Basilea

Basilea; Basel
	Suitzako udalerria
	Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu	Suitza
Suitzako kantonamendua	Basilea Hiria
Alkatea	Beat Jans (mul)
Izen ofiziala	Basel
Jatorrizko izena	Basel
Posta kodea	4000, 4001, 4002, 4005, 4009, 4010, 4018, 4019, 4020, 4030, 4031, 4040, 4051, 4052, 4053, 4054, 4055, 4056, 4057, 4058, 4059, 4070, 4075 eta 4091
Udalerri kodea	2701
Geografia
Koordenatuak	47°33′38″N 7°35′26″E / 47.5606°N 7.5906°E
Azalera	23,85 km²
Altuera	260 m eta 247 m
Mugakideak	Riehen, Birsfelden, Muttenz, Münchenstein, Reinach (BL), Bottmingen, Binningen, Allschwil, Saint-Louis, Weil am Rhein eta Huningue
Demografia
Biztanleria	173.552 (2022ko abenduaren 31); 488 (2021)
Dentsitatea	7.277 bizt/km²
Informazio gehigarria
Telefono aurrizkia	061
Ordu eremua	UTC+01:00 eta UTC+02:00
Hiri senidetuak	Shanghai, Miami Beach eta Van
Matrikula	BS
Hizkuntza ofiziala	aleman
	bs.ch eta basel.ch

Basilea (alemanez: Basel, frantsesez: Bâle, italieraz eta erretorromanieraz: Basilea) Suitzako ipar-mendebaldeko hiria da, herrialdeko hirugarren populatuena, Zürich eta Genevaren ostean. 2012an 165.566 biztanle zituen^[1].

Rhin ibaiaren ertzean dago, Alemania eta Frantziaren mugan. Rhin ibaiak hiria bitan banatzen du: ezkerraldean, Basilea Txikia industrialdea dago, ibai-portuarekin batera (8.771.100 t 1984an); eskuinaldean, Basilea Handia.

Klima

Datu klimatikoak (Basilea)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	3.6	5.8	9.9	14	18.4	21.7	24.2	23.5	20.3	14.8	8.3	4.5	14.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	0.9	2.4	5.6	9.1	13.1	16.3	18.5	17.7	14.8	10.1	4.9	1.8	9.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.9	-0.7	1.7	4.4	8.1	11.1	13.0	12.8	10.4	6.6	2.0	-0.8	5.6
Pilatutako prezipitazioa (mm)	51	49	51	64	84	87	79	87	62	51	59	54	778
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.1	9.4	10.8	11.3	12.6	10.9	9.5	10.3	8.3	8.4	10	9.8	121.4
Eguzki orduak	58	81	121	149	171	185	219	203	168	120	70	53	1599
Iturria: MeteoSchweiz^[2]

Historia

Erromatarren garaiko Basilia (IV. mendea), Burgundiako Erresumako hiria izan zen, 1032. urtean Germaniako Erromatar Inperio Santuak bere egin zuen arte. 1431n Basileako Kontzilioa hasi zen, 1449 arte Ferrara eta Florentzian jarratu zuena. Kontzilioak aita santuaren gaineko nagusitasuna bermatu zuen. 1460an eratu zuten bertako unibertsitatea, eta 1501ean Suitzako Konfederazio Zaharreko partaide bihurtu zen.

V. mendetik aurrera apezpikuek gobernatua, Erreforma Protestantea nagusitu zenean (1528), buruzagi katolikoak Porrentruy (alemanez: Pruntrut) herrira aldatu ziren. Erasmo zegoelarik bertako unibertsitatean, Basilea protestantismoaren gune nagusietakoa bihurtu zen.

XIX. mendean hiriaren eta nekazari-herrien arteko tirabirek gerra zibila ekarri zuten (1831), eta bi urteren buruan bi azpikantonamendu egitea deliberatu zuten: Basel-Stadt (Basilea Hiria) eta Basel-Land (Basilea Herrialdea).

Basileako Itunak

Lehen itunaren arabera (1795eko apirilak 4-5), Prusiak Frantses Errepublika ezagutu zuen: horrela, Frantziako osteak ez ziren Rhin ibaitik eskuinaldera igaroko.

Bigarren ituna (1795eko uztailak 22), Frantziak eta Espainiak izenpetu zuten. Horren arabera, Frantziak Hispaniola edo Santo Domingo uharteko sartaldea (Haiti) eskuratu zuen eta, ordainez, Konbentzio Gerran euskaldunekin, batez ere gipuzkoarrekin, elkar aditurik hartutako lurraldeak utzi egin behar izan zituen (1794ko uztaila, Gipuzkoa; 1795, Bizkaia eta Araba, Nafarroan Irurtzun). Espainiako koroatik banandu nahi izan zuten gipuzkoarren aurkako zapalkuntzarik ez zela izango zioen puntua ez zuten Espainiako agintariek errespetatu.

Ondasun nabariak

Basilea Handia merkataritzaren eta kulturaren gune garrantzitsua da. Bertan daude katedral gotikoa (XIV. mendekoa), Martinskirche eliza (XI.-XIV. mendeak), udaletxea (XVI. mednea), Karl Moser-en San Antonio eliza (1931), eta Arte Ederretako Museoa (Kunstmuseum), Witz, Holbein Gaztea eta Böcklin-en lanekin.

Basilear ospetsuak

Roger Federer (1981-), tenislaria.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.