Wielki Młyn w Gdańsku

Wielki Młyn

nr rej. 270 z 14.06.1968[1]
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Miejscowość	Gdańsk
Adres	ul. Wielkie Młyny 16
Typ budynku	młyn wodny
Kondygnacje	4
Powierzchnia użytkowa	ok. 2,3 tys. m kw. m²
Ukończenie budowy	1350
Zniszczono	II wojna światowa
Odbudowano	po 1962
Kolejni właściciele	C.H. Wielki Młyn (1993-2016), miasto Gdańsk (1962-1993, 2016-2020)[2]
Obecny właściciel	Muzeum Gdańska (od 2020)
Położenie na mapie Gdańska Wielki Młyn
Położenie na mapie Polski Wielki Młyn
Położenie na mapie województwa pomorskiego Wielki Młyn
54°21′14,8″N 18°39′00,4″E/54,354100 18,650100
Multimedia w Wikimedia Commons

Wielki Młyn (niem. Große Mühle) – średniowieczny zabytkowy młyn wodny na Starym Mieście w Gdańsku, na wyspie Tarcza^[3]. Napędzany był wodami Kanału Raduni. Obecnie znajduje się w nim Muzeum Bursztynu.

Wielki Młyn został wzniesiony przez krzyżaków w 1350 roku^[4]. W 1391 roku częściowo spłonął. 4 lutego 1454 roku opanowali go gdańszczanie należący do antykrzyżackiego sprzysiężenia (Związek Pruski), co zapoczątkowało powstanie przeciwko zwierzchnictwu Zakonu. W przywileju wydanym w Elblągu, król Polski Kazimierz Jagiellończyk przekazał młyn gdańszczanom^[5].

Młyn został zbudowany na sztucznej wysepce (obecna nazwa Wyspa Młyńska) utworzonej przez rozwidlenie Kanału Raduni. Obiekt o wysokości 26 m, szerokości 26 m i długości 41 m był napędzany przez 18 kół wodnych o średnicy 5 metrów, po 9 na dłuższej ścianie młyna^[6] (rozmieszczono je na przemian bliżej i dalej od ściany, ponieważ było zbyt mało miejsca na ustawienie wszystkich w jednym szeregu^[7]). Budynek pełnił funkcję młyna, spichlerza i piekarni. Nad ustawionymi w dwóch kondygnacjach żarnami mieściło się sześć kondygnacji spichrzowych^[8]. Co szesnasty worek mielonego w młynie zboża przypadał miastu jako danina^[6]. W przypadku oblężenia miasta i odcięcia dopływu wody używano zapasowych żaren napędzanych końmi^[5].

W 1836 młyn wydzierżawił radca Jakub Witt, który zmodernizował jedną stronę młyna do produkcji mąki na wzór amerykański, poprzez m.in. zamontowanie w nim taśmociągu. W 1880 młyn otrzymał nowoczesny napęd turbinowy (turbiny wodne). Ten napęd zachował się aż do zniszczenia w 1945^[9]. W 1937 dokonano wymiany dachu, a ponadto wymurowano na nowo komin. Młyn pozostawał w użyciu aż do końca II wojny światowej, gdy został częściowo zniszczony^[6]; jeszcze w 1939 produkował do 200 ton mąki dziennie.

Po wojnie roku został odbudowany w latach 60. (obiekt jest w 80% autentyczny^[7]), z przeznaczeniem na dom kultury Stoczni Gdańskiej, której to funkcji jednak nie pełnił. Następnie organizowano w nim wystawy, wykorzystywano na cele magazynowe, dyskotekę, miejsce spektakli teatralnych i targów branży stoczniowej. Do 1992 działały w nim Pewex i salon gier^[10]. W 1991 roku przeprowadzono w nim badania archeologiczne.

W 1993 roku zakończono adaptację młyna na dom handlowy, który działał do września 2016 w Wielkim Młynie znajdowało się centrum handlowe^[11]. Centrum z biegiem lat traciło popularność, czynnych było coraz mniej stoisk, a obiekt wymagał kapitalnego remontu^[10]. W grudniu 2016 młyn przekazano na potrzeby pobliskiego Muzeum Bursztynu w Gdańsku, z trudem mieszczącego się w swojej siedzibie^[12] w Zespole Przedbramia.

21 listopada 2018 Muzeum Gdańska podpisało umowę na wykonanie kosztem 4,3 mln zł pierwszego etapu prac adaptacyjnych Wielkiego Młyna na Muzeum Bursztynu. Do końca 2020 przeprowadzono wymianę położonego w latach 60. dachu, wyburzenie ścian działowych, usunięcie przepierzeń po dawnych boksach handlowych, wyburzenie bocznej klatki schodowej i szybu windowego, usunięcie starych instalacji i wymianę współczesnej stolarki w oknach i drzwiach (nie ma ona zabytkowego charakteru). W 2019 ogłoszony został przetarg na wykonanie instalacji energetycznej i teletechnicznej^[13]. Zasadnicza część prac została sfinansowana ze środków UE w ramach wspólnego projektu Muzeum Gdańska oraz Muzeum Światowego Oceanu w Królewcu o nazwie „Połączeni bursztynem” i wartości prawie 2,3 miliona euro, z czego do Gdańska trafiło ponad 1,3 miliona euro^[14]. 25 czerwca 2020 podpisano umowę na przebudowę, adaptację i kompleksowe prace termomodernizacyjne w budynku o wartości 22,8 mln zł. Kubatura obiektu wynosi 14,8 tys. m³^[15]. Całkowity koszt inwestycji wyniósł 33,5 mln zł, a otwarcie Muzeum nastąpiło 24 lipca 2021^[16].

W trakcie prac adaptacyjnych, w 2020, odkryto dwa fragmenty kamiennego żarna, które służyło do przemiału zboża w mąkę, a w czasie przebudowy na centrum handlowe zostały celowo uszkodzone w celu montażu instalacji elektrycznej^[17]. Odnaleziono także historyczne podpisy, będące odpowiednikami współczesnych grafitti^[18].

W latach 70. XX wieku naprzeciwko młyna – po drugiej stronie ul. Rajskiej – eksponowano śrubę okrętową^[19]. 8 sierpnia 2014 przy Wielkim Młynie uruchomiona została fontanna z wielobarwną iluminacją nocną. Formą nawiązuje ona do kaskad wodnych tworzonych przy Wielkim Młynie przez Kanał Raduni. Jako pierwsza w Polsce wykorzystuje system cienkiego lustra wody, w którym odbija się otoczenie^[20]. Koszt jej realizacji wyniósł 2 mln zł^[21].

• 
  Kanał Raduni opływający Wielki Młyn
• 
  Spiętrzone wody Kanału Raduni w miejscu dawnych kół wodnych
• 
  Widok z góry
• 
  Ekspozycja archeologiczna
• 
  Wnętrze
• 
  Fontanna
• 
  Dom cechowy młynarzy przy młynie, rekonstrukcja z 1997^[22]

• „Z problematyki odkryć archeologicznych w obrębie Wlk. Młyna w Gdańsku”, [w:] Gdańsk Średniowieczny w świetle najnowszych badań archeologicznych i historycznych” Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, Instytut Historii UG, 1998.
• Jerzy Samp: Miasto czterdziestu bram. Gdańsk: marpress, 2000, s. 33-36. ISBN 83-85349-71-5.

• Zdjęcie spalonego młyna po 1945