Halastjarna Halleys

Halastjarna Halleys (oftast kölluð Halley) er þekkt halastjarna, kennd við enska stjörnufræðinginn sir Edmond Halley (1656-1742), sem fylgdist með henni þegar hún var í sólnánd árið 1682. Hún gengur á ílangri braut um sólu sem nær út fyrir braut Neptúnusar og inn fyrir braut Venusar með umferðartímann um 76 ár. Síðast kom Halley í sólnánd og varð sýnileg með berum augum frá jörðu árið 1986. Edmund Halley veitti því athygli að halastjarna með áþekka braut virtist hafa birst nokkuð reglulega á um 76 ára fresti, sem sé 1531, 1607 og 1682. Halley taldi að um sömu halastjörnu gæti verið að ræða og spáði endurkomu hennar árið 1758, sem gekk eftir.

Í fornum annálum má rekja heimsóknir Halleys á þriðja þúsund ár aftur í tímann. Í kínverskum annálum er hennar getið árið 240 f. Kr og hugsanlega árið 467 f. Kr. Í íslenskum heimildum er oftlega getið um halastjörnur og oftar en ekki reynt að tengja þær stórtíðindum. Hér á eftir verða tekin nokkur dæmi um skrif í gömlum heimildum um Halley.

Halastjörnu Halleys er í fyrsta sinn getið íslenskum annálum árið 1066. Frásögnin gæti verið byggð á innlendum heimildum þótt ritöld hafi ekki verið gengin í garð á Íslandi á þeim tíma. Eins líklegt er þó að heimildirnar séu enskar enda gerðust þau stórtíðindi sem halastjarnan átti að boða á Englandi. Frásögnin er ákaflega stuttaraleg en dæmigerð fyrir símskeytastíl annálanna og hljóðar svo: "Sén cometa á páskum". Árið 1066 féllu tveir herkonungar á Bretlandi, Haraldur harðráði við Stanford brú og Haraldur Guðinason í orustunni við Hastings þegar Vilhjálmur bastarður braust til valda. Vilhjálmur hafði strax litið svo á að halastjarnan væri sinn heillaboði og taldi hana tákn þess að ákveðið ríki óskaði sér nýs konungs. Á hinum fræga Bayeux-refli, sem ofinn var til heiðurs Vilhjálmi bastarði, eru myndir af fólki sem stendur og bendir á halastjörnuna en til hliðar sést Haraldur konungur eins og að hrökklast úr hásæti sínu.

Góðar athuganir frá meginlandi Evrópu eru til af halastjörnu Halleys þegar hún skein á himnum í september og október 1301 og glöggar lýsingar eru á ferð hennar milli stjörnumerkja himinhvelsins. Margir íslenskir annálar nefna hana en frásögnin í Lögmannsannál er einna skýrust:

"Cometa var sén af kaupmönnum í hafi um Mikjálsmessuskeið. Sýndist þeim hún meiri og dökkvari en aðrar stjörnur og var kleppur niður og fór hún hvern aftan er þeir sáu hana öfugt frá landnorðri til norðurs. Item fyrir sunnan land var sén cometa hálfan mánuð nær veturnáttum".

Það er athyglisvert að sjá lýsingu kaupmannanna á Halley 1301. Þeir hafa fylgst vel með stjörnuhimninum á siglingu sinni milli Íslands og Evrópu og tekið eftir öfugri hreyfingu halastjörnunnar miðað við gang reikistjarnanna. Öfugur gangur er einmitt eitt af einkennum Halleys. Stjarnan sem sást "fyrir sunnan land" (þ.e. á Suðurlandi) er augljóslega einnig Halley. Mikjálsmessa er 29. september en veturnætur eru um 21. október. Samkvæmt erlendum heimildum veittu menn stjörnunni athygli strax þann 1. sept. og gátu síðan fylgst með henni í 60 daga. Björtust varð hún 23. sept. og náði þá birtustiginu 1-2.

Árið 1456 varð halastjarna Halleys örlagavaldur í evrópskri sögu þótt hennar finnist ekki getið í íslenskum skrifum. Þremur árum fyrr höfðu tyrkir hernumið Konstantínópel og nú geystist Múhameð II. soldán inn í Evrópu allt til Belgrad. Ef mótstaðan þar brysti þýddi það óstöðvandi sókn tyrkja vestur álfuna. Nóttina 8. júní urðu teikn á himnum, þar birtist stjarna með hala og var sem dreki ásýndum. Hún virtist stefna á skarðan mánann sem óð í skýjum. Þetta var guðleg bending sem vart varð misskilin. Stjarnan ógnaði hálfmánanum, tákni Múhameðs. Það var blásið í herlúðra meðal hinna kristnu herja en tyrkir létu undan síga enda var forlagadómurinn þeim jafn auðsær og öðrum.

Jónas Hallgrímsson skrifaði um Halley í Fjölni 1835: "Von er á halastjörnu á árinu...... Snemma í ágúst á hún að vera í nauts-merkinu, nálægt sjöstjörnunum. Þaðan færist hún norður á við og sýnist fara hraðast í október þann 5ta, 6ta og 7da. Í þeim mánuði fer hún í gegn um vagninn og þann 11ta á hún að vera í krónunni rétt hjá björtu-stjörnu (gemma coronæ); Þá er hún á Íslandi að sjá í norðvestri seint á kvöldin.... Prófessor Úrsín gerir ekki ráð fyrir að hún verði mjög fögur í þetta sinn eða geti jafnast á við þá sem sást 1811; enda var sú stjarna voðaleg og mun vera öllum í minni sem muna til sín þá".

Tölvert var ritað um halastjörnu Halleys í íslensku blöðin í heimsókn hennar 1910. Þá hræddust menn ekki lengur halastjörnur sem váboða. En það er ekki þar með sagt að þeir hafi horft á hana án ótta. Stjörnufræðingum reiknaðist svo til að Jörðin færi í gegn um halann um svipað leyti og stjarnan gengi fyrir sól. Þá bjuggust margir við loftsteinahríð, eiturgasi úr halanum og jafnvel heimsendi. En ekkert af þessu gerðist og enginn varð var við neitt. Ísafold birti grein um málið:

"Ísafold hafa borist margar, miklar og ferlegar sögur af hræðslu fólks hér í bænum við halastjörnuna. Fólk á að vera lagst í rúmið vegna hræðslu, selja af sér spjarirnar o.s. frv. af því að það býst við heimsenda. Það mun því ekki vanþörf á að brína það rækilega fyrir öllum, að það eru ekkert annað en verstu bágbiljur, að oss geti stafað nokkur hin minnsta hætta af halastjörnunni. Þeir sem annað segja fara með fjarstæður og vitleysu". (Ísafold 4. maí 1910 bls. 103).

Halastjarnan kemur við sögu í Grafarþögn, bók Arnaldar Indriðasonar, en þar segir frá fólki sem trúði því að heimsendir væri í nánd og hélt villta veislu í tanki Gasstöðvarinnar við Hlemm, en hann var í byggingu 1910. Sú frásögn er byggð á sönnum heimildum.

Vel var fylgst með Halley þegar hún kom árið 1986. Þá olli hún mönnum nokkrum vonbrigðum því hún var daufari en margir höfðu vonað.

• Árni Hjartarson 1985: „Halastjarna Halleys í íslenskum heimildum“. Týli 15. árg. 1-2 hefti, bls. 1-5.

• Halley í heimsókn; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1986