Grzymała (herb szlachecki)

Grzymała
	; Herb Grzymała
Typ herbu	szlachecki
Zawołanie	Grzymała
Alternatywne nazwy	Grzymala, Grzymały, Grzymałczyc, Grzymalita, Trzy wieże z muru
Pierwsza wzmianka	1262 (pieczęć),; 1402 (zapis)
	Multimedia w Wikimedia Commons

Grzymała – polski herb szlachecki, noszący zawołanie Grzymała^[4]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480^[1]. Grzymała jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku^[5].

Najbardziej znane rody, pieczętujące się herbem Grzymała to między innymi Kazanowscy^[6] i Bieganowscy^[7].

Grzymały używał też Kazimierz Raszewski^[8].

Opis herbu

Opisy historyczne

Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco^[9]:

Grzymala, que in campo aureo castrum ex cocto latere cum tribus turribus exornatum defert. Genus ex Almania ducens, in qua viri probi, sed ad simulaciones procliui.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Po przetłumaczeniu:

Grzymała, która w polu złotym fortecę z wypalanej cegły z trzema wieżami nosi. Ród z Niemiec pochodzący, w którym ludzie prawi, lecz skłonni do manipulacji.

Jan Długosz, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae

Juliusz Ostrowski, podając się na dzieła historyczne min. Kaspra Niesieckiego, Bartosza Paprockiego, Szymona Okolskiego i Marcina Bielskiego, opisuje herb^[10]:

W polu złotem – mur czerwony z trzema wieżami, w bramie którego rycerz zbrojny z mieczem w prawej ręce, z tarczą w lewej. Nad hełmem w koronie na pawim ogonie trzy wieże, z których boczne górą nieco od siebie.

Juliusz Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, Cz. II

Opis współczesny

Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco^[a]:

Na tarczy w polu złotym mur czerwony o trzech blankowanych basztach, w bramie rycerz zbrojny z mieczem w prawej i tarczą w lewej ręce.

W klejnocie siedem piór pawich, na nich trzy wieże lekko do środka dołem skierowane.

Labry herbowe czerwone, podbite złotem.

Geneza

Najwcześniejsze wzmianki

Znane są następujące średniowieczne pieczęcie: 1262 komes Mroczek; 1276 Stefan i Janusz Michałowscy; 1276 komes Bogusz Pogorzelski; 1302 komes Budziwoj Michałowski (pieczęcie śląskie); 1343 Mikołaj z Błażejewa, sędzia ziemski poznański; 1352 Przecław, kasztelan poznański i Przecław z Prus; 1377 Domarat z Iwna, starosta wielkopolski; 1382 Miczko Kretkowski (Wielkopolska); ok. 1380 Bogusz z Pogorzeli (Śląsk); 1405 Mikołaj, podsędek sandomierski; 1413 Świętosław Litwos, wielkorządca krakowski; 1430 Baranowski (imię nieznane); 1438 Jakub z Kobylan; 1458 Mikołaj, podsędek ziemski sandomierski; 1464 Paweł z Jurkowic i Czartonii; 1466(niezidentyfikowane osoby przy akcie traktatu toruńskiego.) (F.Piekosiński, Heraldyka polska...; tegoż, Pieczęcie polskie...; M. Haisig, Sfragistyka szlachecka...; M. Grzegorz, Analiza dyplomatyczno-sfragistyczna...)

Pierwsza znana zapiska sądowa wymieniająca herb Grzymała pochodzi z 1402 r. (B. Ulanowski, Materiały do historyi...,nr 49). Aktem unii horodelskiej herb został przyjęty przez rodziny litewskie. Ród Grzymałów reprezentował Domarat z Kobylan (brak pieczęci), adoptowany został Jan Rymwidowicz. (W. Semkowicz, O litewskich rodach..., RTH t. VII)

Wizerunek herbu Grzymała widnieje na gotyckiej, brązowej tarczy (z 2 poł. XV w.) pochodzącej z nagrobka Grotów ze Słupnicy, a znajdującej się obecnie w kościele św. Jakuba w Sandomierzu. (KZSP t. III z.11) Herb znajduje się też na fryzie heraldycznym w Lądzie.

Znajduje się w Klejnotach Długoszowych, Kronice Soboru w Konstancji, Herbarzu Złotego Runa, Armorial Lyncenich i sztokholmskim Codex Bergshammar.

^{[potrzebny przypis]} Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz^[9].

Przedstawienia herbu Grzymała na przestrzeni wieków

Fryz heraldyczny w Lądzie, Grzymała pośród innych herbów w scenie fundacyjnej w oratorium Św. Jakuba, 1357-1372.

Grzymała z pieczęci komesa Mroczka z 1262, jednocześnie pierwsza pieczęć z herbem Grzymała.

Herb Grzymała z pieczęci Stefana i Janusza Michałowskich oraz Bogusza Pogorzelskiego z 1276

Wizerunek herbu z Kroniki Soboru w Konstancji

Drugi wizerunek herbu z Kroniki Soboru w Konstancji.

Grzymała z pieczęci Mikołaja Błażejewskiego z 1343.

Herb Grzymała z pieczęci komesa Buznańskiego z 1343

Ewolucja wizerunku

W heraldyce średniowiecznej stosowano kilka odmian tego herbu. Różniły się one barwami i kształtem godła. Najstarszy barwny rysunek herbu w legendzie o św. Jadwidze, ukazuje ów znak w tych samych barwach co malowidło ścienne w Lądzie nad Wartą, czyli w srebrnym (białym) polu – czerwone godło. W legendzie widnieje znak śląskiej linii rodu Grzymałów, w Lądzie natomiast wielkopolskiej. Obydwa rysunki pochodzą z połowy XIV w. (po 1350 r.) i nie ma między nimi zasadniczych różnic. Są one widoczne dopiero na pieczęciach śląskich oraz wielkopolskich przedstawicieli rodu. Na pieczęciach rycerstwa wielkopolskiego godło przedstawia drewniane obwarowanie bez bramy, na śląskich zaś mur z trzema krenelażami i bramą. W Codex Bergshammar odnajdujemy dwie odmiany herbu. Pierwszą, przedstawiającą w czerwonym polu srebrny mur z trzema krenalażami, lecz bez bramy i drugą w polu czerwonym złote godło, ukazujące bramę. Trzecią odmianę stosowano najpewniej w Małopolsce. Tę postać herbu rodowego opisał Jan Długosz w Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae. Powstała ona poprzez zamianę barw pola i godła: w złotym polu czerwone godło. Prowadzone do tej pory badania nie wyjaśniły w pełni czy odmiany herbowe służyły rozpoznawaniu przedstawicieli rodu^[11].

Etymologia

Według słownika etymologiczno-motywacyjnego staropolskich nazw osobowych: 1. Od nazwy osobowej Grzymała (według staropolskiego słownika nazw osobowych), por. Grzymi-III lub Pielgrzym < Peregrinus; 2. Na Mazowszu możliwa wtórna motywacja przez miejscowość rodową Grzymały, powiat łomżyński: de Grzimali 1428^[2].

Herbowni

Z tym tematem związana jest kategoria: Grzymalici.

Lista Tadeusza Gajla

Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.

Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)^[12].

Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla (478 nazwisk)^[13]. Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Grzymała. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Grzymała^[13]:

Adaszewski, Albigowski.

Baładyński, Bandynel, Baranowski, Bączewski, Benczyński, Bieganowicz, Bieganowski, Biestrzykowski, Bieszczycki, Biezczycki, Biezdziecki, Bieździecki, Bieżczyński, Binczyński, Błożejewski, Bobalicki, Borkacki, Borkowski, Bortkiewicz, Borzewicki, Bosowski, Bossowski, Brodawski, Brodowski, Brogłowski, Brzeczka, Brzęczka, Brzozogłowski, Buckiewicz, Buczow, Bućkiewicz, Budat, Budgin, Budziszewski, Bukowski, Burhardt, Burzyński, Busiński, Buszewski, Buszyński, Bzowski.

Cetwiński, Chądzyński, Chludziński, Chocimierski, Chocimirski, Chodziewski, Chrościński, Chwalibowski, Chwalikowski, Chwałkowski, Cichocki, Cidzik, Ciemski, Ciesielski, Ciunowicz, Cydzik, Cydzikowski, Czapiński, Czaplicki, Czapliński, Czapski, Czempski, Czemski.

Długołeński, Długołęcki, Długoski, Dłuski, Dobiecki, Dobrodziejski, Domarat, Domaszewski, Domaszowski, Domejko, Domeyko, Dominikowski, Dubowicki, Dubowiecki, Dulski, Dziatko, Dziatkowski, Dziekanowski, Dzięcielski.

Fedorkowicz, Frankenberg, Freyberg.

Garwacki, Garwarski, Garwaski, Gąsiński, Gąsowski, Gąssowski, Gilewicz, Głogowski, Gnoiński, Gojski, Gosiński, Goski, Goścki, Goślicki, Gozdowicz, Górski, Góslicki, Grabowiecki, Grabowski, Grodziński, Grom, Gromolewski, Gromołowski, Gronowski, Grudniewski, Grum-Grzymajło, Gruszkowski, Grzymajłło, Grzymajło, Grzymalski, Grzymała, Grzymałowicz, Grzymałowski, Grzymkowski, Grzymułtowski, Gułtowski, Guszczewski, Gutteter.

Habowski, Hałaczkiewicz, Harassowski, Herubinowicz, Hnilecki, Hoffman, Hrymalicz, Huliński.

Iliaszewski, Imielański, Imieliński, Iwieński, Iwiński.

Jabłonowski, Jasieński, Jaźwiński, Jukowski, Jurkowicz, Jurkowski.

Kalborski, Kaliborski, Kalibowski, Kaliński, Kaliski, Kamieński, Kamiński, Kamoczyński, Kamodziński, Kazanowski, Kazłowski, Kazonowicz, Kijeński, Kijski, Kikowski, Klonowski, Kobielin, Kobylański, Kobyleński, Kobyliński, Kobylnicki, Kocłowski, Komodziński, Konopacki, Kopsch, Kopsz, Korczak, Korzeniowski, Koskowski, Kostecki, Kościelecki, Krasnopolski, Kretkowski Krol, Krzemieniewski, Krzemieniowski, Krzemienowski, Krzyżanowski, Krzyżewnicki, Krzyżownicki, Kulczycki, Kwot, Kwotor, Kytor.

Langmin, Laskowski, Leciński, Leszczewski, Lesznikowski, Leśniewski, Leśnikowski, Leśniowolski, Leśniowski, Leśnowolski, Lewaszewski, Leźniowski, Litwiński, Litworz, Litwos, Litwosz, Lubański, Lubczyński, Lubiański, Lubiatowski, Ludzicki, Ludziski.

Łagiewnicki, Łagiewski, Łagowski, Łaszczewski, Łaszewicz, Łaszewski, Łazanowski, Łazowski, Łażniński, Łącki, Łopienicki, Łosowski, Łudzicki, Łudziecki.

Machowicz, Machwicz, Mackiewicz, Malechowski, Maliński, Malocha, Małachowski, Małgowski, Małoch, Marcichowski, Marciszewski, Marciszowski, Margoński, Markowski, Mąkolski, Meisinger, Michałowski, Miedzychowski, Mieszeński, Międzychodzki, Międzyleski, Międzylewski, Mileski, Miniałgo, Miszewski, Mniszewski, Modrzewski, Modrzyński, Mokulski, Morze, Moszczyński, Mościborski, Mościbrodzki, Mroczko, Murawski.

Najruszewski, Niecikowski, Nieczykowski, Niegalewski, Niegojenko, Niegolewski, Niemiera, Niemira, Niemirowicz, Niemiryc, Niemirycz, Niemirzyc, Nieniewski, Niepruszewski, Niesiobęcki, Niesobędzki, Niestuszkowski, Nietąszkowski, Niniewski, Noiński.

Ochenkowski, Odachowski, Odechowski, Odochowski, Olejewski, Oleski, Olesznicki, Oleśnicki, Olewski, Olęcki, Olędzki, Olęski, Olszamowski, Olszanowski, Opalacz, Oryński, Ostrowski, Ościsławski.

Paniencki, Parzenczewski, Parzniczewski, Pąchowski, Perski, Pęchowski, Pęczelicki, Pęczelski, Pęczlicki, Pęczyński, Piątkowski, Piczkowski, Pierski, Pierzcheński, Pierzchliński, Pierzchnowski, Pietrski, Pintowski, Piontkowski, Poddębski, Podlecki, Podleski, Podlewski, Podniestrzański, Podolski, Podsosnowski, Pogorell, Pogorzelecki, Pogorzelski, Pokrzywiński, Pokrzywnicki, Potulicki, Poźniak, Pradzeński, Prandota, Prądzeński, Prądzewski, Prądziński, Prądzyński, Pruski, Prządzewski, Przeciszewski, Przeciszowski, Przejrzeński, Prześciszewski, Przyborowicz, Przyborowski, Przybylski, Przybyłek, Przybyłko, Przybyłowski, Przybytek, Przybytko, Przyłuski, Pyczkowski.

Rachfałowski, Rachwałowski, Racławicki, Radwankowski, Radzimowski, Radziszewski, Raszkowski, Rembiewski, Rokicki, Rybczyński, Rybski, Rychlicki, Rychliński, Rymwid, Rymwidowicz, Rynwidowicz, Rzepliński.

Sajkowski, Schlichting, Serwański, Siawrukowicz, Siedlecki, Siewruk, Silberschwecht, Siwacho, Skoczyński, Skotnicki, Skwiroszewski, Skwyroszewski, Slaski, Smajgiewicz, Smarzyński, Smerzeński, Smiłowski, Smogulecki, Soboliński, Starogrodzki, Starzyński, Strenkowski, Strębowski, Strękowski, Strzelecki, Suchywilk, Szarawski, Szaszkiewicz, Szczaworyski, Szczaworzyski, Szczerbowski, Szmagiewicz, Szmerzyński, Szmyt, Szymankowski.

Śleżyński, Śmiłowski, Świdrygiełł, Świdrygiełło, Świechowski, Świerad, Świrad, Świszowski.

Targoński, Trentowski, Treszczyński, Trętowski, Troszczeński, Troszczewski, Truczyński, Truszczeński, Truszczyński, Turczyński, Turzebin, Turzenin.

Ujejski, Uliński, Urmanowicz, Uścięcki.

Wabiszewicz, Warecki, Wazgint, Widochorski, Wielogórski, Wierzbicki, Wierzycki, Wiescicki, Wieścicki, Wiewierski, Wiewiorowski, Wiewiórkowski, Wiewiórski, Wiewiurski, Wilamowski, Wilanowski, Wilhelmowicz, Wilkau, Wilkowski, Wiszniewski, Wiszniowski, Wiśniowski, Wizgint, Wkrzyński, Wodzbun, Wojdzbun, Wojno, Wojzbun, Wolski, Woyno, Wskrzeński, Wskrzyński, Wysocki, Wyszczycki.

Zaleski, Zamojski, Zamoyski, Zasadzki, Zawalczyc, Zawalczyk, Zawisza, Zbigniewski, Zbykowski, Zedlitz, Zut.

Żarnowiecki, Żbikowski, Żelwetr, Żutowt, Żydowka.

Tadeusz Gajl, Herbarz Polski

Pozostałe nazwiska

Hipolit Stupnicki wymienia w swoim herbarzu, następujące nazwiska, nie występujące na liście Tadeusza Gajla; Zasadzki, Zbierzchowski, Zbikowski, Zbykalski, Zieleński^[2].