Operacja omska

Operacja omska
	wojna domowa w Rosji
	; Oddziały Armii Rosyjskiej opuszczają Omsk
Czas	4–14 listopada 1919
Miejsce	Omsk
Przyczyna	dążenie czerwonych do zajęcia Omska
Wynik	zwycięstwo czerwonych
Strony konfliktu
Rosyjska FSRR	Biali
Dowódcy
Władimir Olderogge; Michaił Tuchaczewski	Konstantin Sacharow; Siergiej Wojciechowski; Pawieł Iwanow-Rinow
brak współrzędnych

Operacja omska – działania bojowe 3 i 5 Armii Czerwonej przeciwko białej Armii Rosyjskiej adm. Aleksandra Kołczaka między 4 a 14 listopada 1919 r., kontynuacja operacji tobolsko-pietropawłowskiej. Jej celem było zdobycie Omska, miasta, w którym rezydował rząd Kołczaka. Biali zamierzali początkowo bronić miasta, jednak w nocy z 10 na 11 listopada zrezygnowali z tego planu i przystąpili do ewakuacji. Kołczak odjechał z Omska w nocy z 13 na 14 listopada, kilka godzin przed tym, gdy wkroczyła do niego Armia Czerwona.

Tło wydarzeń

We wrześniu 1919 r. Armia Rosyjska podjęła ostatnią próbę kontrofensywy. W toku czterotygodniowych walk zdołała zmusić nacierającą od zachodu Armię Czerwoną do wycofania się za Toboł (co nastąpiło 30 września^[1]), jednak poniosła zbyt ciężkie straty, by przeprawić się przez rzekę i kontynuować pościg^[2]. Po serii klęsk latem 1919 r. siły białych były zdemoralizowane, szerzyły się wśród nich dezercje, a próby przeprowadzania mobilizacji przez Kołczaka kończyły się jedynie częściowym powodzeniem^[3]^[4].

Czerwone 3 i 5 Armia umocniły się na lewym brzegu Tobołu i oczekiwały na posiłki. Przez pierwsze dwa tygodnie października 1919 r. obie strony pozostawały na dwóch brzegach rzeki^[2]. Biali, którzy nie mieli szans na uzupełnienia, nie podejmowali żadnych działań^[5]. Natomiast grupa wojsk czerwonych do 14 października została uzupełniona o 35 dywizję strzelecką (przerzuconą z Frontu Południowego), 54 dywizję strzelecką (świeżo sformowaną na północy Rosji) oraz 24 tys. nowych rekrutów z guberni czelabińskiej^[6]. 14 października dowództwo Armii Czerwonej wydało rozkaz ponownego przekroczenia rzeki^[6].

Przebieg operacji

Do 18 października czerwoni zdobyli przyczółki na prawym brzegu Tobołu. Widząc, iż znacznie silniejszy przeciwnik rozpoczął przeprawę, biali zdecydowali się na odwrót. Siły czerwonych (74 tys. żołnierzy) uczestniczące w operacji były trzykrotnie silniejsze niż oddziały białych^[6]. Frontem Wschodnim Armii Czerwonej dowodził Władimir Olderogge^[7]. 22 października biała 1 Armia pod dowództwem gen. Anatolija Piepielajewa opuściła zajęty we wrześniu, podczas odwrotu Armii Czerwonej, Tobolsk^[6]. W zaistniałej sytuacji gen. Michaił Diterichs, głównodowodzący Frontem Wschodnim Armii Rosyjskiej, doradził Kołczakowi rezygnację z obrony Omska, ewakuację rządu za Ob oraz skoncentrowanie drugiej grupy wojsk wokół Tomska. W jego przekonaniu Armia Czerwona nie byłaby w stanie dojść do linii tej rzeki przed zimą, a wtedy działania wojenne musiałyby zostać przerwane. Diterichs był ponadto przekonany, że zimą i wczesną wiosną 1920 r. biali byliby w stanie odbudować swoje siły^[8]. 29 października Diterichs wydał nawet rozkaz ewakuacji Omska^[9]. 1 Armia przystąpiła do wykonywania tego rozkazu, kierując się przed Omsk w kierunku Tomska^[9].

Nieoczekiwanie 30 października adm. Kołczak telegraficznie powiadomił Diterichsa, iż zamierza bronić Omska, a plan porzucenia miasta uważa za równoznaczny ze zniszczeniem białej armii w Rosji. Być może podjął taką decyzję pod wpływem dowódców Kozaków syberyjskich, od początku przeciwnych odwrotowi^[9]. W kolejnych dniach sztab białych wzywał do obrony miasta, a rząd Kołczaka poinformował, że pozostaje w mieście i kontynuuje pracę^[9].

Tymczasem 2 i 3 armie odeszły z Pietropawłowska i Iszymu^[6]. Pierwsze z tych miast zostało opuszczone 31 października, drugie – 4 listopada^[6]. Przed odejściem z Pietropawłowska biali zamordowali więźniów politycznych, których wcześniej przetrzymywali^[10]. Czerwoni bez żadnych trudności przeszli przez mosty na Iszymie, których biali nie zniszczyli^[8]. 5 Armia pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego ruszyła do marszu wprost na Omsk^[10].

W tym momencie od Omska 5 Armię dzieliło 200 km równinnych obszarów bez żadnych naturalnych przeszkód^[8]. W dniu, gdy 3 Armia odeszła z Iszymu, Diterichs spotkał się z Kołczakiem i złożył dymisję ze stanowiska. Nowym dowódcą Frontu Wschodniego Armii Rosyjskiej został gen. Konstantin Sacharow, jego zastępcą – gen. Pawieł Iwanow-Rinow. Dowództwo 3 Armii powierzono natomiast gen. Władimirowi Kappelowi, zaś 2 Armii – gen. Siergiejowi Wojciechowskiemu^[11]. Kołczak wbrew raportom z frontu wierzył, że uderzenie czerwonych na Omsk nastąpi nie wcześniej, niż za trzy tygodnie, a ich sukcesy na Syberii wcale nie świadczą o umacnianiu się ich władzy w Rosji^[11]. Sacharow był przekonany, że Omsk może być skutecznie broniony i najpewniej odegrał znaczną rolę w przekonaniu Kołczaka do tego. Odwołał rozkazy ewakuacji wydane przez Diterichsa, nakazał 1 Armii powrót na linię frontu i zatrzymanie ruchu pociągów z Omska na wschód^[11].

Opuszczenie Omska przez białych

Sacharow mianował dowódcą operacji w Omsku gen. Wojciechowskiego, zaś gen. Iwanow-Rinow miał mieć pod swoim nadzorem władze cywilne. Ogłoszono ponadto kolejną (po dwóch nieudanych) mobilizację mężczyzn z miasta^[11]. Nie doszedł natomiast do skutku powrót 1 Armii: Anatolij Piepielajew poinformował Sacharowa, że wydanie żołnierzom rozkazu powrotu do Omska niechybnie wywoła bunt^[12]. Niezadowolenie było widoczne również wśród 30 tys. żołnierzy stacjonujących w samym Omsku^[12]. W miarę marszu czerwonych w kierunku miasta poddawały im się całe jednostki białych, m.in. 4 i 15 dywizje syberyjskie^[12]. Sacharow ostatecznie doszedł do przekonania, że obrona miasta nie jest jednak możliwa, gdy nieoczekiwanie nastąpiła odwilż na Irtyszu. Gdy do nocy z 10 na 11 listopada rzeka nie zamarzła ponownie, Sacharow wydał rozkaz ewakuacji Omska linią kolejową do Tomska i zniszczenia magazynów wojskowych^[12]. 12 listopada w mieście wybuchła panika. Pojawiły się plotki, że Armia Czerwona zmierza do Omska od południa i jest bliska odcięcia linii kolejowej, po której miała odbywać się ewakuacja. Doszło również do niesubordynacji i aktów przemocy wśród żołnierzy^[10], w dowództwie zapanował chaos^[13]. Biali przed odejściem z miasta 12 listopada zamordowali 400 więźniów politycznych w omskich więzieniu^[10]. Aleksandr Kołczak odjechał z Omska w nocy z 13 na 14 listopada, zabierając ze sobą 414 254 000 złotych rubli z dawnych carskich rezerw złota. W tym samym czasie z Omska odjechali generałowie Wojciechowski i Kappel ze sztabami^[10]. Chociaż rząd Kołczaka formalnie nadal funkcjonował, opuszczenie Omska oznaczało faktycznie koniec sprawowania przez niego władzy choćby na części obszarów Syberii^[13].

Rankiem 14 listopada 1919 r. do Omska wkroczyli żołnierze czerwonej 27 dywizji strzeleckiej, całkowicie zaskakując pozostające jeszcze w Omsku oddziały białych. Do wieczora całe miasto było w rękach czerwonych. Do niewoli dostało się 40 tys. białych żołnierzy i tysiąc oficerów, 3 pociągi pancerne, 3000 wagonów z uzbrojeniem i zapasami dla wojska, 40 dział, 500 karabinów maszynowych^[14].

Przypisy

↑ J. Smele, Civil war..., s. 535-536.
↑ ^a ^b J. Smele, Civil war..., s. 537.
↑ J. Smele, Civil war..., s. 527.
↑ J. Smele, Civil war..., s. 522.
↑ J. D. Smele, Civil war..., s. 538.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f J. D. Smele, Civil war..., s. 542.
↑ J. D. Smele, The "Russian"..., s. 118.
↑ ^a ^b ^c J. D. Smele, Civil war..., s. 543.
↑ ^a ^b ^c ^d J. D. Smele, Civil war..., s. 544.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e J. D. Smele, Civil war..., s. 549.
↑ ^a ^b ^c ^d J. D. Smele, Civil war..., s. 545.
↑ ^a ^b ^c ^d J. D. Smele, Civil war..., s. 547.
↑ ^a ^b E. Mawdsley, Wojna..., s. 289-290.
↑ J. D. Smele, Civil war..., s. 549-550.

Bibliografia

Mawdsley E., Wojna domowa w Rosji 1917–1920, Warszawa: Bellona, 2010, ISBN 978-83-11-11638-2.
Smele J.D., Civil war in Siberia. The anti-Bolshevik government of Admiral Kolchak 1918-1920, Cambridge: Cambridge University Press, 1997, ISBN 978-0-521-57335-1.
Smele J.D., The "Russian" Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, London: Hurst&Company, 2015, ISBN 978-1-84904-721-0.