Kodeks Gertrudy

Kodeks Gertrudy^[1] (łac. Codex Gertrudianus), zwany również Psałterzem z Cividale^[2], Modlitewnikiem Gertrudy^[3], w literaturze zachodniej dominuje określenie Psałterz Egberta (łac. Psalterium Egberti; nie do końca dokładne, bowiem jest to nazwa głównego tekstu w kodeksie) – pergaminowy rękopis w formie kodeksu (o wymiarach: 239 mm × 187 mm), składającego się z 233 kart i zszytego w XI wieku. Jest przechowywany obecnie w Museo Archeologico Nazionale w Cividale del Friuli we Włoszech. Kodeks składa się z dwóch części: starszej — wykonanej dla arcybiskupa Trewiru Egberta w X wieku, i młodszej (z XI wieku — dla księżnej Gertrudy, córki króla Polski Mieszka II Lamberta i Rychezy. Psałterz zdobiony jest całostronicowymi miniaturami.

Jego najstarsza część, w nauce znana jako Codex Egberti^[4], została wykonana w drugiej połowie X w. dla arcybiskupa Trewiru Egberta; powstała najpewniej w klasztorze benedyktyńskim na wyspie Reichenau albo w Trewirze^[5][6]. Za jej twórcę uznaje się mnicha Rudoprechta^[7]/Ruodprechta^[8]. Na przełomie X i XI w. kodeks mógł trafić na dwór palatyna reńskiego Ezzona. Niewykluczone, że przez pewien czas był własnością dworu cesarskiego^[9]. Następnie mógł, jako posag córki Ezzona, Rychezy, żony Mieszka II od 1013, znaleźć się na terenie Polski^[4]. Ta przekazała go swojej córce Gertrudzie, żonie księcia Izasława Jarosławowicza. Wówczas to, w latach 70. XI wieku^[10], do Psałterza dołączono nowszy poszyt pergaminowy, nazywany w nauce w rozmaity sposób (Folia Gertrudiana^[8], Modlitewnik Księżnej Gertrudy).

Wśród badaczy polskich przyjęta jest teza, że gdy wnuczka Gertrudy, Zbysława, wyszła za mąż za Bolesława Krzywoustego (1103), była w posiadaniu Psałterza, który wraz z nią powrócił do Polski^[11]. W XII wieku trafił z kolei do opactwa Zwiefalten w Szwabii^[12]. Obecnie znajduje się on we Włoszech w Museo Archeologico Nazionale w Cividale del Friuli^[12].

Kodeks Gertrudy ma wymiary 239 x 187 mm^[8] (Mariusz Leńczuk podaje 238 x 188 mm)^[7]. Składa się z 233 kart pergaminowych^[8]. W XVIII stuleciu oprawiony został w skórę^[13]. W jego skład wchodzą Modlitewnik Gertrudy/Folia Gertrudiana (f. 2 — f. 14), Psalterium Egberti (f. 15 — f.205), następnie Litania universalis (f. 209r — f. 213r), Confessiones (f. 214r — f. 228r) i Ordinationes (f. 229r — 232v)^[8].

Same Folia Gertrudiana, od których rozpoczyna się kodeks, tworzy poszyt składający się z czterech bifoliów (tj. kart pergaminowych zagiętych wpół, tworzących tym samym 4 "strony" księgi): obecnie poszyt jest niekompletny: w pierwszym bifolium (f. 2 — f. 4) brak pierwszej karty, w drugim (f. 5 — f. 6) dwóch kart; trzecia i czwarta składka (f. 7 — 14) zachowały się w komplecie^[8]. Zawartość Foliów rozpoczyna się od kalendarza, za nim znajduje się miniatura św. Piotra w towarzystwie Gertrudy z rodziną, dalej zaś następują modlitwy^[14]. Następne trzy miniatury, pojawiające się w trzecim bifolium, przedstawiają scenę Narodzenia Pańskiego, scenę Ukrzyżowania oraz koronację Jaropełka i Kunegundy przez Chrystusa^[14]. Składka czwarta rozpoczyna się od sennika astrologicznego oraz prognostyku przyrodniczego^[14]; późniejszy badacz, Grzegorz Pac, charakteryzuje go jako prognostyk księżycowy^[12]. Dalej do końca Foliów następują kolejne modlitwy. Ponadto niektóre modlitwy gertrudiańskie nadpisywano na czystych stronach oraz marginesach całego kodeksu; w sensie treściowym Modlitewnik Gertrudy przenika więc na dalsze karty kodeksu i w związku z tym niemożliwe byłoby fizyczne wydzielenie go z reszty księgi^[15]. W obrębie Psałterza Egberta (f. 41r) znajduje się także ostatnia, piąta miniatura gertrudiańska, przedstawiająca Marię z Dzieciątkiem^[14]. Łącznie, licząc dopiski we wszystkich fragmentach kodeksu, Modlitewnik Gertrudy zawiera od 93 do 110 modlitw, zależnie od metody ich liczenia przez poszczególnych badaczy^[16][17]. Autorstwo modlitw przypisuje się Gertudzie^[18], choć niewykluczone jest autorstwo jej spowiednika bądź innej osoby z najbliższego otoczenia^[9]. Ich charakter jest silnie osobisty, oparty często na indywidualnych wezwaniach (Ja, Gertruda), zaś treść i forma modlitw korelują z konkretnymi wydarzeniami z życia księżnej, co nadaje dziełu zabarwienia autobiograficznego^[19].

Zdaniem badaczy rękopisu kalendarz, otwierający Folia, został napisany przez tego samego skrybę, który był autorem znajdującego się w modlitewniku prognostyku^[12]. Niewykluczone, że ta sama ręka pisała również stanowiące główną część Foliów modlitwy^[12]. Charakterystyczny zestaw świętych patronów pojawiających się w kalendarzu pozwala przypuszczać, że został on skomponowany w oparciu o inny kalendarz z ośrodka krakowskiego bądź praskiego^[20]. 52 najważniejsze święta zapisano w kalendarzu z wykorzystaniem złota^[21]. Z analizy treści kalendarza wynika, że został on dostosowany do osobistych preferencji modlitewnych Gertrudy^[22].

Psałterz Egberta/Psalterium Egberti stanowi najobszerniejszą część księgi i niekiedy nazwa ta używana jest przez badaczy jako zbiorcze określenie kodeksu^[16]. Psałterz miał zostać wykonany na zamówienie arcybiskupa Trewiru^[16] Egberta^[23]. Powstawał najpewniej w latach jego pontyfikatu, czyli w okresie między 977 a 993^[24]. Podobnie jak Folia Gertrudiana, jest bogato iluminowany i zdobiony^[16]. Iluminacje zawarte w nim, utrzymane w stylu ottońskim, są ręki Ruodprechta, mnicha z Nadrenii^[16] (tenże mnich znajduje się na jednej z miniatur w kodeksie^[24]). Ich stylistyka różni się od iluminacji gertrudiańskich, bliższych szkole bizantyjsko-kijowskiej^[16].

Litania do wszystkich świętych, dołączona do psałterza, prawdopodobnie powstała później od niego, już po śmierci Egberta^[9]. Jest to pierwsza w historii litania do wszystkich świętych, która znalazła się na ziemiach polskich^[9]. W litanii wymieniono czternastu świętych biskupów Trewiru, co stanowi dowód, że kodeks pierwotnie miał trafić do tego miasta^[9].

Szeroko zakrojone badania nad Kodeksem Gertrudy rozpoczęli Heinrich Volbert Sauerland i Arthur Haseloff, publikując ich wyniki w 1901^[25]. Stan badań nad Kodeksem został opisany przez Dorotę Leśniewską w artykule z 1995^[26]. Badania nad Kodeksem zaowocowały w 1998 pierwszym przekładem na język polski autorstwa Brygidy Kürbis^[27]. W 2000 we Włoszech wydano facsimile kodeksu wzbogacone o komentarz naukowy^[28]. W 2001 ukazało się studium historycznoliterackie Modlitewnika pióra Teresy Michałowskiej^[29]. W 2006 ukazało się drugie, tym razem bilingwistyczne^[30] tłumaczenie Modlitewnika w opracowaniu Artura Andrzejuka^[31].

Dwa teksty Gertrudy Mieszkówny z Kodeksu: Oratio pro vivis ac defunctis oraz Converte me, Domine ad te zostały wykorzystane w pieśniach na sopran i organy skomponowanych odpowiednio przez Romualda Twardowskiego oraz Marcina Tadeusza Łukaszewskiego i nagrane w 2017 na płycie Luctus / Żałość przez Dorotę Całek (sopran) i Mariettę Kruzel-Sosnowską (organy)^[32].

• MariuszM. Leńczuk MariuszM., Ja, Gertruda..., „Teksty Drugie” (1), 2003, s. 122-127 .
• MałgorzataM. Malewicz MałgorzataM., Księżna Gertruda i jej lektury, [w:] ArturA. Andrzejuk (red.), Gertruda Mieszkówna i jej rękopis, Radzymin: Wydawnictwo von borowiecky, 2013, s. 57-76, ISBN 978-83-60748-36-7 .
• AndrzejA. Mencwel AndrzejA., Osoba i pismo, „Teksty Drugie” (1-2), 2005, s. 236-245 .
• TeresaT. Michałowska TeresaT., Ego Gertruda. Studium historycznoliterackie, Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN, 2001, ISBN 83-01-13531-X, OCLC 830295836 .
• WłodzimierzW. Mocydlarz WłodzimierzW., Modlitewnik Gertrudy jako świadectwo ówczesnej kultury chrześcijańskiej, [w:] ArturA. Andrzejuk (red.), Gertruda Mieszkówna i jej rękopis, Radzymin: Wydawnictwo von borowiecky, 2013, s. 39-56, ISBN 978-83-60748-36-7 .
• GrzegorzG. Pac GrzegorzG., Kalendarz z Kodeksu Gertrudy jako świadectwo dewocji monarszej. Wokół kultu świętych na styku chrześcijaństwa łacińskiego i wschodniego w XI wieku, „Roczniki Historyczne” (LXXXIV), 2018, s. 31-68, DOI: 10.12775/RH.2018.02 .
• WitoldW. Sadowski WitoldW., Od litanii Gertrudy do litanii Nawojki, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” (1), 2011, s. 33-54, DOI: 10.21906/rbl.119 .
• EdwardE. Skibiński EdwardE., Modlitewnik Gertrudy jako źródło historyczne, [w:] ArturA. Andrzejuk (red.), Gertruda Mieszkówna i jej rękopis, Radzymin: Wydawnictwo von borowiecky, 2013, s. 23-38, ISBN 978-83-60748-36-7 .
• KarolinaK. Sztachańska KarolinaK., Kodeks Gertrudy, przypadkowa autobiografia księżnej?, [w:] KiriłK. Marinow, KamilK. Szadkowski, KatarzynaK. Węgrzyńska (red.), Varia Mediaevalia. Studia nad średniowieczem w 1050. Rocznicę Chrztu Polski, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 49-58, DOI: 10.18778/8088-325-3.05, ISBN 978-83-8088-325-3 .

• Egbert’s Psalter (Codex Gertrudianus), [w:] The books of the Patriarchs [online], Istituto Pio Paschini per la storia della Chiesa in Friuli [dostęp 2022-08-11] .
• ArturA. Andrzejuk ArturA., Gertruda Mieszkówna 1025-1108 [online] [dostęp 2022-08-11] .strona główna serwisu (Strona poświęcona Gertrudzie Mieszkównie i jej Manuskryptowi)

Zobacz multimedia związane z tematem: Kodeks Gertrudy