Monarchia (łac.monarchia, ze stgr.μοναρχία, monarchía „jedynowładztwo”, od μόναρχος „jedyny władca”, od μόνος monos „jeden” i ἀρχός archós „początek”[1]) – ustrój polityczny lub forma rządów, gdzie głową państwa jest jedna osoba, nazywana monarchą, nie wybierana w sposób republikański. Zazwyczaj:
Obecnie w wielu państwach z takowym ustrojem politycznym monarcha pełni jedynie funkcje reprezentacyjne. Kierowanie przez niego polityką jest znikome lub żadne.
W początkach starożytności monarcha zyskał praktycznie nieograniczoną władzę (w ustroju despotycznym), w niektórych krajach był uznawany za boga lub półboga (faraon, august), niekiedy miał pozostawać w łączności z bóstwami.
W średniowieczu powstały nowe, feudalne formy monarchii: patrymonialna oraz stanowa. Uzasadnieniem władzy monarchów było jej pochodzenie od Boga, stąd ich pozycja była teoretycznie niepodważalna. Byli suzerenami, jednak nie zawsze mogli wyegzekwować swą władzę i ich wpływ został ograniczony. Powstawały pierwsze parlamenty (tym samym monarchie parlamentarne).
Od XV wieku w Europie zachodniej ponownie wzrosło znaczenie monarchy, do władzy prawie nieograniczonej lub nieograniczonej, czyli absolutnej. Monarchia absolutnaLudwika XIV była wzorem dla innych monarchów Europy, szczególnie Prus, Rosji i Szwecji.
Rozwój przemysłu i handlu, wzrost pozycji burżuazji i klasy średniej, rewolucja francuska (1789-1799) doprowadziły do upadku absolutyzmu. Narodził się pogląd, że suwerenem jest społeczeństwo, które ma prawo powoływać i odwoływać sprawujących władzę.
Zazwyczaj monarchie są dziedziczne, tzn. po śmierci władcy tron obejmuje jedno z jego dzieci. W Europie początkowo był to najstarszy syn monarchy, później dopuszczano również córki (por. Jadwiga Andegaweńska, sankcja pragmatyczna). Czasem jednak zdarzało się, że monarcha umierał bezdzietnie, wówczas władzę mogła objąć osoba spokrewniona, niebędąca zstępnym. Czasem następcę monarcha mógł wyznaczyć na podstawie czynności prawnej: testamentem lub zawierając układ o przeżycie.
↑Teoretycznie ostatni car Rosji. 15 marca 1917 Mikołaj II abdykował na rzecz swego brata Michała, który jednak odmówił przyjęcia/zrzekł się tronu następnego dnia.
↑W latach 1946-1962 część Ruanda-Urundi terytorium powiernicze ONZ pod administracją Belgii
↑W latach 2001–2005 był premierem Bułgarii jako Symeon Borisov Saskokoburggotski.
↑Od czasu upadku powstania w 1959 przebywa na emigracji w Indiach, gdzie w Dharamsali kieruje emigracyjnym rządem swojego kraju, będącego obecnie częścią Chińskiej Republiki Ludowej. 10 marca 2011 zapowiedział w oświadczeniu wydanym z okazji Tybetańskiego Dnia Powstania Narodowego swoją rezygnację z pełnionych funkcji politycznych, na rzecz przywódcy wybranego w sposób demokratyczny.
↑30 kwietnia 2013 królowa Beatrycze abdykowała na rzecz syna Wilhelma Alexandra.
↑25 czerwca 2013 emir Hamad abdykował na rzecz syna Tamima.
↑21 lipca 2013 król Albert II abdykował na rzecz syna Filipa I.
↑19 czerwca 2014 król Jan Karol I abdykował na rzecz syna Filipa VI.
↑30 kwietnia 2019 cesarz Akihito abdykował na rzecz syna Naruhito.
↑14 stycznia 2024 królowa Małgorzata abdykowała na rzecz syna Fryderyka