Campa Géibhinn Auschwitz
Lipéad sa teanga dhúchais	(de) Konzentrationslager Auschwitz (pl) Obóz Koncentracyjny Auschwitz
Ainmnithe in ómós	Oświęcim
Sonraí
Cineál	Campa géibhinn na Naitsithe, músaem, campa díothaithe agus bailiúchán
Cuid de	Auschwitz-Birkenau State Museum (en)
Foirgníocht	20 Bealtaine 1940
Dáta díscaoilte, díothaithe nó scartáilte	27 Eanáir 1945
Dáta na hoscailte oifigiúla	20 Bealtaine 1940
Croineolaíocht
27 Eanáir 1945	saoradh
Tréith
Achar dromchla	192 ha Suíomh Oidhreachta Domhanda: 191.97 ha
Suíomh geografach
Limistéar riaracháin	Contae Oświęcim, An Pholainn
50° 02′ 09″ N, 19° 10′ 42″ E / 50.0358°N,19.1783°E / 50.0358; 19.1783
Catalóg	camps/0 (EHRI authority control (en) , , )
Codanna	Campa Géibhinn Auschwitz II-Birkenau Auschwitz III Monowitz concentration camp (en) Auschwitz I concentration camp (en)
Suíomh Oidhreachta Domhanda
Cineál	Oidhreacht chultúrtha  → An Eoraip-Meiriceá Thuaidh
Am	1979 (3ú Seisiún), Critéar roghnúcháin don Oidhreacht Dhomhanda: (vi)
Aitheantóir	31
Immovable monument in Poland (en)
Aitheantóir	A-714/95 z 1995-08-02
Immovable monument in Poland (en)
Campa Géibhinn Auschwitz II-Birkenau
Am	2 Lúnasa 1995
Aitheantóir	A714/95
Cuid de Shuíomh Oidhreachta Domhanda UNESCO
Campa Géibhinn Auschwitz II-Birkenau
Am	1979 (3ú Seisiún)
Aitheantóir	31-002
Cuid de Shuíomh Oidhreachta Domhanda UNESCO
Auschwitz I concentration camp
Am	1979 (3ú Seisiún)
Aitheantóir	31-001
Suíomh gréasáin oifigiúil	auschwitz.org

Ba ghrúpa de champaí géibhinn é Auschwitz a reáchtáil na Naitsithe Gearmánacha i rith an Dara Cogadh Domhanda. Bhí trí champaí móra ann agus trí champaí níos lú in Auschwitz. Ba an príomhchampa é Auschwitz I agus choinnigh sé príosúnaigh ó 1940 go 1945. Ba an campa díothaithe (campa an bháis) is mó é Auschwitz II (Birkenau) a bhí reáchtáil ag an Ghearmáin na Naitsithe le linn an Uileloiscthe. Ba Auschwitz III (Monowitz) agus na fo-champaí obair éigeantais iad agus áit a raibh príosúnaigh ag obair mar sclábhaithe.

Bhí na campaí Auschwitz suite i mbaile sa Pholainn darb ainm (“Auschwitz” an t-ainm Gearmáinise do “Oświęcim”). Sa Ghearmáin, Konzentrationslager Auschwitz (KZ Auschwitz) an t-ainm a bhí ar Auschwitz, ciallaíonn sé campa géibhinn Auschwitz.

Meastar gur chuir na Naitsithe 1.3 milliún duine ar a laghad chuig Auschwitz idir 1940 agus 1945. Fuair thart ar 1.1 milliún de na daoine seo bás nó maraíodh iad ag Auschwitz.

Gach lá thug údaráis na Naitsithe go leor príosúnaigh go Auschwitz ar thraenacha. Nuair a shroich siad Auschwitz, bhí na príosúnaigh deighilte i dtrí ghrúpa. “Roghnú” an t-ainm a bhí ar an phróiseas seo. Seo é an bealach a shocraigh an SS (Schutzstaffel) cé acu de champaí Auschwitz a rachadh gach príosúnach. Cuireadh thart ar 75-80% de na daoine a díbríodh chuig Auschwitz chuig na seomraí gáis sa chéad roghnú chomh luath agus a tháinig siad. Le linn an phróisis roghnúcháin, b’éigean do na príosúnaigh a chuid earraí ar iompar acu a ghéilleadh don SS. Cuireadh a bagáiste le chéile ar an ardán le seoladh chuig an Ghearmáin agus le díol ansin. Tar éis an chéad roghnú, ní raibh aon chinnteacht ann go mairfeadh na príosúnaigh seo. Maraíodh daoine de bharr an easpa bia, traochadh, céasadh, galair, turgnaimh eolaíochta agus ó na dálaí crua an tsaoil laethúil agus sclábhaíocht sa champa. I ndiaidh príosúnacht, ní raibh an meán ionchas saoil ach cúpla seachtain in Auschwitz.

Roghnaíodh an chuid is mó de na príosúnaigh a cuireadh chuig Auschwitz chun báis. Shocraigh an SS gur chóir iad a mharú láithreach i rith an chéad roghnú. Dé ghnáth, chuir an SS gach páiste, formhór na mban, mná le páistí óga, seandaoine go léir, daoine le cuma thinn agus daoine faoi mhíchumas coirp sa ghrúpa seo. Thug na gardaí SS na daoine seo díreach chuig na seomraí gáis in Auschwitz agus maraíodh iad le gás nimhe. D’úsáid na gardaí SS cineál ciainíd hidrigine, cineál gáis nimhe a dtugtar oibreán fola. Zyklon B a bhí an t-ainm ar an ngás nimhe seo.

Roghnaigh an SS na daoine láidre agus sláintiúla chun sclábhaíocht a dhéanamh. De réir taifid, idir 1940 agus 1945, d’oibrigh thart ar 405,000 daoine mar sclábhaithe agus fuair 84% díobh (340,000) bás.

Shábháil Oskar Schindler (fear gnó Gearmánach) 1,200 Giúdach ón bPolainn nuair a d’fhostaigh sé iad ina monarchana cruan agus armlón.

Roghnaigh oifigigh SS grúpa daoine eile d’fhéadfaidís a úsáid le haghaidh poist speisialta nó turgnaimh leighis. Roghnaigh an SS daoine áirithe chun cabhrú leis na príosúnaigh eile a chosaint. Níos minice ná a mhalairt, roghnaigh siad coirpigh fhoréigneacha don phost seo. “Kapos” an t-ainm a bhí ar na daoine seo. Ní raibh an oiread gardaí SS de dhíth ar na campaí mar gheall ar “Kapos” ag cabhrú leis na campaí a reáchtáil. Cé nár íocadh iad, fuair na Kapos cóireáil speisialta.

Roghnaigh an SS roinnt daoine freisin a bheith ag obair sna seomraí gáis agus sa chréamatóir. “Sonderkommando” an t-ainm a bhí ar na daoine seo.

Mar gheall ar na Kapos agus na Sonderkommandos, bhí sé indéanta le haghaidh líon beag gardaí SS na mílte agus na mílte príosúnaigh ag Auschwitz a rialú. Ar an iomlán, d’oibrigh thart ar 7,000 ball SS ag Auschwitz.

Go luath i 1943, ceapadh An Dochtúir Josef Mengele ina príomhoifigeach leighis ag Auschwitz. Mengele a thugtaí ar ‘An t-aingeal an bháis’ (Béarla: The Angel of Death) freisin. Mar chuid dá dhualgais, thug Mengele cuairt ar bheairic an ospidéil agus thug sé orduithe do na príosúnaigh má tá aon duine fós tinn tar éis coicís sa leaba, ní bheadh aon rogha acu ach chuirfeadh chun an seomra gáis iad.

Bhí suim mhór ag an Dochtúir Josef Mengele i gcúplaí comhionanna, abhaic, daoine le súile dhá dhath éagsúla, agus daoine le mínormáltacht choirp. Chuir an SS na daoine seo chuig ospidéal an champa agus rinne Mengele turgnaimh leighis orthu.

Rinne Mengele roghnúcháin freisin mar chuid dá chuid oibre sa tsúil go bhfaighidh sé ábhair dá thurgnaimh. Mheall sé na páistí le milseáin. San áireamh sna turgnaimh seo ab é na príosúnaigh a reo agus a chur faoi lampaí teasa. Fuair go leor príosúnaigh bás mar gheall ar na turgnaimh seo.

Bhí dálaí maireachtála an champa uafásach. Tar éis roghnú, cuireadh na daoine a roghnaíodh chun obair sa champa go díreach chuig an “sauna”, áit a raibh siad díghalraithe, bearrtha agus níor fhág an SS aon ní luachmhar ar na príosúnaigh. I ndiaidh seo tugadh éide champa dóibh agus tatú orthu le huimhir in áit a n-ainmneacha. Sampla de na Naitsithe ag iarraidh dídhaonnú a dhéanamh ar dhaoine ba ea é sin.

Le linn a saoil in Auschwitz, ní bhfuair na príosúnaigh ach éide amháin agus péire bróg míchompordach amháin. B’éigean dóibh an éide chéanna a chaitheamh nuair a bhí siad ag obair i rith an lae agus nuair a chuaigh siad a chodladh san oíche.

Bhí scaipeadh galar tógálach ann sa champa mar gheall ar éadaí bochta, plódú agus ocras. Ní raibh na príosúnaigh in ann teacht ar ais ón tinneas mar bhí siad ina gcónaí i ndálaí maireachtála míshláintiúla le droch-aeráil. Sa gheimhreadh crua sa Pholainn ní raibh a n-áit chónaithe inslithe agus fuair go leor acu bás leis an bhfuacht. Ní raibh aon seomra folctha ann sa bheairic. In ionad bhí buicéad amháin ann idir na céadta duine i ngach bloc.

Ba é an t-ocras an phríomhchúis leis an mbás sa champa agus an fáth nach raibh an meán ionchas saoil ach cúpla seachtain in Auschwitz. De ghnáth fuair na príosúnaigh ciondáil ghannchothaithe sa champa. Fuair siad mias anraith caol déanta de ghlasraí lofa nó feoil i rith an lae. Roimh leaba tugadh crústa aráin agus píosa beag margairín dóibh.

Sa chéad chúpla mí sa champa níl aon leaba nó troscán le fáil do na príosúnaigh. Chodail siad ar an urlár ar thochtanna déanta de thuí. I mí Feabhra sa bhliain 1941 tháinig leaba bhuinc trí shraith isteach sna bloic sa bheairic. Bhí na bloic róphlódaithe agus chodail na príosúnaigh le chéile ar a thaobh sna leapacha.

Choinnigh na Naitsithe príosúnaigh ag Auschwitz ón 14 Meitheamh 1940 go dtí an 27 Eanáir 1945.

Tháinig 728 de na chéad phríosúnaigh chuig Auschwitz I ón bPolainn. Tar éis na ndaoine seo tháinig 48 fear homaighnéasach ón nGearmáin. Ina dhiaidh sin, shroich na Giúdaigh Auschwitz mar príosúnaigh. Ó 1940 go 1941 bhí idir 13,000 agus 16,000 príosúnaigh ann in Auschwitz. Roimh 1942, bhí 20,000 príosúnaigh ann.

Tógadh go leor cineálacha seomraí chun príosúnaigh a phionósú agus a chéasadh. Bhí cillíní seasaimh ann, seomraí a bhí 1.5 méadar cearnach i méid. Choinneodh an SS ceathrar príosúnaigh i ngach ceann de na seomraí seo. Ní raibh an dara rogha acu ach seasamh an oíche ar fad. Ina dhiaidh sin, b’éigean dóibh obair an lá dár gcionn.

Bhí cillíní ocrais ann freisin. Chuirfeadh an SS na príosúnaigh faoi ghlas sna seomraí seo mar phionós agus níor thug siad aon bhia ná uisce dóibh. D’fhág siad na príosúnaigh chun bás a fháil de bharr dhíhiodráitiú nó leis an ocras.

D’úsáid na gardaí SS cillíní plúchadh mar phionós agus céasadh sa champa freisin. Chuirfeadh an SS mórán príosúnaigh faoi ghlas sna seomraí. Ní raibh ach fuinneog bheag amháin. Nuair a bhí na príosúnaigh ag ionanálú an ocsaigin isteach ina scamhóga sa seomra, níos lú agus níos lú ocsaigin a bhí fágtha acu. Sa deireadh, bhí a laghad sin ocsaigin a bhí fágtha sa seomra agus fuair siad bás de bharr a bplúchta.

Uaireanta, cheangail an SS lámha príosúnaigh taobh thiar dá dhroim agus chroch siad na príosúnaigh ag a chaol na láimhe. Mar thoradh air seo, bhrisfeadh ailt ghualainn an duine. Fágadh iad ag crochadh mar seo ar feadh uair an chloig i ndiaidh uair an chloig nó ar feadh laethanta, agus uaireanta go dtí go bhfuair na príosúnaigh bás. Uaireanta crochadh roinnt príosúnaigh ag an muineál agus fuair siad bás mall agus pianmhar.

Bhain an SS triail as ag marú príosúnaigh le Zyklon B den chéad uair ag Auschwitz I ar an 3ú Meán Fómhair sa bhliain 1941. Bhí an chéad triail le Zyklon B rinneadh ar 600 príosúnaigh agus 250 duine Polainnise. Nuair a mharaigh an Zyklon B na príosúnaigh seo go rathúil, d’aithin an SS go raibh siad in ann na príosúnaigh a mharú i bhfad níos gasta ar an mbealach seo ná ag lámhach iad. Thóg siad seomra gáis agus chur sé ar chumas an SS chun níos mó ná 700 duine a mharú ag an am céanna. Chomh maith leis an seomra gáis, thóg siad créamatóir i mbloc 11 den champa. Maraíodh thart ar 60,000 duine idir 1941 agus 1942 sa seomra gáis seo.

Inniu, tá an seomra gáis ann fós. Atógadh é ag úsáid a chodanna bunaidh.

Tógadh Birkenau i mí Dheireadh Fómhair mar gheall ar an phlódú i Auschwitz I. Faoin an am seo, shocraigh Adolf Hitler (Ceannaire na Naitsithe) chun na Giúdaigh ar fad a mharú. “An Réiteach Deireanach” (Béarla: The Final Solution) an t-ainm a bhí ar an bplean seo. Go luath tar éis a tógadh é d’ordaigh ceannaire an SS, Heinrich Himmler go n-úsáidfí Auschwitz II mar ionad maraithe.

Bhí trí sheomraí gáis ann sa Birkenau. Thóg na Naitsithe na seomraí gáis le cuma cithfholcadán orthu agus mar sin cheap na príosúnaigh go raibh siad ag dul go dtí an seomra gáis chun cithfholcadh a thógáil. Ansin chuireadh an SS Zyklon B isteach sna seomraí gáis agus mharaítí gach duine istigh. I ndiaidh daichead nóiméad, d'osclaítí na doirsí. ^[1]Dódh a gcorp go luaithreach taobh istigh sna ceithre chréamatóir i ndiaidh seo.

Ba é Auschwitz II (Birkenau) campa an bháis is mó i Gearmáin na Naitsithe le linn an Uileloiscthe. Mharaigh an SS níos mó daoine ag Auschwitz ná aon cheann de champaí an bháis na Naitsithe eile. Bhí na Naitsithe in ann 2,000 daoine a mharú gach 30 nóiméad sna seomraí gáis. Bhí an seomra gáis ba lú trí mhéadar ar leithead agus sé mhéadar ar fad. Bhí an seomra gáis ba mhó cúig mhéadar ar leithead agus deich méadar ar fad.^[2]

D’oibrigh na príosúnaigh mar sclábhaithe i monarcha IG Farben agus i monarchana ag déanamh airm do na trúpaí Gearmánacha ag Monowitz. D’oscail an mhonarcha IG Farben i 1941. I mí Dheireadh Fómhair i 1942, b’éigean do na príosúnaigh an campa Monowitz a thógáil chun sclábhaithe a cónaí ann. Idir 1941 agus 1945 d’oibrigh thart ar 35,000 príosúnaigh ag an monarcha IG Farben agus fuair thart ar 25,000 de na príosúnaigh bás leis an ocras, galar agus sclábhaíocht.

Faoi dheireadh 1943, bhunaigh grúpaí a chuir in aghaidh na Naitsithe. Chabhraigh na grúpaí seo roinnt príosúnaigh éalú ón gcampa. Thug na daoine seo eolais don domhan faoi ina raibh ag tarlú in Auschwitz. Rinne thart ar 700 príosúnaigh iarracht éalú ó na trí champaí ag Auschwitz. Bhí thart ar 300 de na príosúnaigh in ann éalú.

Ba é Rudolf Höss an ceannfort is faide de champa géibhinn Auschwitz. Ón 4 Bealtaine 1940 go dtí mí na Samhna 1943 agus ón 8 Bealtaine 1944 go dtí an 18 Eanáir 1945 bhí Höss i gceannas ar Auschwitz. Idir mí na Samhna 1934 go dtí mí na Bealtaine, tháinig Arthur Liebehenschel agus Richard Baer i gceannas ar an gcampa.

Gabhadh Höss an 11 Márta 1946 sa Ghearmáin. Cuireadh Höss ina leith gur dhúnmharaigh sé trí mhilliún go leith duine. Mar fhreagra ar an chúiseamh seo, d’fhreagair sé “Níl, ach dhá mhilliún go leith, fuair an chuid eile bás leis an ocras agus den ghalar”.

Crochadh Höss ar 2 Aibreán 1947.

Faoi dheireadh 1944, bhí an tArm Dearg gar do Auschwitz. Scrios an SS na seomraí gáis ag Birkenau, agus go leor foirgnimh eile, chun a ngníomhartha a cheilt. Thosaigh na SS ag imeacht as Auschwitz ar 17 Eanáir 1945.

B’éigean níos mó ná 58,000 de na príosúnaigh máirseáil i dtreo an iarthair go dtí na cathracha Gliwice nó Wodzilaw. Nuair a shroich siad na cathracha seo, thaistil siad chuig campaí géibhinn sa Ghearmáin ar an traein. D’fhág siad na príosúnaigh nach raibh in ann máirseáil ina ndiaidh. Fuair thart ar 38,000 príosúnaigh bás ar an máirseáil éigeantais.

Shroich an tArm Dearg Auschwitz ar 27 Eanáir 1945 agus scaoil siad saor thart ar 7,500 príosúnaigh a bhí fós ann.

• An Tábla Peiriadach, leabhar de chuid Primo Levi^[3]