Pierwsze wzmianki o Adrianie pochodzą z 1678, gdy był on już przełożonym moskiewskiego Monasteru Czudowskiego i nosił tytuł archimandryty. Był bliskim współpracownikiem patriarchy moskiewskiego i całej Rusi Joachima. W 1686 przyjął chirotonię biskupią i w tym samym roku został metropolitą kazańskim. W czasie zakończonej śmiercią choroby patriarchy Joachima w marcu 1690 tymczasowo zarządzał całym patriarchatem. Został wybrany na jego następcę dzięki protekcji Natalii Naryszkiny i poparciu większości duchowieństwa. Po swojej intronizacji przedstawił jako główne cele dalszej działalności walkę ze staroobrzędowcami, katolikami i protestantami. Konserwatysta, sprzeciwiał się ponadto wszelkim zmianom w państwie i w ustroju Kościoła, był przywiązany do tradycyjnej pobożności rosyjskiej, wrogo natomiast odnosił się do nowych prądów w myśli politycznej i literaturze.
Koncepcja nadrzędności Kościoła nad państwem, jaką popierał patriarcha, była sprzeczna z lansowaną przez cara Piotra I wizją włączenia Cerkwi w struktury państwowej administracji. Dlatego po 1696 doszło między nimi do konfliktu, w toku którego Adrian, ciężko chory, sukcesywnie zgadzał się na kolejne interwencje cara w życie wewnętrzne Kościoła, w tym na nominowanie przez niego biskupów wbrew woli patriarchy. W ostatnich latach życia hierarcha nie cieszył się niemal żadnym autorytetem wśród duchowieństwa, był publicznie krytykowany przez innych biskupów; szacunek straciła również sama Cerkiew jako instytucja.
Piotr I nie zjawił się na pogrzebie Adriana, zmarłego w 1700 wskutek drugiego wylewu. Po jego śmierci nie dopuścił do zwołania Soboru Lokalnego i wyboru nowego patriarchy, nominując locum tenens metropolitę riazańskiego Stefana, zaś w 1721 ostatecznie skasował patriarchat. Najwyższym organem zarządzającym Rosyjskim Kościołem Prawosławnym stał się kierowany przez świeckich oberprokuratorów Świątobliwy Synod Rządzący.
Życiorys
Data i miejsce urodzenia
Data urodzenia patriarchy Adriana nie jest dokładnie ustalona. Napis na jego nagrobku wskazuje bez wątpliwości 2 października jako dzień urodzin, jednak wiek w chwili śmierci był interpretowany jako 63 lub 73 lata, co oznaczałoby rok 1637 lub 1627[3][b]. Obliczenia oparte na testamencie patriarchy z 1697 prowadzą z kolei do uznania daty 1639 jako roku jego urodzin[3]. E. Bielakowa w Prawosławnej Encikłopiediji wymienia wszystkie trzy daty jako równie prawdopodobne[1]. A. Kartaszow i metropolita Manuel (Lemieszewski) podają jedynie dwie późniejsze[2][4]. Bogosłowskaja Encikłopiedija i A. Bogdanow wskazują z kolei na najwcześniejszą[3].
A. Kartaszow twierdzi, że Adrian pochodził z Moskwy[2]. Inni autorzy twierdzą, że o życiu przyszłego patriarchy przed 1678 nie wiadomo nic i nie informują o miejscu jego urodzenia[1][3][4].
Życie mnisze
Nieznany jest moment wstąpienia przyszłego patriarchy do stanu mniszego. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z 1678, gdy na mocy decyzji patriarchy Joachima został podniesiony do godności archimandryty i został przełożonym Monasteru Czudowskiego, gdzie wcześniej żył jako hieromnich[3]. W czasie kierowania wspólnotą archimandryta Adrian zbudował w klasztorze nowy sobór Zwiastowania, ponadto zreformował regulamin wewnętrzny monasteru: zabronił wizyt zewnętrznych gości w poniedziałki, środy i piątki, zaś w soborze klasztornym nakazał wyznaczyć odrębne strefy dla mężczyzn i kobiet[1].
W czasie buntu strzelców archimandryta Adrian przeprowadził wymuszone postrzyżyny mnisze ojca carycy Natalii Naryszkiny, Kiriłła[1][c]. W tym samym roku jesienią pośredniczył w kontaktach między patriarchą Joachimem a regentką Zofią Romanową, przebywającą w Ławrze Troicko-Siergijewskiej[1]. W 1682 w imieniu patriarchy udał się do cara, by prosić o łagodne potraktowanie skazanych na śmierć strzelców[5]. Już wtedy był bliskim współpracownikiem patriarchy moskiewskiego Joachima[5].
Biskup
21 marca 1686 miała miejsce jego chirotonia na biskupa kazańskiego i swijaskiego, po czym natychmiast otrzymał godność metropolity[1]. 28 marca był już w Kazaniu[3]. Jako metropolita kazański napisał tekst polemiczny broniący wprowadzonego przez patriarchę Nikona nakazu składania trzech palców do znaku krzyża[1][d] pt. O driewniem priedanii sw. Apostołow i sw. Otiec, kako podobajet wsiakomu prawosławnomu christianinu na znamienije kriesta i na lice swojem ruki swojeja piersty i kija słagati, i kako na siebie onyj (kriest) izobrażati[3]. Jako zaufany współpracownik patriarchy Joachima w czasie jego ostatniej, zakończonej śmiercią choroby w marcu 1690 przebywał w Moskwie i de facto tymczasowo administrował całym patriarchatem[6]. Joachim życzył sobie, by Adrian został jego następcą[3].
Adrian był jednym z dwóch, obok popieranego przez cara metropolity pskowskiegoMarcelego[7] najpoważniejszych kandydatów do objęcia opróżnionego tronu patriarszego. Miał opinię konserwatysty, podczas gdy Marceli uchodził za zwolennika reform. Był popierany przez carycę Natalię Naryszkinę i większość duchowieństwa[5], W czasie soboru ukazał się anonimowy donos zarzucający Marcelemu herezję, co przesądziło o wyborze Adriana[7]. Piotr I nie był jeszcze na tyle silny, by przeciwstawić się tej decyzji[7]. Siedem lat później, wspominając sobór, car pisał, że o przegranej Marcelego przesądził fakt, że nie odpowiadał on tradycyjnemu wyobrażeniu biskupa prawosławnego: znał języki obce, nosił krótką brodę, zaś jego woźnica siadał zwykle na koźle, nie na koniu[8]. Marceli nie znalazł się wśród trzech kandydatów, spośród których dokonywano ostatecznego wyboru – byli to metropolita kazański Adrian, arcybiskup kołomieński i kaszyrski Nikita oraz Wincenty, przełożony Ławry Troicko-Siergijewskiej[3].
Metropolita kazański został wybrany na patriarchę 22 sierpnia 1690 i intronizowany dwa dni później[1]. Zgodnie z tradycją początkowo odmawiał przyjęcia urzędu, twierdząc, że jest go niegodny[3]. Ostatecznie zgodził się, zaś w przemówieniu wygłoszonym po intronizacji stwierdził, że za swoje główne zadania uważa walkę ze staroobrzędowcami, katolikami i protestantami[5]. Adrian jako patriarcha sprzeciwiał się ponadto wszelkim zmianom w państwie i w ustroju Kościoła, był przywiązany do tradycyjnej pobożności rosyjskiej, wrogo natomiast odnosił się do nowych kierunków myśli politycznej i literatury[9]. Jego poglądy w zakresie pozycji rosyjskiego Kościoła prawosławnego stanowiły powtórzenie koncepcji patriarchy Nikona – Adrian był przekonany o wyższości władzy duchownej nad świecką[10]. Wkrótce po wyborze na najwyższy urząd w rosyjskim Kościele przesłał do duchowieństwa list z fragmentem wystąpienia patriarchy Nikona na soborze w 1654, w którym przedstawiona była ta właśnie koncepcja[5].
Patriarcha moskiewski i całej Rusi
Walka z tendencjami prozachodnimi w Rosji
Piotr I ubrany w cudzoziemski strój pokazuje się swojej matce, nauczycielowi Zotowowi i patriarsze Adrianowi, obraz Nikołaja Niewriewa
Po objęciu urzędu patriarchy Adrian skierował do duchowieństwa, biskupów i wiernych 24 listy, w których nakazał zachowywanie wierności nauczaniu Kościoła prawosławnego i skrytykował napływające do Rosji obyczaje zachodnie, w tym golenie bród, ubieranie się na wzór europejski i palenie tytoniu[9]. Biskupów wzywał do ukazywania wiernym osobistego przykładu i niedopuszczania do szerzenia się nauczania innych wyznań. Książętom i bojarom nakazywał kierować się w swoim postępowaniu sprawiedliwością boską, bronić pokrzywdzonych, nie zajmować bezprawnie ziem należących do klasztorów i cerkwi[3]. Żołnierzy wzywał do wykonywania rozkazów, zaś dowódców – do ojcowskiego traktowania podkomendnych[3]. W innym liście nakazał usuwać z cerkwi tych, którzy hołdowali zachodnim modom, problemowi golenia brody i wąsów poświęcił odrębny list pasterski, w którym uzasadniał konieczność noszenia zarostu, opierając się na Starym Testamencie i tekstach świętych teologów pierwszych wieków chrześcijaństwa. Podkreślał, że broda jest darem od Boga dla mężczyzn, zaś jej brak u kobiet wskazuje na ich niższość[3]. Adrian starał się jednak zachowywać dobre stosunki z carem Piotrem I i dlatego tolerował jego zachwyt nad modą zachodnią[1]. Patriarcha korespondował z monarchą i przyjmował go w pałacu patriarszym w Moskwie, a w 1698, na polecenie władcy, Cerkiew ufundowała dwa okręty[1].
W 1698 patriarcha przewodniczył dwóm soborom lokalnym[1]. W tym samym roku Adrian wypędził z Moskwy braci Joannicjusza i Sofroniusza Lichudów, działając na prośbę patriarchy jerozolimskiego Dosyteusza II. Decyzja ta przyczyniła się do upadku Akademii Słowiańsko-Grecko-Łacińskiej[1][11]. W tym samym roku patriarcha opublikował tekst, w którym apelował o kształcenie rosyjskich nauczycieli, by Rosjanie nie musieli uczyć się pod kierunkiem obcokrajowców[1]. W 1700 kilkakrotnie spotykał się z carem, by rozmawiać na temat konieczności uzyskiwania przez rosyjskich duchownych wykształcenia wyższego[12]. Za radą patriarchy Dosyteusza II Adrian zlecił kontynuację prac nad tłumaczeniem greckiej literatury teologicznej na język rosyjski[11]. Również w 1698 Adrian przesłał list do starostów cerkiewnych, w którym zawarł szczegółowe wskazówki co do poprawnego odprawiania nabożeństw, wyglądu cerkwi, właściwego zachowania wiernych, stosunków ze staroobrzędowcami, relacji z lokalną świecką administracją. Podkreślał konieczność posługiwania się w praktyce liturgicznej wyłącznie poprawionymi księgami powstałymi po reformie Nikona oraz fakt, iż duchowieństwo nie podlegało sądom świeckim[5].
Adrian polecił rozbudować i na nowo ozdobić pałac patriarszy w Moskwie. Miało to miejsce w ostatniej dekadzie XVII w.[3]. Szczególnie interesował się bieżącym życiem wewnętrznym metropolii kijowskiej. M.in. w 1694 zabronił greckim duchownym podającym się za biskupów, których święcenia nie mogły być zweryfikowane, odprawiania nabożeństw w cerkwiach na jej terenie, lecz skierował ich do monasterów[3]. Korespondował również z arcybiskupem chołmogorskim Atanazym; odmówił jednak podporządkowania Monasteru Sołowieckiego jego jurysdykcji[3].
Konflikt z carem Piotrem I
Dopóki żyła Natalia Naryszkina, Adrian cieszył się jej protekcją, jednak od jej śmierci w 1694 roku stosunki między patriarchą i carem Piotrem I zaczęły układać się gorzej[5]. Mimo to jeszcze w latach 1695–1696 hierarcha z uznaniem wypowiadał się o przeprowadzonym przez flotę rosyjską ataku na Azow (w ramach wojny rosyjsko-tureckiej)[5].
21 lutego 1696 Adrian doznał wylewu, wskutek którego został częściowo sparaliżowany[11]. Chociaż wrócił do zdrowia, od tego momentu praktycznie nie przeciwstawiał się już interwencjom cara w życie wewnętrzne Kościoła[13]. Z tego powodu był krytykowany przez część współczesnego mu duchowieństwa[1].
W marcu 1697 Adrian spisał testament, w którym polecał carowi zachować wiarę swoich przodków. Przestrzegał również nad przeprowadzaniem reform w ustroju Kościoła, które zmieniłyby jego pozycję w państwie[14]. Zdaniem Kartaszowa patriarcha nie rozumiał swoich czasów i zachodzących w nich zmian, dlatego potępiał wszystkie nowe zjawiska[2]. Poglądy patriarchy i cara w kwestii wzajemnych relacji państwa i Kościoła wykluczały się, toteż ich konflikt był nieunikniony[10], chociaż Piotr I w bezpośrednich kontaktach z patriarchą zachowywał tradycyjny szacunek[5].
Wzajemne relacje cara i patriarchy pogorszyły się ostatecznie w 1698, gdy Adrian odmówił przeprowadzenia wymuszonych postrzyżyn mniszych żony cara Eudoksji Łopuchiny[15]. Nie potrafił jednak wprost potępić żądania cara, lecz twierdził, że swoją decyzję umotywował możliwym sprzeciwem części moskiewskiego duchowieństwa. Zapytany przez cara o imiona tychże duchownych, wskazał jednego archimandrytę i czterech białych kapłanów, którzy zostali uwięzieni i poddani śledztwu[2]. W latach 1698–1699, gdy Piotr zainicjował śledztwo w sprawie buntu strzelców, Adrian bezskutecznie nakłaniał cara do ułaskawienia skazanych na śmierć[16]. Patriarcha, który zgodnie z tradycją udał się z ikoną do monarchy, by prosić go o wyrozumiałość, został przez niego przepędzony[5].
Monaster Pierierwinski, siedziba patriarchy w ostatnich latach jego życia
Zdrowie patriarchy stopniowo się pogarszało, w ostatnich latach sprawowania urzędu został przykuty do łóżka. Stałym miejscem jego pobytu stał się Pierierwinski Monaster św. Mikołaja w okolicach Moskwy[13]. Po soborach lokalnych w 1698 schorowany hierarcha ostatecznie zaprzestał wykonywania swoich obowiązków i pozostając tytularnie zwierzchnikiem Kościoła rosyjskiego oddał jego faktyczny zarząd w ręce archidiakona Jony Grigorowa[1] i osobistego sekretarza, hieromnicha Kariona (Istomina)[5]. Nie miał już wpływu na nominacje biskupie, o których jednoosobowo decydował car. Piotr Wielki nie zgodził się m.in. na przeniesienie arcybiskupa chołmogorskiegoAtanazego na katedrę kruticką[17], forsując kandydaturę dotychczasowego arcybiskupa niżnonowogrodzkiego Tryfiliusza. Protesty Adriana były bezskuteczne[3]. Nie wszystkie nominacje były jednak całkowicie niezgodne z wolą patriarchy. O ile car przeforsował swoją wolę w sprawie arcybiskupa Atanazego, jak również zdecydował o mianowaniu metropolitą riazańskim przybyłego z UkrainyStefana (Jaworskiego), nie protestował również przeciwko powierzeniu katedr tambowskiej i nowogrodzkiej zwolennikom Adriana – Ignacemu i Eutymiuszowi[5]. W ostatnich latach życia hierarcha nie cieszył się niemal żadnym autorytetem wśród duchowieństwa, był publicznie krytykowany przez innych biskupów[5].
W 1700 patriarcha został uwikłany w sprawę Grigorija Talickiego, autora ulotek głoszących, iż Piotr I był w rzeczywistości wcieleniem antychrysta i powinien zostać usunięty z tronu. Talicki był popierany przez protegowanego Adriana, metropolitę tambowskiego Ignacego. Aresztowany i poddany torturom Talicki stwierdził, że działał na polecenie tego właśnie hierarchy. Piotr I zażądał od patriarchy, by pozbawił Ignacego wszystkich godności duchownych i przeniósł go do stanu świeckiego, co umożliwiłoby postawienie go przed zwykłym sądem. Adrian nie potrafił podjąć żadnej decyzji w tej sprawie – nie poparł ani cara, ani Ignacego[5][e].
W 1700, po wprowadzeniu w Rosji nowej rachuby lat, analogiczny system (liczenie od 1 stycznia, nie zaś od września) został wprowadzony w Kościele. Wówczas też zrezygnowano z tradycyjnego zwyczaju wjazdu patriarchy do Moskwy na ośle w dzień święta Wjazdu Chrystusa do Jerozolimy[1]. Według innego źródła zwyczaj ten został zarzucony już wcześniej, między rokiem 1694 a 1696[5]. Również w 1700 Piotr I powołał do życia komisję, której celem było opracowanie nowego statutu Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, likwidującego przywileje sądowe i podatkowe Cerkwi. Nie chcąc do tego dopuścić, patriarcha wydał zbiór postanowień książąt ruskich odnoszących się do Kościoła, potwierdzających jego autorytet i nienaruszalność majątku cerkiewnego[5].
13 października 1700 Adrian doznał drugiego wylewu, który całkowicie go sparaliżował. Żył jeszcze trzy dni, zdolny jedynie do poruszania lewą ręką i mrugania lewym okiem[13]. Zmarł 16 października 1700 i został pochowany w soborze Zaśnięcia Matki Bożej na Kremlu moskiewskim. Piotr I nie uczestniczył w uroczystościach pogrzebowych[1], chociaż w obozie pod Narwą, gdzie przebywał, odpowiednio wcześnie otrzymał informację o zgonie duchownego[14]. Był to jedyny taki przypadek w historii Patriarchatu Moskiewskiego[14]. Zajęty wojną car nie podjął również kwestii wyboru nowego patriarchy, wskazując jedynie locum tenens – metropolitę riazańskiego Stefana[18][f].
Patriarcha Adrian mógł być autorem tekstów nabożeństw do świętych Donata, Hipacego, Daniela Moskiewskiego i Daniela Perejasławskiego[1].
Bierność Adriana i niezdolność do przeciwstawienia się niekorzystnym dla Cerkwi posunięciom cara nisko oceniła część historyków[1][2], choć wątpliwości nie budzi przy tym osobista pobożność hierarchy[2]. Taka postawa patriarchy (częściowo wywołana chorobą) sprawiła, że autorytet Kościoła prawosławnego, wcześniej umocniony za sprawą działań patriarchy Joachima, podupadł ponownie[5].
Uwagi
↑Po uwzględnieniu Ignacego, uznawanego za kanonicznego patriarchę za życia, następnie jednak wykreślonego z oficjalnych wykazów patriarchów.
↑Śluby mnisze były dla Kiriłła Naryszkina jedyną możliwością uniknięcia śmierci z rąk strzelców. W 1690 umierający Joachim, w obecności Adriana, oficjalnie wybaczył Naryszkinowi samowolne porzucenie życia mniszego. Por. E. Bielakowa: Russkije patriarchi: 1589-1700 gg.. krotov.info. [dostęp 2012-04-24]. (ros.).
↑Ignacy został pozbawiony święceń kapłańskich oraz usunięty ze stanu mniszego po śmierci Adriana i jeszcze w 1700 jako były duchowny został uwięziony w Monasterze Sołowieckim. Por. W. Cypin: Russkaja Prawosławnaja Cerkow w synodalnuju epochu. 1700-1917 gg.. W: Prawosławnaja Encikłopiedija. T. RPC. Moskwa: Cerkowno-Naucznyj Centr "Prawosławnaja Encikłopiedija", 2000, s. 98. ISBN 5-89572-005-6.
↑Metropolita Stefan sprawował te obowiązki do powołania w 1721 Świątobliwego Synodu Rządzącego i administracyjnej likwidacji patriarchatu. Jego restauracja nastąpiła dopiero na Soborze Lokalnym w latach 1917-1918, gdy na patriarchę wybrano metropolitę moskiewskiego Tichona. Por. W. Cypin: Russkaja Prawosławnaja Cerkow w synodalnuju epochu. 1700-1917 gg.. W: Prawosławnaja Encikłopiedija. T. RPC. Moskwa: Cerkowno-Naucznyj Centr "Prawosławnaja Encikłopiedija", 2000, s. 108-109. ISBN 5-89572-005-6. i W. Cypin: Russkaja Prawosławnaja Cerkow w nowiejszyj pieriod. 1917-1999 gg.. W: Prawosławnaja Encikłopiedija. T. RPC. Moskwa: Cerkowno-Naucznyj Centr "Prawosławnaja Encikłopiedija", 2000, s. 136. ISBN 5-89572-005-6.
↑ abAdrian [w:] Manuel (Lemieszewski): Russkije prawosławnyje jerarchi: 992 po 1892 gody. T. I. Moskwa: Izdanije Srietienskogo Monastyria, 2002. Brak numerów stron w książce
↑ abcdefghijklmnopqD. Połozniew: Russkaja Prawosławnaja Cerkow w XVII wiekie. W: Prawosławnaja Encikłopiedija. T. RPC. Moskwa: Cerkowno-Naucznyj Centr "Prawosławnaja Encikłopiedija", 2000, s. 96-98. ISBN 5-89572-005-6.
