Istòria

L’istòria es la disciplina scientifica que s'interessa a la conoissença dau passat de l'umanitat e dei societats umanas. Es eissida d'un pensament fòrça ancian que consistiá a enregistrar lei fachs memorables per d'inscripcions ò per d'escrichs. Per sinecdòca, lo tèrme « istòria » designa lo passat eu meteis.

L'enregistrament dei fachs memorables es una tradicion anciana dei societats umanas qu'es atestada dins la màger part dei civilizacions. Pasmens, maugrat quauquei trabalhs precursors (Tucidides, Ibn Khaldun...), l'istòria antica e medievala s'interessava gaire a la precision dei fachs per tractar de problematicas moralas ò filosoficas. Lei fònts èran tanben pauc criticadas e lei legendas ò lei còntes èran sovent considerats coma verais. La premiera evolucion de remarca aguèt luòc a la fin dau sègle XV en Euròpa amb l'adopcion d'un metòde basat sus lei fachs e sus la critica dei fònts per leis umanistas. Au sègle XIX, aquò menèt a l'adopcion de metòdes scientifics. Dins aquò, leis istorians dau periòde demorèron influenciats per de pensadas politicas ò filosoficas, especialament dins lo quadre dei tensions nacionalistas. A la fin dau sègle, aquò entraïnèt donc l'emergéncia de movements de contestacion qu'engendrèron lei corrents de l'istòria modèrna. En parallèl, la recèrca istorica foguèt pauc a pauc completada per lo desvolopament d'un ensemble de sciéncias auxiliaras que li permèton de trobar e d'estudiar de fònts novèlas (arqueologia, epigrafia...).

Lo pensament de la conservacion dei fachs memorables èra ja ben present dins lei societats anticas coma o mòstra lo trabalh deis escribas mesopotamian ò egipcian. Pus remarcable, aqueu besonh es aparegut dins mai d'una region d'un biais independent. Ansin, son uei disponiblas d'archius, de cronicas e de geneologias regardant plusors dinastias ancianas. Pasmens, au sègle V avC, lo trabalh dau Grèc Tucidides (vèrs 460-400 avC) marquèt una rompedura majora amb aquelei trabalhs. D'efiech, dins son Istòria de la Guèrra de Peloponès, presentèt un metòde novèu e rigorós per establir, criticar e analizar lei fachs istorics. Segon eu, l'istòria èra una sciéncia destinada a l'ensenhament.

Pasmens, l'influéncia vertadiera de Tucidides demorèt lòngtemps limitada, compres dins lo mond mediterranèu. Per exemple, la màger part deis istorians grècs e roman laissèron una partida importanta au cònte, a la morala e a l'eloquéncia (Tit Livi, Salluste, Juli Cesar...). Aquela tendància perdurèt pendent l'Edat Mejana. Durant aqueu periòde, se fau tanben nòtar l'importància novèla ai racòntes de conversion ò de guèrra religiosa dins lei regions crestianas e musulmanas. Pasmens, lei principis enonciats per Tucidides foguèron redescubèrts per Ibn Khaldun (1332-1406) au sègle XIV mai, coma son predecessor grèc, son influéncia sus lo metòde de trabalh deis istorians demorèt limitada fins au sègle XIX.

A la fin de l'Edat Mejana, lo desvolopament de l'umanisme e de la Renaissença, l'estudi de la pensada antica e la descubèrta de tèrras novèlas donèron una impulsion novèla a la recèrca istorica. Pauc a pauc, leis istorians s'orientèron vèrs l'erudicion e comencèron de criticar lei fònts. En parallèl, apareguèron lei premierei sciéncias auxiliaras de l'istòria coma la paleografia ò la diplomatica. Pasmens, l'istòria veguèt tanben la perseguida d'obratges similars ai tractats istorics antics, especialament durant lei guèrras de religion.

La vision scientifica de l'istòria s'impausèt definitivament au sègle XIX amb lo movement « positivista ». Sostenguda per la dubertura deis archius per la Revolucion Francesa, aqueu corrent generalizèt l'usatge de règlas e de metòdes d'identificacion dei fachs e dei causas. Segon sei partisans, èra possible de reconstituir lo passat. Dins aquò, s'interessèt subretot ais eveniments militars, a l'istòria diplomatica e a l'evolucion deis institucions, domenis sovent cubèrts per de fònts narrativas e documentàrias nombrosas. Leis autrei camps dau trabalh istoric foguèron generalament pas estudiats. De mai, plusors istorians dau periòde avián tanben d'objectius filosofics (Karl Marx...) ò politics (Jules Michelet...).

Aquelei limits menèron a una critica dau positivisme a partir de la fin dau sègle XIX. Lei Francés Émile Durkheim (1858-1917), Marc Bloch (1886-1944) e Lucien Febvre (1878-1956) foguèron d'actors majors d'aquela contestacion. En particular, presentèron l'interès de priviligiar l'estudi deis estructuras socioeconomicas e dei fenomèns collectius. Aquò marquèt l'emergéncia de l'istòria actuala amb l'adopcion de metòdes de cèrca e de critica dei fònts que permèton de s'interessar desenant a de movements lòngs liats au clima, a la geografia, a l'economia, ai concepcions religiosas ò ais estructuras socialas. En parallèl, lei relacions amb leis autrei sciéncias se renforcèron per permetre l'adopcion de tecnicas d'analisi novèlas, especialament dins lei domenis informatic, matematic (estatisticas...) e fisicoquimic (carbòni-14...).

Coma son etimologia l'indica, l'istòria es premier una enquista. D'efiech, legir lei tèxtes laissats per leis autors ancians es pas sufisent pas comprendre lo debanament deis eveniments passats. D'un caire, aqueleis escrichs pòdon pas testimoniar de tota la realitat ; d'autre caire, pòdon contenir, en partida ò en totalitat, d'informacions faussas ò deformadas. La premiera etapa dau trabalh de l'istorian consistís donc a cercar de materiaus e de documents avans de criticar lor contengut per obtenir d'informacions fisables sus un element donat.

La recèrca de fònts istoricas es la premiera partida dau trabalh de l'istorian. N'existís una gròssa diversitat car totei leis elements susceptibles de portar un esclairatge sus lo passat es una fònt. Ansin, avans de començar son trabalh, l'istorian dèu determinar lei fònts que podrián li permetre de respòndre a la question pausada. Fins au sègle XX, lei documents escrichs (archius, testimoniatges, cronicas...) èran considerats coma pus importants. Lei fònts narrativas, es a dire lei documents que depintan dirèctament d'eveniments istorics coma lei cronicas ò leis articles de premsa, presentan un interès certan. Pasmens, fau tanben sovent considerar lei fònts documentàrias que son constituidas de l'ensemble dei documents qu'avián pas per objectiu, au moment de sa redaccion, de permetre l'estudi ò l'ensenhament de l'istòria. Per exemple, es lo cas d'un registre fixant la reparticion deis impòsts au sen d'una comunautat. De'n premier, èra un document destinat a l'administracion au servici dau poder.

Dempuei lo sègle XX, lei fònts non escrichas, sovent negligidas durant lei periòdes precedents, son tanben l'objècte d'un esfòrç de recèrca^[1]. La diversitat d'aquelei fònts es encara pus importanta que per lei documents escrichs. Per exemple, se pòu citar l'estudi de vestigis arqueologics. Se fau nòtar que, regularament, lo progrès tecnic permet de durbir de camps d'estudi novèus en donnant accès a de fònts novèlas (genetica...).

Coma indicat precedentament, l'istorian dèu gardar una posicion critica a respècte dau contengut dei fònts. Aqueu dobte permanent es una especificitat de la disciplina. Plusors tipes e nivèus principaus de criticas existisson :

• la critica extèrna s'interessa ai caractèrs materiaus d'una fònt coma son papier, sa tencha, son escritura ò lei sagèus emplegats. Per exemple, una letra europèa dau sègle XII escricha sus un supòrt papier es probablament faussa car lo pergamin èra lo materiau preponderant a aquela epòca. Aquela forma de critica necessita generalament de conoissenças en paleografia, en sigillografia, en eraldica, en cronologia, en diplomatica e en epigrafia.
• la critica intèrna estúdia la coeréncia dau contengut d'una fònt. Per exemple, una carta signada en 1225 per lo rèi Felip August es probablament un faus car aqueu rèi es defuntat dos ans aperavans.
• la critica de provenància regarda l'origina de la fònt. Permet d'establir un nivèu de certitud quant au contengut. Per exemple, lei racòntes integrats dins l'istoriografia oficiala d'un rèine an sovent tendància a magnificar lo ròtle e lei qualitats dau prince. Dins lo cas d'una batalha, un racònte redigit per un protagonista aurà sovent una valor superiora au rendut còmpte escrich un sègle après lei fachs per un cronicaire.
• la critica de portada es dirigida vèrs leis intencions deis autors d'una fònt. Per exemple, un foncionari fautiu aurà tendància a demenir l'importància de seis errors dins un rapòrt mandat a sei superiors.

Un aspècte important de la critica dei fònts es la comparason dei testimoniatges. D'elements concordants son pus susceptibles d'èsser verais qu'un element raportat per un individú unic. Pasmens, aquò es pas una obligacion absoluda car plusors autors pòdon repetir una meteissa error (coma se basar sus una meteissa fònt erronèa).

Après aver estudiat la valor dei testimoniatges, l'istorian pòu començar a interpretar lo sens de la fònt. Aquò requièr de conoissenças istoricas importantas car la significacion d'un mot pòu variar entre doas epòcas. Per exemple, se de sens-culòtas demandan la « taxacion » dau blat dins una peticion, es pauc probable que lor revendicacion siegue la creacion d'un impòst sus aquela denada. Lo pus probable es puslèu una demanda per instaurar un pretz maximom. La comprenença de lengas estrangieras ò ancianas es tanben sovent necessària per comprendre un tèxte ò defugir un còntra-sens.

Durant lo sègle XX, lo desvolopament de plusors disciplinas permetèt de melhorar lei tecnicas d'analisis tradicionalas e d'esplechar d'elements novèus. Per exemple, lei metòdes de datacion modèrnes favorizan la determinacion de l'autenticitat d'un document. Pasmens, un dei progrès pus importants regarda l'introduccion deis estatisticas per liar plusors fònts entre elei. En particular, aquò permet de « crear » de fònts novèlas coma de corbas de pretz, de mortalitat ò de produccion sus de periòdes mai ò mens lòngs.

Cada fach istoric a una ò plusors causas que l'istorian dèu descubrir. Per aquò, assaia de liar entre elei leis elements que li semblan far partida dau camp de son estudi ò de sa tèsi. Per aquò, se certaneis eveniments pòdon èsser explicats per de causas ò de factors determinables, l'istorian dèu tanben sovent utilizar son jutjament, son imaginacion e son experiéncia per establir certanei liames. Aquel encaminament es donc diferent d'aqueu dei sciéncias exactas e necessita de prendre de precaucions :

• es pas aisat de se metre a la plaça dei personatges istorics en causa de l'evolucion de la societat, de la cultura ò de la pensada. Per exemple, una decision « irracionala » per un individú de l'epòca nòstra podiá aver de basas logicas solidas au sègle XI. Per faciar aqueu problema, es necessari de desvolopament una bòna conoissença dei sistèmas de representacion d'un periòde donat.
• un eveniment particular a sovent de causas multiplas. Fau donc perseguir son trabalh fins a l'identificacion de la totalitat dei causas per defugir una error d'interpretacion. Per exemple, se l'atemptat de Sarajevo es la causa immediata de la Premiera Guèrra Mondiala, es pas possible de comprendre l'entraïnament dau conflicte sensa estudiar lei tensions entre lei grandei poissanças europèas, lei plans de mobilizacion deis armadas, l'evolucion dau rapòrt de fòrças a l'Èst en causa dau rearmament rus... etc. Dins lei fachs, l'istorian a unicament accès ai fònts disponiblas e lo nombre de causas identificadas serà donc totjorn incomplèt.
• se l'istorian conoís l'eissida deis eveniments estudiats, fau pas orientar son trabalh vèrs una vision « orientada » de l'istòria. Per exemple, una istorian de la Premiera Guèrra Mondiala dèu pas insistir sus lei limits dei doctrinas e dei plans militars de 1914 per explicar la revirada de la « guèrra corta » prevista per leis Estats-Majors. Au contrari, sensa la victòria francesa lòng de Marna en setembre, la guèrra auriá probablament durat quauquei mes.

D'un biais generau, l'istorian dèu jamai postular una causa mai totjorn la cercar e s'assegurar de sa demonstracion.

Respectar la realitat e la vertat dei fachs es un element fondamentau dau trabalh de l'istorian. Ansin, la màger part dei publicacions istoricas modèrnas compòrtan un nombre fòrça important de nòtas e de referéncias destinadas a presentar l'autenticitat deis elements expausats e a permetre una verificacion per lo lector. Dins aqueu quadre, l'istorian dèu tanben èsser objectiu. Pasmens, aquò es jamai totalament possible car la subjectivitat es totjorn presenta dins la chausida de l'estudi, dins sa definicion, dins lei fònts cercadas, dins la metodologia adoptada per cercar de causas... etc.

Ansin, dins sa reflexion sus l'istòria, Antoine Prost prepausèt de remplaçar l'objectivitat per leis idèas de « distanciacion et d'impartialitat ». De mai, segon eu, l'istorian deviá far mòstra d'onestetat intellectuala. Per aquò, es necessari de laissar seis opinions personalas de costat, de pas jutjar lei fenomèns e lei personatges istorics per assaiar de lei comprendre e de pas escondre leis arguments opausats a sa tèsi. Dins aquò, aquela intencion de vertat demòra totjorn a l'origina de problemas de comprenença, especialament per leis istorians trabalhant sus de subjèctes condamnables (nazisme, colonizacion...) que se turtan a l'opinion de personas pensant que comprendre, es justificar.

Per presentar son trabalh, un istorian dèu aver de competéncias literàrias. D'efiech, contar d'eveniments, explicar de causas e presentar d'elements de pròva coma d'analisis estatisticas, de commentaris de traduccion, de nòtas sus lo contèxte de redaccion d'una carta demanda lo talent necessari per suscitar e gardar l'interès dau legeire. Per aquò, leis autors utilizan dos tipes d'escrichs principaus :

• lo racònte es lo pus frequent e lo pus simple. A l'avantatge d'èsser aisat de seguir per lo legeire, especialament per li presentar un ensemble d'eveniments successius. Pasmens, lo racònte es mens adaptat per de subjèctes complèxs.
• lo quadre ò lo tablèu son tanben frequents car permèton d'arrestar lo racònte per descriure un element amb de detalhs. Per exemple, es fòrça utilizat per depintar la societat d'un periòde donat ò una region geografic. Un autre avantatge d'aqueu tipe de presentacion es de ben mostrar lei resultats obtenguts per l'istorian. Es donc fòrça utilizat dins lei publicacions scientificas.

En causa de la diversitat dei subjèctes d'estudi istoric, l'istòria modèrna es una sciéncia que contèn un nombre fòrça important d'especialitats diferentas. L'aumentacion regulara dau nombre de fònts disponiblas renfòrça regularament aquela tendància. Lei critèris d'especializacion principaus son lo periòde d'estudi (Antiquitat, sègle XIII, Guèrra Freja...), l'objècte d'estudi (istòria de la guèrra, istòria economica, istòria urbana...), la region d'estudi (America, China, Provença...), lo tipe de fònts qu'es privilegiat... etc.

La nocion de periòde istoric es relativament importanta dins aquela division en causa de son ròtle tradicionau. En Occitània per exemple, son definidas quatre epòcas principalas que son l'Antiquitat de l'aparicion de l'escritura a la disparicion de l'Empèri Roman d'Occident en 476, l'Edat Mejana de 476 a 1453 (presa de Constantinòble per lei Turcs e fin de la Guèrra de Cent Ans), lei Temps Modèrnes de 1453 a la Revolucion Francesa de 1789 e lo periòde contemporanèu qu'a començat en 1789. Aquela division es adoptada, amb quauquei variacions^[2], dins un nombre important de país europèus. Dins aquò, dins lo rèsta dau mond, d'autrei critèris, coma la colonizacion, pòdon èsser pertinents per descriure l'istòria locala. Per exemple, en China, s'utiliza fòrça lei dinastias imperialas au poder.

Lo subjècte d'estudi de l'istorian pòu tanben èsser l'objècte d'una estructuracion vièlha liada a de tradicions. Per exemple, l'istòria militara, necessària a l'educacion dei princes, existís dempuei l'Antiquitat. En revènge, l'istòria de l'environament es ben pus recenta. Dins totei lei cas, lei divisions e especialitats son sovent criticadas car la màger part dei teoricians dau trabalh istoric considèran que lo camp de trabalh de l'istòria es l'èsser uman en generau.

Lo tèrme « Sciéncia auxiliara de l'istòria » designa un ensemble de disciplinas scientificas que permèton l'esplecha ò la critica dei fònts utilas au trabalh istoric. Quauquei desenaus de disciplinas fan partida d'aquelei sciéncias auxiliaras. Lor nombre aumenta pauc a pauc amb l'aparicion de disciplinas novèlas, generalament après un progrès tecnic. Entre lei sciéncias auxiliaras pus conegudas, es possible de citar :

• l'archivistica qu'estúdia lo foncionament deis archius.
• l'arqueologia assaia de reconstituir lo passat a partir de l'estudi dei vestigis materiaus laissats per lei societats precedentas.
• la cronologia que son objectiu es de datar leis eveniments istorics.
• la dendrocronologia qu'es una disciplina fisicoquimica destinada a datar de pèças de fusta.
• l'epigrafia que permet d'analizar leis inscripcions realizadas sus de materiaus imputrescibles per lei datar e lei plaçar dins son contèxte.
• la genealogia que reconstituís lei familhas.
• la lingüistica qu'es la sciéncia dei lengatges.
• la numismatica qu'es centrada sus l'identificacion dei monedas.
• la paleografia qu'estúdia lei tèxtes manuscrits per permetre sa lectura e comprendre l'evolucion de l'escritura ò lei condicions aguent permés la redaccion dau document.
• la prosopografia qu'es especializada dins l'estudi dei biografias.
• la sigillografia s'interessa a l'estudi dei sagèus.
• la vexillologia qu'es l'estudi dei drapèus e dei blasons.

• (fr) Marc Bloch, Apologie pour l'histoire ou Métier d'historien, 1941.
• (fr) Lucien Febvre, Pour une histoire à part entière, SEVPEN, 1962.
• (fr) Henri-Irénée Marrou, De la connaissance historique, Seuil, 1954.
• (fr) Paul Veyne, Comment on écrit l'histoire, Seuil, 1979.