Ten artykuł dotyczy formy organizacji społeczeństw. Zobacz też: inne znaczenie tej nazwy.

Państwo – forma organizacji społeczeństwa mająca na celu stanowienie i wykonywanie prawa na określonym terytorium. Ma zdolność do nawiązywania i utrzymywania stosunków dyplomatycznych z innymi państwami. Jest często utożsamiane z narodem i krajem.

Państwo jest przymusową organizacją, wyposażoną w atrybuty władzy zwierzchniej po to, by ochraniać przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi ład, zapewniający zasiedlającej jego terytorium społeczności, składającej się ze współzależnych grup o zróżnicowanych interesach, warunki egzystencji korzystne odpowiednio do siły ich ekonomicznej pozycji i politycznych wpływów^[1].

Prawne kryteria państwowości, przyjęte na mocy art. 1 konwencji w Montevideo z 1933, określane są następująco:

„Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego powinno mieć następujące elementy:

• stałą ludność,
• suwerenną władzę,
• określone terytorium (wielkość państwa nie wpływa na jego podmiotowość) oddzielone od innych granicą,
• zdolność wchodzenia w stosunki międzynarodowe”

Wedle art. 3 „Polityczne istnienie państwa jest niezależne od uznania przez inne państwa”^[2].

Karta Bogoty (1948) w art. 10 głosi:

Państwa są równe pod względem prawnym, mają równe prawa i równą zdolność do korzystania z tych praw oraz mają równe obowiązki. Prawa każdego państwa nie zależą od jego uprawnień do zapewnienia ich wykonywania, ale od samego faktu jego istnienia jako osoby na mocy prawa międzynarodowego^[3].

Konwencja była regionalną umową międzynarodową i ograniczała się jedynie do państw amerykańskich, ale jej zasady zostały uznane w zwyczajowym prawie międzynarodowym. Niektórzy wątpią jednak, czy te kryteria są wystarczające.

Podstawowym problemem państwowości jest uznanie państwa na arenie międzynarodowej, czyli stwierdzenie przez podmiot prawa międzynarodowego faktu istnienia jakiegoś państwa i gotowości do respektowania związanych z tym skutków prawnych. Przedmiotem uznania może być: państwo, rząd, powstańcy, strona walcząca czy naród. Uznanie państwa może być udzielone bądź indywidualnie przez podmiot prawa międzynarodowego (nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub podpisanie umowy bilateralnej), bądź kolektywnie przez grupę państw (podobnie jak w przypadku pojedynczego państwa) lub organizację międzynarodową (przyjęcie w poczet członków). Uznanie państwa powinno mieć charakter jednoznaczny i nieodwracalny, choć w praktyce spotyka się przypadki zawieszenia lub zerwania stosunków dyplomatycznych czy wykluczenie członka organizacji.

Konsekwencje uznania państwa: teoria konstytutywna mówi, że państwo istnieje tylko wtedy, gdy jest uznane przez inne państwa, zaś teoria deklaratoryjna twierdzi, że istnienie państwa jest niezależne od uznania go przez inne państwa.

 Osobny artykuł: Pochodzenie państwa.

W naukach zajmujących się teorią państwa (politologia) nie ma powszechnie uznanej teorii wyjaśniającej problem powstania organizacji państwowej. W ciągu wieków kształtowały się różnorodne koncepcje dotyczące tego problemu.

• Teistyczna – jest to najstarsza teoria, która zakłada, że państwo powstało dzięki działaniu siły nadprzyrodzonej, zamiarowi Bożemu. Modyfikacją tej doktryny jest koncepcja św. Tomasza z Akwinu, który twierdził, że od Boga pochodzi idea władzy, natomiast konkretne państwa to dzieło ludzi. Ta koncepcja była popularna w monarchiach absolutnych i stanowiła uzasadnienie dla nieograniczonej władzy monarchy, jako pochodzącej od Boga. Każde wystąpienie przeciwko władzy traktowane było jako grzech.
• Teologiczna – jej twórcą był św. Augustyn, który w dziele zatytułowanym De civitatis Dei twierdził, że władza pochodzi od Boga, a państwo na ziemi powinno wzorować się na państwie niebieskim. Teorię tę zmodyfikował św. Tomasz z Akwinu: władza pochodzi od Boga, ale wyróżnić można rządy dobre i złe. „Jeżeli rządy nie prowadzą do dobra wspólnego, ale do prywatnego dobra rządzącego lub partii stojącej u władzy, są to rządy niesprawiedliwe i przewrotne” [według W. J. Korab-Karpowicz: Historia filozofii politycznej, 2010, rozdz. VI, św. Tomasz z Akwinu, s. 178.]
• Patriarchalna – koncepcja, która utożsamia państwo z rodziną; w tej teorii władza królewska wywodzi się z tradycji władzy ojca rodziny; koncepcja ta jest charakterystyczna dla feudalnej monarchii.
• Patrymonialna – poprzez przyłączenie ziem związana z posiadaniem majątku w postaci ziemi; twórcą jest Ludwig von Haller.
• Umowy społecznej – zakłada, że państwo jest rezultatem umowy pomiędzy członkami społeczeństwa lub między społeczeństwem a władzą, oraz neguje tezę o Boskim pochodzeniu władzy. Twórcą koncepcji był Thomas Hobbes, a wybitnym przedstawicielem m.in. Jean-Jacques Rousseau.
• Podboju i przemocy – zakłada, że państwa powstają w wyniku podbijania słabszych plemion przez plemiona silniejsze, w ten sposób za pomocą podbojów powiększa się terytorium państwa. Sformułowana została w XIX w. przez Ludwika Gumplowicza.
• Solidarystyczna – twórcą był Émile Durkheim: państwo powstało jako forma solidarnego dzielenia się obowiązkami.
• Psychologistyczna – twórcą był Leon Petrażycki: państwo to najlepsza forma zaspokajania potrzeb psychicznych – bezpieczeństwa, afiliacji, dominacji.
• Marksistowska – zakłada, że państwo powstało w wyniku rozpadu wspólnoty pierwotnej, w której panowała wspólna własność narzędzi i środków, na klasy, co nastąpiło głównie w wyniku powstania własności prywatnej. Przewaga ekonomiczna pozwoliła klasom posiadającym własność zdobyć władzę. To doprowadziło do powstania państwa, które ma utrwalać panowanie klas posiadających. Autorami tej koncepcji byli Karol Marks i Fryderyk Engels.
• Teoria państwa w katolickiej nauce społecznej – według tej koncepcji państwo istnieje w świadomości człowieka i ma za zadanie służyć poprawie jakości bytu obywateli.
• Funkcjonalna – dominuje we współczesnej socjologii, głosi, że państwo powstało jako ostatnia forma rozwoju społecznego i całe dzieje pokazują, że społeczeństwa dążą do takiej właśnie formy. Twórca: Aureliusz Augustyn.

Forma państwa to sposób sprawowania władzy oraz organizowania życia politycznego i społecznego w państwie. Charakteryzuje się ją ze względu na^[4]:

1. formę rządów – struktura najwyższych organów państwowych, ich wzajemne relacje i sposób powoływania głowy państwa:
   • republika
   • monarchia
     • dziedziczna
     • elekcyjna
     • konstytucyjna
     • absolutna
2. reżim polityczny – sposób rządzenia państwem, metody i techniki sprawowania władzy
   • państwo demokratyczne
   • państwo anokratyczne
   • państwo autorytarne
   • państwo totalitarne
3. ustrój terytorialny państwa – struktura terytorialna, zakres samodzielności władz lokalnych, podział kompetencji między władze centralne a lokalne
   • państwo unitarne
   • państwo złożone
     • unia realna
     • federacja
     • konfederacja
   • Czasami w literaturze spotyka się też pojęcie państwa zróżnicowanego^[5], które w swoim składzie posiada terytorium/terytoria autonomiczne o znacznej szerszej kompetencji lokalnych władz niż pozostałe jednostki administracyjne tego państwa.

Zgodnie z typologią państw w ujęciu marksistowskim „typ państwa wyznaczają podobne stosunki społeczno-ekonomiczne oraz podobny status ludzi” (E. Zieliński). Na podstawie tej definicji wyróżnia się 4 podstawowe typy państw, odpowiadające formacjom społecznym:

• Państwo niewolnicze – cechuje je występowanie właścicieli niewolników, oraz niewolników będących ich własnością. Kształtują się między nimi stosunki zwierzchnictwa i podporządkowania. Właściciele niewolników są warstwą panującą i mającą prawa obywatelskie, niewolnicy natomiast pozbawieni są praw i swobody.
• Państwo feudalne – występuje tu feudalna własność ziemi należącej do stosunkowo małej części ludności (np. rycerstwa, duchowieństwa). Stosunki zwierzchnik – podporządkowany kształtują się na zasadzie poddaństwa chłopów feudałom. W tym systemie warstwy podporządkowane (chłopi) podlegają pewnej ochronie prawnej.
• Państwo kapitalistyczne – charakteryzuje się występowaniem prywatnej własności środków produkcji oraz wytwórców sprzedających swoją siłę roboczą. Główną siłą społeczną są właściciele środków produkcji, lecz grupy społeczne korzystają z formalnie równych praw. Państwa tego typu dzielimy na:
  • państwo wczesnokapitalistyczne,
  • państwo liberalno-demokratyczne,
  • państwa trzeciego świata,
• Państwo socjalistyczne – charakteryzuje się ono daleko posuniętą uniformizacją stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych. Istnieje tu społeczna własność środków produkcji pozostających w rękach państwa i swobodni wytwórcy zatrudnieni w państwowych zakładach. Istotną różnicą pomiędzy państwami kapitalistycznymi a socjalistycznymi, jest forma własności – w państwach kapitalistycznych większość dóbr skupiona jest w rękach tzw. klasy średniej oraz wyżej, w krajach socjalistycznych własność jest domeną państwa, rozumianego jako prawny przedstawiciel całego narodu i ogółu żyjących w nim obywateli.

 Osobny artykuł: Nazwy państw.

Większość państw świata ma dwie nazwy^[6]:

• nazwę protokolarną (pełną, oficjalną) – używa się, gdy mowa jest o państwie jako osobie prawnej,
• nazwę geograficzną (skróconą, krótką) – stosuje się, gdy mowa jest o państwie w znaczeniu geograficznym lub ekonomicznym^[7].

• flaga państwowa
• herb państwowy
• hymn państwowy (narodowy)
• pieczęć państwowa
• dewiza (motto) państwa, np. francuskie wolność, równość, braterstwo
• inne symbole np. Marianna we Francji czy Wuj Sam w USA

Państwo jest organizacją polityczną. Sensem jego istnienia, osią jego zainteresowania jest rządzenie społeczeństwem. Jest organizacją globalną, rządzącą całym społeczeństwem.

Państwo jest organizacją przymusową; ma monopol terytorialny na stanowienie i wykonywanie prawa. Normy prawne pochodzące od państwa mogą być w razie chęci aparatu państwowego wymuszone fizycznie. Państwo ma monopol na stosowanie przemocy w celu pozyskania środków na swoje finansowanie – w razie niepłacenia podatków państwo może użyć przemocy fizycznej, aby wymusić ich zapłacenie.

Zdaniem politologów państwo cechuje:

• Suwerenność – państwo jest niezależne od innych organizacji państwowych w zakresie realizacji funkcji wewnętrznych i zewnętrznych państwa
• Powszechność – cecha ta dotyczy powszechności zasad prawnych w państwie, które obejmują wszystkich obywateli w równym stopniu
• Terytorium – obszar lądowy państwa oraz wody przybrzeżne (wody wewnętrzne, morze terytorialne), a także przestrzeń powietrzna nad lądem i wodami państwa oraz podziemie pod nimi.

Biorąc pod uwagę zasięg przestrzenny aktywności państwa, można wyróżnić dwie jego funkcje^[8]:

• wewnętrzna – obejmuje działania, które mają zagwarantować bezpieczeństwo i ład w kraju. W ramach realizacji tej funkcji można wyróżnić działalność:
  • prawodawczą – tworzenie prawa, które obowiązuje na terytorium państwa,
  • porządkową – podejmowanie działań, które zapewniają porządek na terytorium państwa,
  • administracyjną – zarządzanie przez odpowiednie organy państwowe określonymi dziedzinami życia publicznego,
  • socjalną – dążenie państwa do zapewnienia obywatelom minimum egzystencji, walka z bezrobociem oraz starania o poprawę warunków pracy,
  • kulturalną – działalność państwa w zakresie wspierania badań naukowych, rozwoju oświaty i kultury, ochrony zabytków i promocji kultury za granicą,
  • gospodarczo-organizatorską – polega na zarządzaniu przez państwo gospodarką oraz na oddziaływaniu na nią. Państwo stara się promować gospodarkę w świecie, chronić ją przed nieuczciwą konkurencją oraz stwarzać warunki dla jej rozwoju.
• zewnętrzna – obejmuje aktywność międzynarodową państwa, stosunki z innymi państwami, działalność w organizacjach międzynarodowych, co ma na celu ochronę suwerenności zewnętrznej państwa. Organami, które realizuję tę funkcję są m.in. służby dyplomatyczne i wojsko.

Zobacz kolekcję cytatów związanych z państwem w Wikicytatach

Zobacz hasło państwo w Wikisłowniku

Zobacz multimedia związane z tematem:
Państwo

Zobacz multimedia związane z tematem: Państwo

• państwo narodowe – państwo wielonarodowe – państwo uniwersalne
• wirtualne państwo
• państwo korporacyjne
• formy państwowe – ustrój terytorialny
• immunitet państwa
• lista państw świata według kontynentów
• państwa świata
• siła państwa
• system polityczny
• ustrój polityczny
• anarchizm
• etatyzm
• obywatelstwo
• ojczyzna – patriotyzm – nacjonalizm – szowinizm

• Arystoteles: Polityka, Warszawa 1964.
• Dubel Lech, Kostrubiec Jarosław, Ławnikowicz Grzegorz, Markwart Zbigniew: Elementy nauki o państwie i polityce. Warszawa 2011.
• Ehrlich Stanisław: Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa. 1979.
• Gray John: Liberalizm, Kraków 1994.
• Justyński Janusz: Wybór tekstów źródłowych z historii doktryn politycznych i prawnych, Toruń 1994.
• Korab-Karpowicz, W. Julian: Historia filozofii politycznej. Od Tukidydesa do Locke’a, Kęty 2010.
• Lamentowicz Wojciech: Państwo współczesne, Warszawa 1993.
• Łopatka Adam: Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1975.
• Olszewski Henryk, Zmierczak Maria: Historia doktryn politycznych i prawnych, Poznań 1993.
• Sczaniecki Michał: Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 1991.
• Sobczyński Marek: Państwa i terytoria zależne. Ujęcie geograficzno-polityczne, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006.
• Sylwestrzak Andrzej: Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1995.
• Wilczyński Piotr L.: Wybrane koncepcje państwa przyszłości [w:] Trzciński K. (red.): Państwo w świecie współczesnym, Warszawa 2006, s. 81–96.
• Winczorek Piotr: Nauka o państwie, Warszawa.
• Zieliński Eugeniusz: Nauka o państwie i polityce, Warszawa 2006.