivíu polos habitantes d'una ciudá. La espontaneidá de los dibuxos infantiles ye un vehículu bien utilizáu p'analizalos, y les places, obviamente, son una referencia central pa los neños.
Nun esisten dos places esautamente iguales nel mundu, pero pueden arrexuntase en dellos grandes grupos atendiendo a la so forma:
Elíptica, mesma del urbanismu barrocu a partir de la Plaza de San Pedro de Bernini en Roma. Les innovaciones conceptuales qu'integra facer d'estructura bien complexa, anque tien precedentes en places rectangulares, como la plaza de Pienza o la romana del Campidoglio, diseñaes respeutivamente por Rossellino y Michelangelo.[8]
Semicircular, como la Plaza d'España de Sevilla, o la Plaza Kazansky en San Petersburgu, Rusia. Nel urbanismu inglés, esta forma, col so interior axardináu, suel recibir el nome de crescent ("creciente" o "media lluna").
Piazza del Campu de Siena, un exemplu de trazáu irregular medieval y de Piazza della Signoria, como espaciu de respetu frente al conceyu (comuña), máximu poder públicu nes ciudaes-estáu italianes. Ye un magníficu exemplu d'usu en festividaes y espectáculos: alluga añalmente'l Paliu di Siena, una frenética carrera de caballos en que los barrios de la ciudá apuéstense l'honor d'allugar un estandarte na so parroquia Image:Campidoglio
Plaza del Capitoliu (Campidoglio) en Roma. De forma rectangular, la estructura del pavimentu diseñáu por Michelangelo destaca la escultura ecuestre de Marco Aurelio ya integra col so dinamismu ópticu la escalinata d'accesu. El nome deriva de la Llomba Capitolina onde s'asitió'l centru del poder políticu na Antigua Roma, y ta nel orixe del conceutu capital (política) estendíu a tolos estaos del mundu.
Plaza de San Marcos (Venecia), históricamente centru relixosu (Patriarcáu de Venecia), políticu (Palaciu del Dux de la Serenísima República) y de comerciu a llarga distancia (apoderó les rutes del Mediterraneu Oriental dende'l sieglu XII hasta'l XVIII). Tien la mayor parte de la so superficie como plaza zarrada, ente que la zona de los edificios más importantes ta abierta escontra'l Gran Canal, colo que la so planta ye abondo irregular, a pesar de lo harmonioso de les proporciones y perspectives. Napoleón llamólu "el salón de baille más guapu d'Europa". Ye'l llugar privilexáu pa eventos como'l Antroxu de Venecia.
Plaza abierta (de cuenta que dexa grandes perspectives, típiques del urbanismu barrocu, como la Piazza del Popolo en Roma) y plaza zarrada (como'l modelu de plaza mayor o'l de les bastíes franceses). Nesti casu, los ángulos pueden cerrase dafechu con edificios (recibiendo'l nome francés de corniéres). El conceutu francés de place carrefour designaría a una plaza en que'l so principal carauterística ye ser encruciyada de cais.
Plaza parvis o plaza campusantu, según l'orixe fuera ser el "espaciu de respetu" delantre d'un palaciu o ilesia o'l sirvir d'enterramientu.
Plaza Mayor de Guatemala, exemplu de Plaza d'Armes, cola catedral colonial y edificios d'arquiteutura del sieglu XX. La función d'acoyer el conflictu social, como esta manifestación, ye tamién mesma de los espacios abiertos urbanos.
Plaza d'España (Roma), asitiada a distintos niveles, una peramplia escalinata salva'l desnivel. El nome fai referencia a la presencia de la Embaxada d'España.
Plaza Vendôme, París. Anque l'apertura de l'avenida central dexa una gran perspeutiva, ye una plaza zarrada coles sos cornières. La columna central (Columna Vendôme) asonsaña la Columna Trajana. El so material provién de los cañones prindaos por Napoleón, a quien honra. Foi baltada mientres la Comuña de París (1870), sucesu del que foi responsabilizáu Courbet.
plaza de estilu español (estendida tamién per América),
plaza de estilu inglés (ente otros, los yá comentaos square, circus y crescent, bien habituales dende'l sieglu XVIII nel urbanismu de Bath y les places de Londres),
plaza de estilu francés (con abondosos exemplos nes places de París)
Atendiendo a carauterístiques sensoriales (como los colores) propunxéronse:
Plaza jardín, los espacios en que se prioricen les formaciones vexetales.
Plaza seca, los espacios que soporten una intensa circulación piatonal (si les carauterístiques del solado empedriáu son predominantes en tola so superficie, falar del conceutu yá citáu de plaza dura).
Plaza azul, nes que l'agua tendría'l papel fundamental. Dellos belvederes y xardinos tendríen tal carauterística, anque como se dixo, la presencia de la fonte ye fundacional nel conceutu históricu de plaza.
La plaza de la Concordia (París), representa perbién cómo les places son espacios de poder, y camuden con ésti: allugó socesivamente una estatua de Lluis XV, la guillotina revolucionaria y un obeliscu traíu de Luxor por Napoleón. La pallabra escoyida pa la so denominación definitiva pretendía poner fin a los enfrentamientos, y tamién simboliza'l papel de convivencia y rellación cívica que tienen les places.
Trafalgar Square. La columna de Nelson, héroe británicu muertu na batalla de Trafalgar, convertir nun claru espaciu de memoria; pero dende los años 1960 y 1970, col movimientu hippie, l'espaciu convertir n'unu de los llugares emblemáticos de la subcultura xuvenil de tol mundu, simbolizando la diversión y l'espectáculu gratuitu que supón la mesma guarda de xentes de tol mundu qu'intercambien les sos formes d'espresión o a cencielles pasen y miren.
Macroplaza (Monterrey). Ye la cuarta en tamañu del mundu (400.000 metros cuadraos), ye la resultancia del recién valtamientu (años 1980) de numberosos edificios antiguos. Contién, amás de numberosos museos, monumentos y xardinos, un faru de 70 metros d'altor. Oldea modernos edificios con otros coloniales, como la catedral, o neoclásicos, como'l Palaciu de Gobiernu.
Les places na lliteratura y el cine
El tratamientu de les places na lliteratura y les artes escéniques ye bien estimosu, por manifestar éstes un escenariu natural de la vitalidá d'una sociedá que los artistes reflexaron nes sos obres. El mesmu orixe del teatru griegu ye en bona parte lo qu'asocede nel espaciu públicu de la polis, y les places fueron el llugar de representación de los cómicos de la llegua inclusive dempués que s'establecieren les corrolades de comedies estables.[11] Tocantes a obres modernes nes que les places cobren un papel protagonista, pueden ponese como exemplos
La película Mon oncle (El mio tíu), de Jacques Tati (tien unu de los sos escenarios nuna plaza qu'un barrenderu nun termina nunca de barrer, presidida por una frecuentada tabierna)
La Plaza de Mayu (Buenos Aires), cola pirámide nel so centru y la Casa Rosada al fondu. Les protestes de les Madres de Plaza de Mayu pa reivindicar la memoria de los sos fíos sumíos pola dictadura arxentina facer famosa en tol mundu.
Piazza Navona (Roma); de forma allargada por corresponder a la planta d'un circu de dómina romana clásica, dexaba celebrar naumaquies. El so diseñu barrocu inclúi les fontes de Bernini, y acueye una ilesia, tamién barroca, de Borromini.
↑Mesonero Romanos, Ramón de (1861) L'Antiguu Madrid
↑Grupu consultor pa la Xestión del Espaciu Públicu (GEP)Los espacios de la centralidad barrial: La cai y la plaza[1] (grupu d'arquiteutos arxentinos que cavilguen sobre los conceutos urbanísticos y la "centralidad barrial").
↑Citáu por Riu, M. (1975) Testos comentaos de dómina medieval (sieglu V al XII), Barcelona. Accesible en Cuadiernos d'Historia Medieval de la Universidá Autónoma de Madrid.
↑Artículu en El País sobre la reforma del parque (1 d'agostu de 2006).
↑La plaza, asignatura pendiente, reseña del llibru de Favole, Paolo (1995) La plaza na arquiteutura contemporánea. ( Gustavo Gili, Barcelona. 197 páxines), por Carlos Verdaguer (publicada en versión resumida en: Arquiteutura Viva 52, marzu-abril 1997) y accesible en Ciudaes pa un futuru más sostenible, de la Universidá Politéunica de Madrid (21 de payares de 2006) ISSN 1578-097X
↑Barnechea, Fernández y Haro (1992) Una plaza Barroca: San Pedro del Vaticanu, en Historia del Arte, Madrid, Vicens Vives. ISBN 84-316-2554-6
↑Programa del cursu Patrimoniu paisaxísticu públicu: la so valoración y preservación de los profesores arxentines Sonia Berjman y Roxana Di Bello (Fundación patrimonio históricu) [2]
↑Huerta Calvo, Javier, (1991) El teatru na plaza, la plaza nel teatru. páxines 79-100 de Espacios teatrales del barrocu español.: cai, ilesia, palaciu, universidá. XIII Xornaes de Teatru Clásicu, Dirixíu por José María Díez Borque. (Estudios de Lliteratura 9) Kassel, Reichenberger. VIII, ISBN 3-928064-11-8
↑Na Wikipedia n'inglés puede consultase una [3] llista de places per tamañu.