Język aragoński

idioma aragonés

Obszar	Aragonia (region autonomiczny Hiszpanii)
Liczba mówiących	10–30 tys.
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki romańskie Języki zachodnioromańskie Język aragoński
Status oficjalny
język urzędowy	Aragonia (luenga propia)
UNESCO	3 zdecydowanie zagrożony↗
Ethnologue	6b zagrożony↗
Kody języka
ISO 639-1	an
ISO 639-2	arg
ISO 639-3	arg
IETF	an
Glottolog	arag1245
Ethnologue	arg
Linguist List	arg
SIL	arg
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku aragońskim
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język aragoński (arag. idioma aragonés) – język zachodnioromański, używany obecnie przez około 11 tysięcy osób mieszkających w prowincji Huesca na obszarze autonomicznego regionu Aragonii w północnej Hiszpanii oraz przez 20 tysięcy osób jako drugi język^[1]. Z powodu długotrwałego braku formy standardowej nazywany jest dialektem aragońskim^[2], niektóre źródła kwalifikują go jako odmianę języka hiszpańskiego^[3][4].

Aragoński wyodrębnił się, około VIII wieku naszej ery, z jednego z dialektów łaciny używanego w Pirenejach, posiadającego liczne zapożyczenia z języka baskijskiego. Dzięki rozwojowi terytorialnemu królestwa Aragonii język ten rozprzestrzeniał się głównie w kierunku południowym.

Połączenie z Aragonią obszarów Katalonii spowodowało dwujęzyczność królestwa (na zachodzie mówiono aragońskim, a na wschodzie – katalońskim). Co więcej, kataloński był częściej niż aragoński przyjmowany przez ludność zamieszkującą nowe obszary zajmowane przez królestwo (jak choćby Baleary).

Unia Aragonii i Kastylii spowodowała dalszy zanik języka aragońskiego. Choć porozumiewało się nim wiele osób, jego użycie ograniczało się jedynie do sytuacji nieformalnych. Nowa władza chciała pokazać swą siłę poprzez narzucenie swej mowy.

Najbardziej tragicznym czasem w historii regionu aragońskiego był okres dyktatury generała Franco w XX wieku. Dzieci w szkołach bito za mówienie w tym języku, a prawo zabraniało używania jakiegokolwiek języka innego niż hiszpański (kastylijski).

Kres rządów generała Franco doprowadził do zwiększenia się liczby dzieł literackich w aragońskim. Przeprowadzono także wiele badań lingwistycznych. Mimo to, wkrótce może okazać się, że język ten wyginie.

W dzisiejszych czasach, aragoński ciągle jest używany na obszarze, z którego się wywodzi, gdzie żyje około 10 tysięcy osób posługujących się nim jako pierwszym językiem. Dodatkowo, kolejne 20 tysięcy osób uczy się aragońskiego jako drugiego języka. Aragońskim posługuje się więc około 30 tysięcy ludzi.

Dialekt Ribagorçan posiada cechy zarówno języka katalońskiego, jak i aragońskiego.

Aragoński używany jest niemal wyłącznie w północnym obszarze regionu Aragonii w północnej Hiszpanii. Jest to obszar Pirenejów, na którym ten język wykształcił się w okolicach VIII wieku naszej ery.

aragoński:

Pai nuestro, que yes en o zielo, satificato siga o tuyo nombre, bienga ta nusatros o reino tuyoy se faiga la tuya boluntá en a tierra como en o zielo. O pan nuestro de cada diya da-lo-mos güei, perdona las nuestras faltas como tamién nusatros perdonamos a os que mos faltan, no mos dixes cayer en a tentazión y libera-mos d’o mal. Amén.

dla porównania hiszpański (kastylijski):

Padre nuestro que estás en el cielo, santificado sea tu Nombre; venga a nosotros tu reino; hágase tu voluntad en la tierra como en el cielo. Danos hoy nuestro pan de cada día; perdóna nuestras ofensas, como tambien nosotros perdonamos a los que nos ofenden; no nos dejes caer en la tentación, y líbranos del mal. Amén.

Język aragoński jest blisko spokrewniony z językiem hiszpańskim (kastylijskim), katalońskim i oksytańskim, jednak miały na niego wpływ także inne języki. Dlatego też wiele słów aragońskich ma inny źródłosłów niż hiszpańskie. Inne mogą mieć ten sam źródłosłów, ale nie przeszły do aragońskiego z hiszpańskiego. Zdarza się też, że mają swoje odpowiedniki w języku hiszpańskim, ale rzadziej używane.

Przykłady:

aragoński	kataloński	hiszpański	znaczenie oraz uwagi
polideza	bellesa	belleza	„piękno”, „piękność”
esporte	esport	deporte	„sport”
amostrar, amostranza	ensenyar, ensenyament	enseñar, enseñanza	„uczyć”, „nauczanie”
esdebenidero	futur	futuro	„przyszłość”
trucazo, trucar	cop, copejar	golpe, golpear	„cios”, „uderzać”
charrar/parlar	xerrar/parlar	hablar	„mówić”
mesmo	mateix	mismo	„sam”
traza (r.ż)	manera	modo (r.m)	„sposób”
parola	paraula	palabra	„słowo”
velocidat	velocitat	rapidez	„szybkość”
garra	cama	pierna	„noga”
polaco	polonés	polaco	„polski”
branca	branca	rama	„gałąź”, „dziedzina”
chenullo (r.m.)	genoll	rodilla (r.ż)	„kolano”
puet estar que	potser	tal vez	„być może”
zaguero	darrer	último	„ostatni”
emplegar	emprar, utilitzar	usar, utilizar	„używać”
vegata	vegada	vez	„raz”

Język aragoński	Język kataloński	Język hiszpański
o, lo/ro, el	el	el
a, la/ra	la/sa	la
os, los/ros, es	els	los
as, las/ras	les	las

Rodzajniki określone liczby pojedynczej skracają się do l' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.

Dłuższych formy rodzajników określonych używa się po wyrazach zakończonych samogłoską, zwłaszcza po przyimku á

Odmiana rzeczownika

Przyimek drugiego przypadka de w aragońskim skraca się do d' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską. Dotyczy to szczególnie rodzajników: hiszp. del (=de el) – arag. d’o, hiszp. de la – arag. d’a.

Hiszpańskiemu przyimkowi trzeciego przypadka a odpowiada aragoński á, który nie łączy się z rodzajnikiem określonym: hiszp. al, a la – arag. á lo/á ro, á la/á ra.

Inne przyimki:

hiszpański	aragoński	forma gramatyczna
desde	dende	„od”
hasta	dica	„do”
para	ta, t’ (przed wyrazem zaczynającym się samogłoską)	„dla”
por	por/ta	„przez”, „po”, „z”
según	seguntes	„według”
sobre	sopre	„na”, „nad”

Liczba mnoga

Hiszpańskie rzeczowniki i przymiotniki liczby mnogiej, zakończone na -les, -nes, -res po samogłosce, mają aragońskie odpowiedniki -ls, -ns, -rs: hiszp. sociales, religiones, escritores – arag. sozials, relichions, escritors.

Odmiana czasownika „być” (niektóre formy)

• Większość dialektów języka aragońskiego nie posiada dwóch czasowników odpowiadających słowu „być”, jak hiszpańskie ser i estar

hiszpański	aragoński	forma gramatyczna
ser/estar	estar	bezokolicznik
es/está	ye	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
son/están	son	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
era/estaba	yera	czas przeszły niedokonany, 3. osoba, l. pojedyncza
fue/estuvo	estió	czas przeszły dokonany prosty, 3. osoba, l. pojedyncza
sido/estado	estato	imiesłów przeszły

Odmiana czasownika „mieć” (niektóre formy)

hiszpański	aragoński	forma gramatyczna
haber	aber	bezokolicznik
ha	ha	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
han	han	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga

Odmiana czasownika „móc” (niektóre formy)

hiszpański	aragoński	forma gramatyczna
puede	puet/pué	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
pueden	pueden	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga

Odmiana czasownika „robić” (niektóre formy)

hiszpański	aragoński	forma gramatyczna
hacer	fer	bezokolicznik
hace	fa	tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
hecho	feito	imiesłów przeszły

• Czas teraźniejszy:
  • Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -ar mają w czasie teraźniejszym te same końcówki w obu językach, z wyjątkiem 2. osoby liczby mnogiej – w hiszpańskim -áis, w aragońskim -as.
• Imiesłowy zakończone w hiszpańskim na -do, -da itp., w aragońskim kończą się na -to, -ta: hiszp. unido, nombrado – arag. unito, nombrato. Podobnie i rzeczowniki z tą końcówką: hiszp. estados – arag. estatos.

W obu językach partykuła przecząca ma postać no.

Język hiszpański	Język aragoński	Znaczenie
aunque	anque	„chociaż”
cuando	cuan	„kiedy”, „gdy”
o	u	„lub”
y	e/y	„i”

Zaimki osobowe:

Język hiszpański	Język aragoński	Znaczenie
yo	yo	„ja”
tu	tu	„ty”
él, ella, Usted	el/er, ella/erra, Busté	„on”, „ona”, „pan”
nosotros	nusatros	„my”
vosotros	busatros	„wy”
ellos, ellas	ellos/ers, ellas/eras	„oni”, „one”

Zaimki osobowe zależne, w trybie rozkazującym, bezokoliczniku i imiesłowie współczesnym (gerundio) w obu językach stoją po czasowniku, jednak w hiszpańskim łączą się z nim jako przyrostek, a w aragońskim są oddzielone łącznikiem: hiszp. referirse – arag. referir-se.

W języku aragońskim, zaimki dzierżawcze są poprzedzone rodzajnikiem określonym: hiszp. su – arag. o suyo (r. męski), a suya (r. żeński). Analogicznie w liczbie mnogiej: hiszp. sus – arag. os suyos (r. męski), as suyas (r. żeński).

Zaimek osobowo-zwrotny se w języku aragońskim skraca się do s' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.

Inne zaimki:

Język hiszpański	Język aragoński	Znaczenie
cada una	cadaguna	„każda”
cualquier	cualsiquier	„każdy”
este, esta	iste, ista	„ten”, „ta”

• Podobnie jak w hiszpańskim, w aragońskim przysłówki sposobu tworzy się od form przymiotnikowych, dodając do przymiotnika użytego w rodzaju żeńskim przyrostek: w hiszpańskim -mente, w aragońskim -ment/-mén.
• Inne przysłówki:

Język hiszpański	Język aragoński	Znaczenie
ahí, allí	astí	„tam”
así	asinas	„tak”, „w ten sposób”
como	como	„jak”
después	dimpués	„potem”
donde	an que	„gdzie”
hoy	güe	„dziś”
jamás	xamás	„nigdy”
mientras, durante	mientres	„tymczasem”
siempre	perén	„zawsze”
sólo	nomás	„tylko”, „jedynie”
también	tamién	„także”

Zobacz hasło aragoński w Wikisłowniku

• Consello d’a Fabla Aragonesa