Galeon – żaglowyokręt wojenny lub statek handlowy, cechujący się wysoką, zwężającą się ku górze nadbudówką rufową oraz galionem – figurą na dziobie okrętu, z reguły uzasadniającą jego nazwę. Okres świetności galeonów przypadał na XVI–XVII w., choć funkcjonowały jeszcze w XVIII w.
Budowa
Galeony były jednostkami 3-masztowymi, rzadko 4-masztowymi z żaglami rejowymi na pierwszych dwóch masztach (fokmaszt i grotmaszt) oraz nad i pod bukszprytem, oraz żaglami łacińskimi na jednym – dwu ostatnich (bezanmaszt i ew. bonaventura). Uzbrojone były w od kilkunastu (galeony małe i handlowe) do ponad setki dział różnych wagomiarów i kalibrów, najczęściej niewielkich.
Pojemność galeonów sięgała 750 łasztów (tonaż od 100 do 600-700 ton, największe do 2300 ton). Długość kadłuba wahała się od ok. 30 do 55 m, szerokość od 7 do 14 m.
Historia
Galeony powstały w drodze ewolucji karak, zmierzającej do poprawienia ich własności żeglugowych przez nadanie smuklejszych kształtów na bazie doświadczeń z budowy mniejszych karawel. Pierwsze galeony, mające jeszcze wiele cech karak, pojawiły się na początku XVI wieku w państwach śródziemnomorskich. Klasa galeonów ukształtowała się w połowie XVI wieku. Głównymi cechami odróżniającymi je od karak były smuklejsze kształty kadłuba, znacznie niższa nadbudówka dziobowa (forkasztel) i smuklejsza, wysoka, zwężająca się ku górze nadbudówka rufowa o konstrukcji schodkowej. Na samej rufie w nadbudówce umieszczano kabiny dowódcy i oficerów, często przeszklone i bogato zdobione z zewnątrz. Nadbudówka dziobowa została nieco cofnięta ku rufie, a dziób upodobnił się do dziobów galer i przybrał formę galionu, z platformą ułatwiającą obsługę takielunku na dziobie.
Galeony przeznaczone były przede wszystkim do żeglugi oceanicznej, budowano też jednak mniejsze jednostki. Wczesne jednostki mogły pełnić funkcje zarówno handlowe, jak i – po uzbrojeniu – wojenne. Od lat 70. XVI wieku rozpoczęto budować specjalne galeony wojenne, o obniżonych kasztelach, uzbrojone w cięższą artylerię. Galeony wojenne uzbrajano w działa lekkie (80–200 sztuk) lub ciężkie działa 18-funtowe (40–50 sztuk), rozmieszczone wzdłuż burt na jednym lub dwóch pokładach działowych. Pierwszym galeonem z dwoma pokładami działowymi był brytyjski "Prince Royal" (zwodowany w 1610 roku, szkutnikPhineas Pett). Pierwszym galeonem z trzema pokładami działowymi (chociaż według niektórych źródeł żaglowiec ten klasyfikowany jest jako okręt liniowy) był brytyjski "Sovereign of the Seas" (szkutnik Phineas Pett, koszt budowy 65 586 funtów, w służbie od 1638 roku, wyporność 1683 t, długość na linii wodnej 52 m, uzbrojenie 100 dział). Na kasztelach ustawiano lżejsze armaty. Liczebność załogi galeonu sięgała 700 ludzi (żołnierzy, marynarzy i kanonierów). W wyniku dalszej ewolucji w drugiej połowie XVII wieku galeony wojenne przekształciły się w okręty liniowe[1].
Galeony okresu przejściowego
Ponieważ rozwój okrętów był procesem ciągłym i liniowym, niektóre okręty w zależności od opracowania są różnie klasyfikowane (raz jako galeon, innym razem jako okręt liniowy). Wynikało to między innymi z rozwoju technologii (działa o większej sile rażenia), a – co za tym idzie – ze zmiany taktyki stosowanej w bitwie. Coraz mniejsze znaczenie zaczynał mieć abordaż, a walka odbywała się na większym dystansie. Uzbrojenie galeonów zwiększało się o dodatkowe pokłady działowe, rosła siła ognia, a okręty, aby jak najbardziej to wykorzystać, rozciągały swój szyk w linię (tak, aby operować całą długością baterii burtowej). W związku z tym okręty tego okresu (XVII w.) charakteryzuje jeszcze budowa podobna do galeonu, lecz taktyka ich działania była już właściwa dla okrętów liniowych.
Rozwój galeonów nie był jednakowy i różnił się znacznie w poszczególnych krajach utrzymujących flotę wojenną. W Hiszpanii, która posiadała rozległe imperium kolonialne, potrzebne były bardziej jednostki handlowe, dysponujące znaczną przestrzenią ładunkową, mogące jednocześnie spełniać rolę okrętów wojennych. Dlatego Hiszpanie budowali galeony w stoczniach na Półwyspie Iberyjskim do połowy XVII wieku (później zaczęli budować okręty wojenne oparte na wzorach angielskich i holenderskich), podczas gdy w hiszpańskich koloniach (stocznie w Hawanie i Manili) galeony budowano aż do końca XVII wieku. Klęska Wielkiej Armady w 1588 roku wpłynęła na hiszpańskie budownictwo okrętowe, kiedy po zapoznaniu się z raportami dotyczącymi walk król Filip II zarządził, aby wybudowano serię dużych galeonów (ponad 1000 ton wyporności), lepiej przystosowanych do celów wojennych, wzorowanych na galeonach angielskich[a]. Kryzys ekonomiczny w Hiszpanii, pogłębiający się od początku XVII wieku, spowodował znaczny wzrost kosztów budowy okrętów i powrót do sprawdzonych wzorców. Budowane wtedy galeony hiszpańskie to jednostki rzędu 500-700 ton wyporności; stanowiły one podstawę hiszpańskiej floty do 1639 roku, kiedy została ona praktycznie unicestwiona przez Holendrów (bitwa na płyciźnie Downs).
Tymczasem Anglicy w czasach elżbietańskich rozwijali od lat 70. XVI wieku galeony "strzyżone" jako wyspecjalizowane okręty wojenne. Poprawiono szybkość i manewrowość jednostek, a przede wszystkim zwiększono liczebność ciężkich dział, gdyż podstawą taktyki walki stała się walka artyleryjska, a abordaż był jedynie jej uzupełnieniem (wcześniej postępowano odwrotnie). Angielskie okręty budowane w czasach Stuartów, zarówno nowe ("Victory – 1620, "Triumph" – 1623), jak przebudowywane z istniejących konstrukcji ("Anne Royal" – 1608, "Rainbow" – 1617), klasyfikowane jako Great Ships, były typami przejściowymi między galeonem a okrętem liniowym. Zmiany konstrukcyjne angielskich okrętów, czyli wykorzystanie coraz cięższej artylerii pokładowej i koncentracja armat w furtach burtowych wpłynęły na zmianę taktyki z manewrowej na liniową. Dysponując eskadrą okrętów o zbliżonych właściwościach żeglugowych i bojowych, Anglicy byli w stanie wykształcić skuteczną ofensywną taktykę liniową (Sailing Instructions oraz Fighting Instructions opracowane przez admirała Blake'a), co miało miejsce w czasie pierwszej wojny angielsko-holenderskiej. Następna wojna angielsko-holenderska była już wojną okrętów liniowych.
Holendrzy, którzy stopniowo uwalniali się spod dominacji hiszpańskiej na lądzie (XVI/XVII w.), szybko rozwinęli swoją flotę, odnosząc sporo zwycięstw nad Hiszpanami (bitwa w zatoce Zuider Zee, bitwa morska pod Gibraltarem). Niderlandzkie stocznie wkrótce osiągnęły znaczny stopień specjalizacji, mając największą wydajność i osiągając konkurencyjne ceny w stosunku do Anglików i Hiszpanów (Holendrzy byli głównymi dostawcami galeonów wojennych dla floty francuskiej aż do lat 30. XVII wieku, niderlandzcy szkutnicy pracowali też dla flot państw bałtyckich). Należy jednak pamiętać o specyfice holenderskich wód przybrzeżnych, gdzie liczne mielizny i płycizny wymuszały na konstruktorach budowę statków i okrętów o płaskim dnie i niewielkich wymiarach. Upatrując główne źródło dochodu w handlu, Holendrzy rozwijali przede wszystkim statki handlowe, wykorzystywane też do celów wojennych, co było znacznie tańsze od budowy wyspecjalizowanych okrętów wojennych. Wśród nich były duże, silnie uzbrojone East Indiaman, które z konieczności stanęły do walki z angielską flotą po wybuchu konfliktu angielsko-holenderskiego. Nawet wyspecjalizowane holenderskie galeony wojenne były lżej uzbrojone od okrętów angielskich z uwagi na przyjętą manewrową taktykę walki, która przyniosła im wiele sukcesów w wojnie z Hiszpanami. Przewaga Anglików w konflikcie 1652-54 radykalnie wpłynęła na holenderskie budownictwo okrętowe, powodując rozwój holenderskich okrętów liniowych, co z połączeniu z udaną taktyką było podstawą sukcesu w następnej wojnie z Anglikami (1665-67).
"Solen" (pl. Słońce) – XVII-wieczny okręt wojenny (38 dział, 300 t), biorący udział w bitwie pod Oliwą;
"Pelikanen" (pl. Pelikan) – XVII-wieczny okręt wojenny (20 dział, 200 t), biorący udział w bitwie pod Oliwą;
"Månen" (pl. Księżyc) – XVII-wieczny okręt wojenny (26 dział, 300 t), biorący udział w bitwie pod Oliwą;
"Enhörningen" (pl. Jednorożec) – XVII-wieczny okręt wojenny (18 dział, 240 t), biorący udział w bitwie pod Oliwą;
"Vasa" – królewski okręt wojenny, zatonął w czasie pierwszego rejsu, wydobyty w 1961 roku i przekształcony na muzeum;
holenderskie:
"Batavia" – holenderski okręt zbudowany w Amsterdamie w 1628;
hanzeatyckie:
"Adler von Lübeck" – XVI-wieczny, ciężki okręt wojenny należący do Związku Hanzeatyckiego, był największym galeonem w roku 1566, kiedy został zbudowany;
japońskie:
"San Juan Bautista" – XVI-wieczny galeon japoński zbudowany według wzorów europejskich;
"Neptun" – replika zbudowana na potrzeby filmu Piraci, stoi w Porto Antico w Genui jako statek-muzeum;
"Batavia" – replika zbudowana w 1995 w Lelystad w Holandii przy użyciu XVII-wiecznych technologii i narzędzi;
"Golden Hind" – replika zbudowana w roku 1973; przebył ponad 140 000 mil i – podobnie jak oryginał – odbył podróż dookoła świata; można go było również oglądać w serialu Szogun; od lat 90. stoi przy nabrzeżu St Mary Overie w Southwark w Londynie, przekształcony w muzeum historii żeglarstwa ery elżbietańskiej;
"San Juan Bautista" – replika z 1993; zrekonstruowany na podstawie zachowanych opisów i rysunków; obecnie jest częścią parku tematycznego w portowym mieście Ishinomaki w Japonii;
"Half Moon" – dwie repliki holenderskiego okrętu, którym pływał angielski żeglarz i odkrywca Henry Hudson: pierwsza powstała w 1909 roku, druga – w 1989 roku i jest udostępniona do zwiedzania w Muzeum Nowej Holandii (ang. New Netherland Museum) w Albany;
"Lew" – niewielki statek wycieczkowy stylizowany na galeon, odbywa rejsy wycieczkowe po Motławie w Gdańsku.
Uwagi
↑Dwa z nich "San Andrés" i "San Mateo" zdobyli Anglicy w Kadyksie w 1596 roku i wcielili do swojej floty jako "St. Andrew" i "St. Matthew". Rok później brały one udział w składzie angielskiej floty w wyprawie przeciwko Hiszpanom, na wodach Azorów. W 1604 zwrócono je Hiszpanom na mocy traktatu pokojowego kończącego wojnę.
_-_De_verovering_van_het_Engelse_admiraalschip_de_%27Royal_Prince%27.jpg)
