Fort VII Twierdzy Toruń

Fort VII Tadeusz Kościuszko
Fort IV Friedrich der Grosse

nr rej. A/1348 z 7 października 1971
Lewa kaponiera fortu - symboliczna ściana śmierci
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Toruń
Adres	ul. Polna 1
Typ budynku	fort
Rozpoczęcie budowy	1879
Ukończenie budowy	1883
Położenie na mapie Torunia Fort VII Tadeusz Kościuszko Fort IV Friedrich der Grosse
Położenie na mapie Polski Fort VII Tadeusz Kościuszko Fort IV Friedrich der Grosse
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Fort VII Tadeusz Kościuszko Fort IV Friedrich der Grosse
53°02′05,84″N 18°33′51,71″E/53,034956 18,564364
Multimedia w Wikimedia Commons

Fort VII Twierdzy Toruń (pierwotnie Fort IV, następnie Fort Friedrich der Grosse, od 1920 roku im. Tadeusza Kościuszki^[1]) – główny fort artyleryjski, położony przy ul. Polnej 1^[2].

Powierzchnia fortu wynosi 4,2 ha^[3].

Zbudowany w latach 1880–1883^[1] na planie pięciokąta jako ostatni główny fort twierdzy toruńskiej. Oryginalny plan pełnego fortu artyleryjskiego został w jego wypadku poważnie zmodyfikowany, m.in. przez przesunięcie prochowni z lewego barku twierdzy do magazynu przy głównej poternie, budowę dwukondygnacyjnych koszar szyjowych, brak chodników ze strzelnicami oraz przesunięcie blokhausu. Zrezygnowano również z rozbudowanych wałowych umocnień ziemnych. Do fortu prowadziła brama główna z żelaznym mostem zwodzonym^{[potrzebny przypis]}. Koszt budowy fortu wyniósł 2 410 568 marek niemieckich^[4].

W latach 90. XIX wieku fort przeszedł modernizację, która uczyniła go odpornym na ogień dział kalibru 150 mm. Murowane obiekty podziemne fortu zostały pokryte metrową warstwą betonu, pomieszczenia mieszkalne otrzymały pancerne okiennice^[1]. Równocześnie zmodyfikowano przeznaczenie fortu, zmieniając go w obiekt przeznaczony w pierwszej kolejności dla piechoty. Obiekt został lepiej zamaskowany w terenie poprzez dodatkowe obsadzenie roślinnością^{[potrzebny przypis]} oraz otoczony drutem kolczastym (w 1911)^[5]. Wcześniej, w 1898 roku, do fortu doprowadzono elektryczność^[6], rezygnując z wykorzystywania lamp naftowych. Fort VII był głównym fortem zachodniego odcinka obrony miasta, ogień z jego 9 dział mógł dotrzeć w okolice miejscowości Olek. Załogę fortu stanowił 1 batalion artylerii i 1 batalion piechoty (w tym obsługa 3 stanowisk obserwacyjnych typu W.T. 90), rozlokowany w 36 pomieszczeniach mieszkalnych^{[potrzebny przypis]}.

Po 1920 roku w mocno zdewastowanym przez wychodzące z Torunia wojska pruskie w forcie urządzono szpital weneryczny. Następnie Zarząd Forteczny urządził w nim koszary oraz magazyny, nie dokonując jednak generalnego remontu: ograniczono się do remontu instalacji elektrycznej i odmalowania bram, mostu i płotu otaczającego fort^[5].

Około 15 października 1939 roku okupanci niemieccy zorganizowali na terenie fortu obóz dla internowanych osób cywilnych (niem. Internierungslager). Początkowo straż w obozie sprawowali żołnierze Wehrmachtu^[7]; niemniej SS i policja posiadały prawo nieograniczonego wstępu na teren fortu^[8]. 26 października, a więc równocześnie ze zniesieniem administracji wojskowej na okupowanych obszarach, obóz został oficjalnie przejęty przez paramilitarny Selbstschutz^[8]. Komendantem został mianowany Karl Friedrich Strauss (miejscowy Niemiec, z zawodu stolarz), podczas gdy funkcję jego zastępcy pełnił Bronisław (Bruno) Schönborn^[9][10].

Jako pierwsi do obozu trafili polscy więźniowie przetrzymywani dotąd w celach toruńskiego więzienia przy ul. Piekary 53, popularnie zwanego „Okrąglakiem”^[7][11]. Liczba więźniów gwałtownie wzrosła po 17 października, kiedy to w kazamatach fortu osadzono od 600 do 1200 mieszkańców Torunia i powiatu aresztowanych podczas wielkiej obławy na „polskie elementy niepewne politycznie”^[12]. Wkrótce do Internierungslagru zaczęto także kierować więźniów Selbstschutzu z powiatów chełmińskiego, lipnowskiego i wąbrzeskiego^[8][13], a nawet z powiatów brodnickiego i rypińskiego^[14]. Fort VII stał się w ten sposób centralnym więzieniem dla całego Inspektoratu II Selbstschutzu^[15][8]. Polscy historycy szacują, że w celach fortu przetrzymywano jednorazowo od 700^[14] do 1000–1200^[16] lub nawet 1500 osób^[17]. Całkowita liczba więźniów, którzy przeszli przez toruński Internierungslager szacowana jest przez Konrada Ciechanowskiego na 3 tys. osób^[14].

Warunki panujące w obozie były bardzo ciężkie. W celach przeznaczonych dla 6–12 żołnierzy zazwyczaj musiało się pomieścić od 50 do 80 więźniów. Mężczyznom za posłanie służyła skąpo rozsypana słoma, a za przykrycie co najwyżej własne płaszcze. Nieco lepsza sytuacja panowała w celach kobiecych, gdzie znajdowały się nieliczne sprzęty^[18]. Fatalne warunki sanitarne były powodem powszechnej wszawicy, wielu więźniów chorowało również na świerzb^[19]. Wyżywienie było dalece niewystarczające, gdyż więźniowie otrzymywali na śniadanie czarną kawę i komiśniak, na obiad beztłuszczową zupę z pęczaka z niewielką ilością ziemniaków, a na kolację wyłącznie czarną kawę^[18]. Przed całkowitym głodem ratowały więźniów jedynie paczki od rodzin^[14]. Obozowa załoga często traktowała osadzonych w sposób bardzo brutalny. Okrucieństwem odznaczał się zwłaszcza komendant Strauss, który znęcał się nad więźniami zarówno fizycznie, jak i psychicznie^[20].

Od pierwszych dni istnienia obozu działała w nim specjalna komisja złożona z funkcjonariuszy Gestapo oraz członków miejscowego Selbstschutzu^[14][8][21]. Na podstawie wyników przesłuchań^[14] (nierzadko połączonych z biciem)^[22] oraz analizy kwestionariuszy i życiorysów sporządzanych przez więźniów^[8] komisja decydowała o losie każdego osadzonego. Pomiędzy 28 października a 6 grudnia 1939 roku co najmniej 600 więźniów obozu rozstrzelano w pobliskim lesie Barbarka^[23][24].

Po rozwiązaniu Selbstschutzu (26 listopada) masowe egzekucje w zasadzie ustały, ustępując miejsca deportacjom do obozów koncentracyjnych. Dzięki temu uniknęli rozstrzelania m.in. więźniowie z powiatów chełmińskiego i wąbrzeskiego, których osadzono w Forcie VII już po rozwiązaniu Selbstschutzu^[24]. 8 stycznia 1940 roku z fortu skierowano do obozu przejściowego w gdańskim Nowym Porcie transport z około 100–200 więźniami^[25][26]. Po kilkudniowym pobycie w Nowym Porcie niemal wszyscy więźniowie z toruńskiego transportu zostali przeniesieni do obozu koncentracyjnego KL Stutthof^[25][27]. Fort opustoszał 10 stycznia 1940 roku^[28]. Pod koniec stycznia toruński Internierungslager został przeniesiony z Fortu VII do pobliskiego Fortu VIII, gdzie funkcjonował do momentu ostatecznej likwidacji w lipcu 1940 roku^[9].

Po wojnie w forcie mieściła się rozlewnia wina^[29]. W 1976 roku w lewej kaponierze barkowej utworzono „Ścianę śmierci” – miejsce pamięci narodowej, upamiętniającej więźniów fortu, zamordowanych później w Barbarce^[2]. W 2019 roku oczyszczono wnętrze i dziedziniec lewej kaponiery barkowej. Jesienią 2021 roku oczyszczono elewację kaponiery z graffiti^[30].

Nieopodal fortu znajduje się pomnik (Chwalebne kamienie) upamiętniający żołnierzy 5 pruskiego pułku piechoty z 1915 roku^[31].

• Marian Biskup (red.): Historia Torunia. T. III. Cz. 2: W czasach Polski Odrodzonej i okupacji niemieckiej (1920–1945). Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 2006. ISBN 83-87639-79-6.
• Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień–grudzień 1939). Poznań: Instytut Zachodni, 1972.
• Konrad Ciechanowski [et al.]: Stutthof: hitlerowski obóz koncentracyjny. Warszawa: Interpress, 1988. ISBN 83-223-2369-7.
• Mirosław Giętkowski, Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer: Twierdza Toruń. Toruń: Dom Wydawniczy Duet, 2004. ISBN 83-89706-12-1.
• Mirosław Giętkowski, Adam Kowalkowski: Forty artyleryjskie Twierdzy Toruń. Toruń: Muzeum Twierdzy Toruń, 2023. ISBN 978-83-66208-29-2.
• Włodzimierz Jastrzębski: Terror i zbrodnia. Eksterminacja ludności polskiej i żydowskiej w rejencji bydgoskiej w latach 1939–1945. Warszawa: Interpress, 1974.
• Tadeusz Jaszowski, Czesław Sobecki: Niemy świadek. Zbrodnie hitlerowskie w toruńskim Forcie VII i w lesie Barbarka. Bydgoszcz: Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich i Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1971.
• Izabela Mazanowska, Tomasz Sylwiusz Ceran: Zapomniani kaci Hitlera. „Samoobrona” Niemiecka na Pomorzu Gdańskim (Selbstschutz Westpreussen) w 1939 r. Katalog wystawy. Bydgoszcz: Instytut Pamięci Narodowej, 2015.
• Maria Wardzyńska: Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2009. ISBN 978-83-7629-063-8.