W połowie czerwca, po zdobyciu przez czerwonych Ufy, jednostki Armii Rosyjskiej adm. Aleksandra Kołczaka musiały wycofać się na przedpola Uralu[1]. Utrzymanie się na Uralu miało ogromne znaczenie dla Kołczaka, gdyż był to ostatni pozostający pod jego kontrolą obszar uprzemysłowiony[2]. 15 czerwca plenum Komitetu CentralnegoWKP (b) opowiedziało się za dalszą ofensywą na kierunku wschodnim[1]. W ciągu kolejnego miesiąca siły Frontu Wschodniego Armii Czerwonej odniosły kolejne sukcesy: 1 lipca 2 i 3 Armia zmusiły białą Armię Syberyjską do opuszczenia Permu i Kunguru[3], zaś 5 Armia zdobyła 13 lipca ważny ośrodek przemysłowy – Złatoust[3]. Dwa dni później 2 i 3 Armia weszły do Jekaterynburga, a w kolejnych dniach opanowały Wierchoturie i zmusiły białych do odejścia w kierunku Tobolska[4][5]. Jeszcze w toku operacji jekaterynburskiej 5 Armia kontynuowała natarcie na wschód – na Czelabińsk i Troick[6].
Siły stron i przebieg operacji
Czerwoną 5 Armią dowodził Michaił Tuchaczewski, w radzie rewolucyjno-wojskowej zasiadali Arkadij Rozengolc, Iwan Smirnow, Filipp Łokackow oraz Nikołaj Tiepłow[7]. Armia liczyła 32 tys. żołnierzy, 100 dział i 713 karabinów maszynowych. Na czele białej Armii Zachodniej, a następnie 3 Armii, stał gen. Konstantin Sacharow, którego siły liczyły ok. 27600 żołnierzy, 345 karabinów maszynowych i ok. 110 dział. Biali zajęli pozycje obronne na linii między jeziorami Irtiasz i Czebarkul. 17 lipca czerwoni frontalnie zaatakowali linie obronne przeciwnika. Białym udawało się odpierać ich kolejne ataki do 20 lipca; w tym dniu zostali zmuszeni do wycofania się z zajmowanych pozycji[6].
Próba kontrataku białych
Dowodzący Armią Zachodnią Konstantin Sacharow przekonał adm. Aleksandra Kołczaka, że Armia Zachodnia jest w stanie przejść do kontrofensywy. Jego plan polegał na tym, by wciągnąć czerwonych w pułapkę, pozorując odwrót z Czelabińska. Pięć dywizji piechoty oraz jedna dywizja kawalerii pod dowództwem Siergieja Wojciechowskiego miały zostać skoncentrowane na północ od miasta, natomiast trzy dywizje piechoty oraz jedna dywizja kawalerii dowodzone przez Władimira Kappela – na południe od niego. Siły te miały następnie okrążyć czerwoną 5 Armię, gdy tylko wkroczy ona do Czelabińska[8]. Kołczak miał nadzieję, że sukces militarny przekona Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone do uznania jego rządu za legalne władze Rosji[9][10].
Tablica pamiątkowa w Czelabińsku upamiętniająca walkę miejscowych robotników po stronie bolszewików
Jednostki Armii Czerwonej weszły do niebronionego Czelabińska 24–25 lipca[11]. Białym nie udało się jednak zrealizować swoich planów. Zawiodła łączność między grupą Kappela a siłami Wojciechowskiego, ponadto teren, w którym działały wojska Kappela, pełen jezior i lasów, nie nadawał się do zaplanowanych przez Sacharowa i szefa sztabu Kołczaka, Dmitrija Lebiediewa, szybkich manewrów[11]. Atak Kappela został odparty przez 26 dywizję strzelecką pod dowództwem Gienricha Eiche[11]. Z większym powodzeniem działał na północ od Czelabińska Wojciechowski, któremu udało się w pewnym momencie przeciąć linię kolejową z Czelabińska do Jekaterynburga. I ten kontratak został jednak powstrzymany przez czerwonych: Michaił Frunze skierował przeciwko grupie Wojciechowskiego 21 dywizję strzelecką z 3 Armii[11][6]. Jej uderzenie na prawą flankę sił Wojciechowskiego dodatkowo skłoniło część nowo sformowanej po stronie białych 11 dywizji syberyjskiej do przejścia na stronę czerwonych[11]. Inne dywizje białych, również niedawno utworzone, okazały się niezdolne do wykonania opracowanego planu bitwy. Z kolei czerwoni zyskali w Czelabińsku poparcie miejscowych robotników, którzy wstępowali do Armii Czerwonej[6][12]. Biali stracili pod Czelabińskiem 5 tys. zabitych i 15 tys. rannych[11]. Była to jedna z największych bitew rosyjskiej wojny domowej[12].
Klęska pod Czelabińskiem zmusiła 2 sierpnia białych do odwrotu w kierunku Kurganu i nad Toboł[11]. 4 sierpnia 26 dywizja strzelecka zdobyła Troick, rozdzielając siły Kołczaka na dwie części[6]. Po tych wydarzeniach inicjatywa w wojnie domowej na Syberii ostatecznie przeszła na stronę czerwonych[13].
↑Jekatierinburgskaja opieracija 1919 g., [w:] Grażdanskaja wojna i wojennaja intierwiencija w SSSR. Encikłopiedija, Sowietskaja Encikłopiedija, Moskwa 1983, t. I, s. 206.
↑Złatoustowskaja opieracija 1919 g., [w:] Grażdanskaja wojna i wojennaja intierwiencija w SSSR. Encikłopiedija, Sowietskaja Encikłopiedija, Moskwa 1983, s. 220.
Mawdsley E.: Wojna domowa w Rosji 1917–1920. Warszawa: Bellona, 2010. ISBN 978-83-11-11638-2.
Smele J.D., Civil war in Siberia. The anti-Bolshevik government of Admiral Kolchak 1918-1920, Cambridge: Cambridge University Press, 1997, ISBN 978-0-521-57335-1.
Smele J. D., The „Russian” Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, Hurst&Company, London 2015, ISBN 978-1-84904-721-0.
Czelabinskaja opieracija 1919 g., [w:] Grażdanskaja wojna i wojennaja intierwiencija w SSSR. Encikłopiedija, Sowietskaja Encikłopiedija, Moskwa 1983.
