Za ostala značenja, vidi Opština Zvezdara (razvrstavanje).

Opština Zvezdara zauzima površinu od 3.165 ha, na kojoj živi oko 130.000 stanovnika.

Na vrhu brda ranije poznatog kao Veliki Vračar podignuta je 1932. astronomska opservatorija, odnosno zvezdarnica, po kojoj su ovaj kraj, a kasnije i opština dobili naziv. Ukidanjem rejona 1952. područje današnje opštine Zvezdara je podeljeno na Stari Đeram i Zvezdaru. Ove dve opštine su 1960. spojene u sadašnju opštinu.

Slava opštine Zvezdara je Sretenje Gospodnje, 15. februar.

Opština Zvezdara zauzima skoro čitav istočni deo urbanog dela Beograda. Graniči se sa opštinama: Palilula na severozapadu, severu i severoistoku, Grocka na istoku i jugoistoku, Voždovac na jugu i jugozapadu i Vračar na zapadu.

Zvezdara je jedna od manjih opština (31 kv. km.). Na njenoj teritoriji se nalaze neki od najviših vrhova urbanog dela Beograda:

• Stojčino (ili Stojičino) brdo - 270 metara nadmorske visine
• Orlovica (na nekim kartama "Orlovača") - 265 m.n.v.
• Zvezdara (Veliki Vračar) - 253 m.n.v.
• Mokroluško brdo - 234 m.n.v.

Zvezdara nema većih parkova, ali ima dve velike pošumljene površine - Zvezdarsku šumu (sa uređenim parkom u severno-centralnom delu) i severni deo Stepinog Luga u južnom delu opštine. Peti park (u MZ Lipov Lad) je mala zelena površina koja je stekla dosta publiciteta, zbog napora građana da se tamo spreči izgradnja. Možemo pomenuti i park kod Šeste beogradske gimnazije.

Zvezdara ne izlazi na Dunav i Savu, glavni vodotoci su dva potoka, oba su, u različitoj meri, sprovedeni pod zemlju i služe kao kolektori: Mokroluški potok i Mirijevski potok. Reka Bolečica teče duž nekoliko stotina metara u najjužnijem delu opštine, kod Bubanj Potoka.

Broj stanovnika Zvezdare je stalno i izrazito rastao do 1990-tih i velikog pada nataliteta u većem delu Srbije. Ali opština ostaje jedno od najgušće naseljenih područja u zemlji, sa 4436 stanovnika po kvadratnom kilometru u 2005. Ovako se kretao broj stanovnika prema zvaničnim popisima^[1]:

• 1948 - 56.177
• 1953 - 66.580
• 1961 - 88.919
• 1971 - 112.938
• 1981 - 128.753
• 1991 - 135.694
• 2002 - 132.621
• 2005 - 137.523^[2]

Prema popisu iz 2002., Srbi čine preko 90% stanovništva, Crnogoraca i Jugoslovena ima pojedinačno nešto preko 1%, ostali imaju manje procente.

Zvezdarsko brdo je do 1930-tih bilo poznato kao Veliki Vračar. U 19. veku brdo je bilo daleko od grada i nije bilo urbanizovano. Beograđani su ga koristili kao izletište i zvali Baba Ružin kraj.

Prvi hici Prvog svetskog rata su ispaljeni na Beograd 28.7.1914., ali Austrougari su u njega uspeli ući tek 2.12., nakon što je srpska vojska napustila grad u fazi povlačenja tokom Kolubarske bitke. Srbi su zatim prešli u kontranapad i potisnuli neprijatelja. Austrougari su 14.12. pokušali da zadrže liniju položaja među kojima je bio i Ekmekluk (istočno od Malog Mokrog Luga, s druge strane Stojčinog brda u odnosu na Mirijevo), ali bezuspešno, zbog čega je istog dana naređeno povlačenje. Tako je Beograd oslobođen već 15.12..^[3]

Zahvaljujući stanju na drugim frontovima, Srbija će ostati mirna većim delom 1915.. Beograd će ponovo biti napadnut u jesen, ovaj put uz učešće i nemačkih snaga. Trupe odbrane grada su bile raspodeljene u nekoliko odseka, granica između Beogradskog i Velikoselskog odseka je išla Mirijevskim potokom. Na Velikom Vračaru je postavljena artiljerija: dva engleska topa 120mm, jedan vod poljske artiljerije i jedan protivavionski top. Borbe su počele korekturnim pa rušećim gađanjem grada 5 -6.10.; u naredna dva dana, neprijatelj je posle teških borbi uz podršku artiljerije, uključujući i rečne monitore, uspeo da zauzme varoš, iz koje su se prethodno izvukle srpske trupe.

Tokom 9.10., 59. i 57. austrijska divizija su zauzimale prostor prema brdu Zvezdara (u to vreme još Veliki Vračar). Neki delovi srpskog 10. kadrovskog puka Kombinovanog odreda su napustili Veliki Vračar, ali dok su Austrijanci izviđali situaciju on je ponovo posednut, pri čemu je došlo do okršaja u kome su austrijske jedinice bile pomognute od dva monitora sa istočnog kraja Ade Huje i artiljerije sa leve obale Dunava. Ali, Veliki Vračar je u tom trenutku ostao u srpskim rukama. Uveče tog dana, 57. austrijska divizija je bila okrenuta ka Velikom Vračaru i Rospi Ćupriji.

Sutradan, 10.10., 57. austrijska divizija je dobila naređenje da osvoji Veliki Vračar, Erino Brdo (severoistočno od Kaluđerice) i Klupe (dva brda severozapadno od Vinče). Usled skorog pada Dedinja, komandant srpskog Kombinovanog odreda (puk. Dušan Tufegdžić) je u 11:30 naredio da se jedinice sa Velikog Vračara povuku na liniju Zeleno Brdo - Stražarska Kosa - Miloševac. Napušteni Veliki Vračar je zaposela 57. divizija, ali je zbog otpora kod Rospi Ćuprije i artiljerijske vatre sa Lipaka (brdo iznad Višnjice) dalji napad obustavljen, da bi bio nastavljen 12.10.. U noći 10/11.10., usled teške situacije, naročito zbog jake neprijateljske artiljerijske vatre, komandant odbrane grada (gen. Mihailo Živković) naredio je da se izvrši povlačenje na liniju Čolin Grob-Klupe-Erino Brdo-Veliki Mokri Lug-Torlak-Straževica-Petlovo Brdo-Železnik-Ostružnica. Sledećih dana, do 17.10., u rat je ušla i Bugarska, a srpska vojska je istisnuta iz beogradske okuke Save i Dunava, čime su Centralne sile obezbedile slobodan prelaz preko Dunava i vezu u pravcu Bugarske i Turske. Započela je okupacija, koja će trajati do 1.11.1918.^[4].

Na vrhu brda je tokom 1929-32 izgrađena opservatorija (po planu češkog arhitekte Jana Dubovog). Opservatorija je u to vreme nazivana "zvezdarnica" ili "zvezdara" - to ime će preći na brdo i kraj prema zapadu. Gradska bolnica (KBC Zvezdara) je izgrađena 1935., uz pomoć bogatog trgovca Nikole Spasića. Područje je bilo bogato vodom (npr. Bulbulderski potok je izvirao jugozapadno od zvezdarnice), pa se odatle snabdevao i gradski vodovod. Napravljeno je i nekoliko javnih česmi, npr. Pašina česma, iz vremena Prvog srpskog ustanka, u ul. Živka Davidovića (sa druge strane Bulevara); takođe i česma posvećena trećepozivcima iz Prvog svetskog rata, blizu Gradske bolnice.^[5]

U januaru 1940. na Zvezdari je održavano takmičenje u slalomu, jer je padina bila duža i ocenjena kao manje opasna nego na Košutnjaku.^[6] Sokoli su u novembru 1940. izveli pošumljavanje na jednom platou iznad Laudonovog šanca. Bio je to deo nacionalne Sokolske Petrove petoletke, kojom su širom zemlje podizani Gajevi Kralja Petra II, a ovo je bio prvi u Beogradu.^[7]

Beograd će u Drugom svetskom ratu biti okupiran od 12.4.1941. do 20.10. 1944.. Trpeće od nemačkog bombardovanja 6.4. i kasnijih dana, a takođe i od savezničkog bombardovanja, naročito u proleće 1944. Građani su se od bombardovanja sklanjali u okolinu, npr. u Mirijevo. Tokom okupacije teško je stradalo Orlovsko naselje u Mirijevu, jer je zbog neke odmazde 1941. streljano muško stanovništvo^[8].

Beograd će biti oslobođen u oktobru 1944. u sadejstvu NOVJ (Prva armijska grupa na čelu sa gen. Pekom Dapčevićem) i Crvene Armije (Treći ukrajinski front na čelu sa maršalom Tolbuhinom). Nakon osvajanja prilaza gradu, 14.10. je izdato naređenje za napad na sam grad. Značajne borbe su vođene i na Zvezdari.

14. oktobar. Četrnaesta motostreljačka sovjetska brigada je sa 4. bataljonom 4. srpske brigade i jednim sovjetskim bataljonom iz Kumodraža 14.10. oko 18 sati napala Veliki, a potom i Mali Mokri Lug. Odatle je 14. motostreljačka imala nameru da prodre do Cvetkove Mehane, ali je odustala zbog jakog nemačkog otpora na Konjarniku. Zato je sa 4. srpskim bataljonom preko Mirijeva napala Veliki Vračar, ali se do 22 časa i to izjalovilo, nakon čega je sačekana Peta krajiška divizija. Oko 23 sata, dva bataljona 4. krajiške brigade ove divizije su se posle jakih borbi sa Malog Mokrog Luga probili do Cvetkove mehane, gde su zaustavljeni jakim otporom. Četrnaesta motostreljačka i 4. bataljon su za to vreme krenuli sa Velikog Vračara, preko Konjarnika, prema Autokomandi i Karađorđevom parku.

15. oktobar. Zato su 15.10. oko 3 časa Nemci potisnuli 4. krajišku brigadu nazad na zapadne kose M. M. Luga. Ali u 8 sati, ista jedinica se probija jednim bataljonom severno od V. Vračara, sve do železničke stanice Dunav, koju zauzima, zajedno sa okolnim zgradama. Dva bataljona iste jedinice uspevaju da posle teških borbi sa Konjarnika i Stojičinog brda probiju nemačke položaje na Laudonovom šancu, a zatim i skrše otpor kod Cvetka i nastave Bulevarom. Tokom dana su ova tri bataljona 4. krajiške, delovi 14. motostreljačke sovjetske (zatečeni kod škole Vojislava Ilića) i 4. srpski bataljon očistili prostor između Bulevara i Dunava do Tehničkih fakulteta i Dunav-stanice, a zauzet je i Veliki Vračar posle teških borbi. Prvi bataljon 4. krajiške brigade je ostao u zahvatu druma kod M.M. Luga i obezbeđivao pravac od Boleča.

Veliki izazov savezničkim snagama će biti pokušaj nemačkih snaga da iz pravca Smedereva i Grocke prodru u Beograd. Već 15.10. oko 13 sati jedna njihova slabija prethodnica je bez otpora došla do M.M.Luga, ali je tu naletela na zaostali bataljon 4. krajiške brigade i razbijena. Nemačka grupacija je za to vreme zauzela Grocku i poslala jaču prethodnicu radi proboja u Beograd. Očekujući to, 21. srpska divizija je oko 15 časova usmerena na smederevski pravac, njena 4. brigada u Veliki i M. M. Lug. U M.M.Lugu je zadržana i 10. krajiška brigada 5. divizije, a na Stojčinom brdu jedan sovjetski artiljerijski divizion i 4 tenka. Nemačka prethodnica je posle artiljerijske pripreme krenula ka M.M.Lugu. Oko 19 sati je potisnula delove 5. brigade 21. divizije i sat vremena kasnije ušla u okršaj ispred M.M.Luga sa tri bataljona 10-te i jednim 4. krajiške brigade. Uz velike gubitke su uspeli da zauzmu selo, odbace jugoslovenske jedinice ka V.M.Lugu i zaplene sovjetska artiljerijska oruđa kod Stojičinog brda. Oko ponoći su sa brda krenuli u tri pravca: Konjarnik, Bulevar i Veliki Vračar.

16. oktobar. Već u 1 ujutru 16. oktobra, 10. krajiška i 10. srpska brigada su u M.M.Lugu izbile na drum i odsekle Nemce od bolečkog pravca, gde se nalazila glavna nemačka grupacija. Glavna kolona nemačke prethodnice je produžila ka Cvetkovoj mehani, ali je tu presretnuta i razbijena na prostoru do škole Vojislava Ilića. Nemci iz "konjarničke" grupe su se povukli na Zeleno brdo, gde su prihvatali retke saborce iz razbijene "bulevarske" kolone, dok popodne 16.10. nisu razbijeni, uz pomoć sovjetskih tenkova.

Najjači otpor je davala grupa na Velikom Vračaru. Radi njihovog uništenja su izvučene neke jedinice iz grada, u kojem su vođene ulične borbe, i premeštene neke iz okolnih sela. Tako je 15. sovjetska motostreljačka brigada dovedena iz Leštana u M.M.Lug, odakle je jedna njena kolona pošla u obilazni manevar preko sela Mirijeva. Na severnoj ivici sela se sastala sa dva bataljona 12. vojvođanske brigade, koja se prebacila iz Banata. Čim je završeno okruživanje Velikog Vračara, popodne 16.10., počeo je snažan napad, uz podršku sovjetske artiljerije i tenkova. Nemci su ubrzo razbijeni; delove koji su pobegli prema M.M.Lugu je do večeri uništavala 13. proleterska i delovi 21. srpske brigade, a oni koji su bežali prema Mirijevu su stradali od 12. vojvođanske i 15. motostreljačke. Time je Zvezdara konačno oslobođena od Nemaca. Njihova glavnina je tog i sledećeg dana i dalje pokušavala da se iz Boleča probije u ovom pravcu, ali bezuspešno^[9].

Posle rata, 16. oktobar će postati dan opštine Zvezdara, a i jedna ulica u Mirijevu II je nazvana po ovom datumu (a i današnja MZ Ćirilo i Metodije se prvobitno zvala "16. oktobar").

Gradski deo Zvezdare je činio Peti rejon. Kampanja za pošumljavanje Zvezdare je otvorena 29. avgusta 1946.^[10]. Na izborima za Ustavotvornu skupštinu Srbije 10.11. 1946 kandidat reona je bio Josip Broz Tito, predsednik vlade FNRJ (koji je takođe bio kandidat zagrebačkog petog reona, Trešnjevke, za Ustavotvorni Sabor Hrvatske)^[11].

Opština Zvezdara je nastala 1.9.1955., prvobitno samo od kraja oko opservatorije. Zvezdara je zatim znatno uvećana 1.1.1957., priključenjem opština Stari Đeram i Mali Mokri Lug. Kasnije su sela Kaluđerica, Vinča i Leštane (ranije delovi M. M. Luga) odvojeni i priključeni opštini Grocka. Ranih 1970-tih, sva naselja u opštini su postala deo uže teritorije grada Beograda, tako da je Zvezdara danas jedna od šest opština koje su u potpunosti deo urbanog Beograda.

Tokom NATO bombardovanja Jugoslavije 1999., gađane su neke mete na teritoriji Zvezdare, u južnom delu šume, uz Volginu ulicu, što je izazvalo materijalnu štetu. U ulici Prijedorskoj je ostala neeksplodirana bomba^[12].

Dejstva na teritoriji Zvezdare^[13]:

• Noć između 26. i 27. marta - Gađano područje Malog Mokrog Luga.
• Noć između 4. i 5. aprila - Jedan projektil pao u blizini Gradske bolnice na Zvezdari.
• Noć između 2. i 3. maja - ne odnosi se samo na Zvezdaru, ali vredi pomenuti napad grafitnim bombama u termoelektranama u Obrenovcu i Kostolcu koji je rezultirao nestankom struje i vode u većem delu Srbije; sličnih napada će biti još u sledećih mesec dana.
• Noć između 30. i 31. maja - Više projektila palo na Zvezdaru.
• Noć između 7. i 8. juna - Neeksplodirani projektili pali na Zvezdaru.

Zvezdara se nalazi jugoistočno od centra Beograda. U užem smislu, Zvezdara kao kraj obuhvata područja oko Zvezdarske šume, uključujući Zvezdaru II (vidi dole). Graniči se sa krajevima Bogoslovija i Karaburma na severu i Ćalijama na severoistoku (sve u opštini Palilula); Mirijevo na istoku (staro i novo), Mali Mokri Lug na jugoistoku, Cvetko i Konjarnik na jugu, Lion na jugozapadu i Bulbulder na zapadu (sve u opštini Zvezdara). Područje je 2002. imalo 10.095 stanovnika.

Opština Zvezdara ima 17 mesnih zajednica, Zvezdari u užem smislu bi odgovarale dve prostrane MZ: "Zvezdara" i "Severni Bulevar"

• MZ Zvezdara - granice: ul. J. Radaković, veza sa Bosutskom, linija zapadno od ul. S. Selenića (prema istoku i zvezdarskom naselju Mirijevo); paralelno i iznad ul. Kragujevačke do ul. Volgine, ul. M. Rakića, između sportskog centra "Olimp" i vodovoda, ul. V. Kovača, preko Cvetkove pijace do Bulevara Kralja Aleksandra (prema jugoistoku i MZ Zeleno Brdo); Bulevar (jugozapad, prema MZ Vračarsko polje); produžetak Batutove ul. do ul. Veljka Dugoševića, produžetak V.Dugoševića u šumu, zatim ul. Volgina, Idrijska, Zvezdarska, Kamenorezačka (zapad i sever, prema MZ Severni Bulevar).

Ovim je obuhvaćen naseljeni kraj prema Bulevaru (Lion i Cvetko) i južni deo Zvezdarske šume, uključujući i Opservatoriju po kojoj je sve nazvano. U južnom delu MZ, uz Volginu ul., nalaze se neki stari objekti, koji su u dva navrata bili gađani tokom bombardovanja 1999.

• MZ Severni Bulevar - granice: ul. Ruzveltova, Mije Kovačevića i Dragoslava Srejovića, bivši Partizanski Put (severozapad-severoistok, prema opštini Paliluli); ul. Svetog Nikole, nekada Baje Sekulića (jugozapad, prema Bulbulderu) i pomenute granice prema MZ Zvezdara.

Osim severnog dela Zvezdarske šume, ovo obuhvata i raznorodne površine prema zapadu: nekoliko fudbalskih terena, stambeno naselje, Novo groblje (jedno od najvećih i najstarijih beogradskih grobalja, s mnogim značajnim celinama - saveznička groblja iz I svetskog rata, groblja heroja, žrtava II svetskog rata, Aleja velikana itd.), Vatrogasna služba, Gradska Čistoća, prodajni i servisni centar Zastava Promet, baza Beograd puta.

Severno zvezdarsko naselje, uglavnom oko okretnice autobusa 65. Sastoji se od desetak ostrvaca u severnom delu Zvezdarske šume, severno od Instituta Mihajlo Pupin i opservatorije i duž ul. Dragoslava Srejovića, koja ga deli od Karaburme i Ćalija, prema severu i severoistoku.

Zvezdarska šuma ili Zvezdani gaj je, posle Topčidera i Košutnjaka, najveća šuma u beogradskoj urbanoj zoni, prekriva veći deo Zvezdarskog brda.

Veliki Vračar je još početkom 20. veka bio predviđen za pošumljavanje, što je i započeto nakon izgradnje opservatorije, iza 1932.. Površina šume iznosi 137 hektara, od čega je 21 hektar uređen kao park.^[14] Osim opservatorije, u njoj se nalazi i Institut Mihajlo Pupin, kao i ostrva urbanizacije. Prema zapadu se nalazi sedam fudbalskih terena.

Šuma trpi štetu od bespravne izgradnje i seče, pa je gradska vlada 2007. objavila planove za širenje šume prema severu i jugu, čime bi se spojila sa Adom Hujom odn. Šumicama, bilo u vidu parkova ili samo avenija, čime bi se stvorio zeleni pojas.

• Branislav Trojanović, bivši predsednik FK Zvezdare
• Jovan "Jova" Radovanović, poznati zabavljač i bivši član grupe "Sedmorica mladih ansambl"
• Marko Grujić, poznati fudbaler
• Ružica "Ruška" Jakić, poznato tv lice i novinarka
• Tijana Đuričić, umetnica

Zvezdara se pobratimila sa makedonskom opštinom Kisela Voda (po kojoj je nazvana i jedna ulica između Zvezdare i Mirijeva).

• Granice opštine Zvezdara i mesnih zajednica Arhivirano 2010-01-13 na Wayback Machine-u - .kml fajl, otvara se Google Earthom.
• Mala Prosvetina Enciklopedija, Prvo izdanje (1959); Prosveta
• Jovan Đ. Marković (1990): Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije; Svjetlost-Sarajevo; ISBN 86-01-02651-6
• Fotokarta Beograd, MapSoft & Geokarta, 2005.
• Plan grada Magic Map
• Spisak Mesnih zajednica:
  • Na sajtu opštine Arhivirano 2010-01-21 na Wayback Machine-u, ali ima nekoliko parova MZ sa istom adresom sedišta (stanje od 31.1.2009.), što je preneto i u gore pomenuti .kml fajl, što otežava identifikaciju.
  • Alternativni spisak Arhivirano 2011-11-21 na Wayback Machine-u - pouzdaniji, osim za MZ Zvezdara (za nju vidi prethodni sajt) (stanje od 31.1.2009.)

Opština Zvezdara na Wikimedijinoj ostavi

• Opština Zvezdara Arhivirano 2021-05-10 na Wayback Machine-u
• Zvezdara Teatar
• Zvezdarska opservatorija^{[mrtav link]}
• Opservatorija na Zvezdari - Elementarium^{[mrtav link]}
• Zvanična strana Beograda
• Hotel Radmilovac
• Od Zvezdarnice do danas, kratak istorijat iz "Vremena".