Srpska pravoslavna crkva u Kraljevini Jugoslaviji je nastala ujedinjenjem svih pravoslavnih mesnih crkava na području novouspostavljene Kraljevine. U Kraljevini Jugoslaviji SPC je imala status državne crkve.[1]
U namesničkom razdoblju vladavine kneza Pavla, po obrazovanju vlade Milana Stojadinovića u julu 1935. godine, dolazi do razlaza državnog vrha i SPC, prvenstveno zbog spoljnopolitičkog i unutrašnje političkog zaokreta. Srpska crkva je podržala vojni puč 27. marta 1941. godine.
Pozadina
Politička elita Kraljevine Srbije je pristajala uz liberalnu ideologiju zapadnih zemalja, a Srpska pravoslavna crkva je, u skladu sa državnim vezama, bila povezana sa crkvama tih država. To je usmerilo SPC ka bliskoj saradnji sa protestantskim i starokatoličkim crkvama.[6] U prvom svetskom ratu je uspostavljeno savezništvo crkava Srbije i Engleske, proisteklo iz političkih interesa, usmereno protiv Katoličke crkve zbog njenog prohabsburškog opredeljenja. Srpska pravoslavna crkva je imala stalnu tendenciju zbližavanja sa Anglikanskom crkvom. Anglikanska crkva je za vreme rata mnogo pomogla Srpsku crkvu i srpske izbjeglice. U vreme Prvog svetskog rata sa strane Anglikanske crkve slati su apeli uglednim Englezima da pomognu sveštenicima Srpske pravoslavne crkve interniranim u Austro-Ugarsku.[6] U Velikoj Britaniji je delovalo Društvo za pomoć studentima srpske crkve. Predsednik Društva bio je kanterberijski nadbiskup, u društvo su bile uključene i mnoge značajne ličnosti. Canon Carnegie, predsednik Izvršnog odbora društva, u svojoj propovedi u anglikanskoj crkvi Sv. Margareta (20. oktobra 1917), je rekao sledeće:
Mi smo obećali nama samima da ponovo uspostavimo, obnovimo srpsku rasu i srpski nacionalni život, i da joj damo pravu šansu da drži svoju nacionalnu sudbinu u svojim rukama. Mi smo ovo prihvatili kao jedan od bitnih ciljeva. Pomoć koju možemo poslati na ovaj način biće od omale koristi ukoliko u vođenju tih poslova ne bude izabran pametan, uravnotežen i dalekovid čovek, vođa. Na tom duhovnom elementu ultimativno zavisi i stabilnost i progres jedne nacije. Ovde Srpska crkva može učiniti neprocenjivu pomoć. Nacionalna crkva je ta koja usmerava izražavanje nacionalne duhovne težnje i nacionalne ideale... Nijedan drugi organ ili institucija, ne može to učiniti sa istim autoritetom kao što to može učiniti Crkva.
Srpski teolozi školovali su se tokom prvog svetskog rata na anglikanskim teološkim seminarima. Episkop Nikolaj Velimirović, diplomirani teolog starokatoličkog fakulteta u Bernu, bio je glavni zagovornik ideje o spajanju srpske crkve sa anglikanskom. Boraveći u Engleskoj u vreme prvog svetskog rata, sa Vojom Janićem, udario je temelje pravoslavno-anglikanskog spajanja.[6]
Crnogorski mitropolit Gavrilo Dožić je bio na čelu grupe od 18 poslanika crnogorskog parlamenta koja je u novembru 1918. odnela u Beograd svoju odluku o ujedinjenju sa Srbijom. Neposredno po proglašenju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca1918. godine, započeli su pregovori oko ujedinjenja pravoslavnih pomesnih crkvi. Ujedinjenje nije izvršeno u vidu potčinjavanja jedne episkopije drugoj već u vidu "slivanja" mjesnih crkava u jednu višu celinu. Ujedinjenje pravoslavnih crkava sa područja novoformirane Kraljevine SHS je dogovarano na četiri preliminarne konferencije, održane od 1918. do 1920. godine. Značajnu ulogu u ujedinjenju srpskih pravoslavnih crkava imao je regent Aleksandar.[7]
Prva konferencija pravoslavnih episkopa održana je 18/31. decembra 1918. godine u Sremskim Karlovcima. Tom prilikom zaključeno je da postoji volja za ujedinjenjem i da se očekuje da će i crkva u Crnoj Gori pristati na ujedinjenje, koja nije bila zastupljena na ovom zboru episkopa. Druga konferencija održana je od 11/24. do 15/28. maja 1919. u Beogradu. Tada je proglašeno "duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti", koje će se definisati kada se ceo Arhijerejski sabor "Ujedinjene Srpske Crkve" sastane pod predsedništvom svoga Patrijarha. Formiran je i privremeni odbor od pet članova („Središnji Arhijerejski Sabor Ujedinjene Srpske Crkve”). 19. septembra 1919. godine Carigradska patrijaršija je Srpskoj crkvi za 800.000 franaka ustupila jurisdikciju nad pravoslavnim vernicima Makedonije.[4] Na Trećoj konferenciji, održanoj od 20. novembra/3. decembra do 2/15. decembra u Sremskim Karlovcima, usvojen je "Nacrt zakona o proglašenju i vaspostavljanju Srpske Patrijaršije". Pregovori sa Carigradskom patrijaršijom trajali su više od šest meseci. Okončani su tek kada je plaćeno 1,5 milion franaka naknade. Nakon toga je Carigradska patrijaršija19. marta1920. priznala i blagoslovila ujedinjenje.[7]
1920. godine je uspostavljena jedna Srpska pravoslavna crkva u jednoj državi – Kraljevini SHS.[2] Sjedinjenje pokrajinskih pravoslavnih Crkava u jednu Srpsku Crkvu proglasio je Kralj Aleksandar I. svojim aktom od. 17. juna1920. Četvrta konferencija, održana 27. avgusta/9. septembra 1920. godine, proglasila se Svetim arhijerejskim Saborom Srpske Pravoslavne Crkve.[7] Za patrijarha izabran Dimitrije Pavlović, dotadanji arhiepiskop Srbije i mitropolit beogradski.[3] Tada je ukinuta i zasebna Pravoslavna crkva u Crnoj Gori a njena imovina je pripala Srpskoj pravoslavnoj crkvi.[8] Uspostavljanje Srpske patrijaršije izvršeno je 12. septembra 1920. u Sabornoj crkvi svetog Nikole u Karlovcima, na ceremonijalan način prepun kosovske simbolike. Srpski patrijarh je svečano ustoličen u Peći 28. avgusta 1924. godine.[9]
Zakonska regulativa
Nova država je odbacila model državne crkve kakav se primenjivao prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi u kraljevini Srbiji, ali nije u potpunosti prihvaćen ni model doslednog odvajanja crkve i države, kojim bi crkva bila svedena na položaj privatnog udruženja. U Kraljevini SHS crkve su imale položaj javnopravne korporacije (udruženja), a država je bila u obavezi da, preko svojih resora, vodi nadzor i kontrolu nad organizacijom i radom crkava i verskih zajednica i materijalno ih potpomaže.
Nakon Prvog svetskog rata, Anglikanska crkva je preduzela inicijativu da, kao produžena ruka britanske države, okupi pravoslavne crkve oko Carigradske patrijaršije i da stvori novog "orijentalnog Papu", koji je trebalo da poremeti svemoć rimskog Pape. Anglikanska crkva se posebno angažovala u politici Društva naroda.[6]
Sukladno savezničkim vezama, Srpska pravoslavna crkva je bila posebno povezana sa engleskom nacionalnom Anglikanskom crkvom, pa se čak radilo na tome da dođe do dogmatskog i liturgijskog jedinstva. Zamisao o spajanju srpske i anglikanske crkve potekla je od strane samih anglikanaca. Osnovan je Komitet za ujedinjenje srpske i anglikanske crkve, čiji je predsednik Charles Gore izjavljivao da "veruje da može postati prvi član pravoslavne crkve ne menjajući svoje verovanje". Voja Janić, profesor bogoslovije i ministar vera Kraljevine SHS, tvrdio je da se učenje "Visoke crkve" potpuno poklapa sa učenjem pravoslavne crkve, pa se iz tih razloga između njih dozvoljava puno opštenje. Srpski patrijarh Dimitrije dozvoljavao je anglikanskim i američkim biskupima da služe protestantsku liturgiju u kapeli patrijaršije u Beogradu.[6]
Kako izgleda, može se priznati da se u Anglikanskoj crkvi sačuvalo apostolsko prejemstvo (apostolica successio) rukopoloženja... Pored svega ovoga potrebno je konstatovati da u pravoslavnim crkvenim krugovima, i u specijalno naučno-kritičkim istraživanjima preovlađuje misao da se anglikanska rukopoloženja mogu priznati da imaju snagu tajanstvene radnje.
SPC i Starokatoličke crkve
SPC je podržavala nacionalizovanje katoličke crkve u Francuskoj i jačanje "galikanizma", te stvaranje starokatoličkih crkava u Jugoslaviji i Evropi. Sve te crkve, koje su podržavale "frankofilski" građanski evropski poredak, udružile su protiv Vatikana. "Otpadnici" od Rimokatoličke crkve, starokatolici, stupili su, zajedno sa Srpskom pravoslavnom crkvom, u tabor “državotvornih” jugoslovenskih unitarista. Kraljevina Jugoslavija je podržavala širenje starokatolika i osnivanje novih "narodnih crkava".[6]
Bogomoljački pokret je nakon I svetskog rata osnovala Srpska pravoslavna crkva u nastojanju da zaustavi opadanje interesovanja za veru, širenje Adventističke crkve i uspon komunizma.[10] Za bogomoljački pokret je bio zadužen episkop Nikolaj Velimirović. Pokret je bio naročito aktivan 1920-ih godina. Bogomoljački pokret se u svojim publikacijama žustro protivio "jeresi adventizma" i pozivao na zabranu Adventističke crkve, jer ona negativno utiče na "verska i nacionalna osećanja Srba". U delatnosti adventista videla se zavera: o njoj se pisalo kao o "plodu jevrejomasonstva u hrišćanstvu".[11]
Episkop Velimirović se 1930-ih godina sve više približio antisemitizmu,[12][13]nacionalizmu[14] i izrazitom anti-komunizmu.[15] Velimirović je propagirao odbacivanje "svih stranih običaja i površnih zapadnih tradicija", uključujući demokratiju, jednakost, individualizam, religioznu toleranciju i druge vrednosti humanizma i prosvećenosti.[13]
Direktna podrška SPC šestojanuarskim integralcima dovešće, nakon ubistva kralja Aleksandra, do sukoba sa snagama koje su stvarale novi ideološki državni poredak. Vlada Milana Stojadinovića je odbacivala ideologiju jugoslovenskog nacionalizma, i uključivala katolička i islamska rešenja u političkom životu namesničkog razdoblja. Rimokatolička crkva u novim, povoljnijim uslovima, deluje kao konfesija bliska režimu M. Stojadinovića. Potezi vlade, koji su išli u prilog favorizovanja Rimokatoličke crkve, izazvali su podozrenje SPC i tzv. jugoslovenskih nacionalista.
Predlog konkordata omogućavao je i Rimokatoličkoj crkvi da zakorači u državne nadležnosti. Vezivanje Jugoslavije sa Vatikanom, preko konkordata, doživljeno je kao raskid sa zapadnoevropskim uticajem Britanije i Francuske i savezništvo sa italijanskim fašizmom. SPC, kao nacionalna crkva, osećala se teško pogođena pravima i povlasticama koje su date hijerarhiji jedne internacionalne crkve. Patrijarh Varnava je tvrdio da se "konkordatom ugrožavaju načela državnog suvereniteta, jer se iznad državne volje stavlja volja Rimske kurije, koja je konkordatom mogla čitav niz pravnih pitanja u državi rešavati propisima kanonskog prava Rimokatoličke crkve". SPC je tvrdila da će Jugoslavija postati podređen organ Rimske crkve, jezuitsko-fašistička kolonija, uz pomoć "bankarsko-klerikalnog" režima M. Stojadinovića.[6]
Krajem jula 1937. dolazi do teških sukoba i incidenata u Beogradu između vođstva SPC i naroda, s jedne strane, i žandarmerije. Beogradu se žandari sukobljavaju sa povorkom sveštenstva i naroda, te dolazi do eskalacije nasilja ("Krvava litija"). Narodne demonstracije se odvijaju širom Srbije, u Crnoj Gori, Bosni i Krajini. Mnogi demonstranti su kažnjavani sve do februara 1938, kada su vlasti izvršile aboliciju optuženih.
Srpska pravoslavna crkva je imala posebno zapaženu ulogu u dvadesetsedmomartovskom prevratu u Beogradu 1941. kada, zajedno sa prozapadno orijentisanim srpskim oficirima i političkim organizacijama (Sokolima, Narodnom odbranom, Četnicima itd.), učestvuje u pripremanju i realizaciji vojnog puča. Zbog jakih veza između Anglikanske i Srpske pravoslavne crkve, britanska vlada je mogla uticati na zvaničan stav Srpske pravoslavne crkve i patrijarha Gavrila Dožića da istupi na strani "slobodnog sveta". Patrijarh srpski Gavrilo odbio je da podrži paktovske akcije kneza Pavla i vlade Dragiše Cvetkovića i priključio se prozapadno orijentisanim snagama.[6]
Patrijarh Gavrilo i episkopi SPC su činili sve što su mogli da bi onemogućili potpisivanje Pakta sa silama Osovine.[16] Djelatnost patrijarha dr Gavrila Dožića bila je prvih mjeseci 1941. dobrim dijelom usmjerena na politički teren, Patrijaršiju su redovno posjećivali političke ličnosti iz opozicije.[9]20. marta Maršalat Dvora je pozvao u Beli dvor patrijaraha Gavrila koji je tada saopštio knezu Pavlu da "tradicija, ponos i glas koji uživamo u svetu, zatim obaveze prema žrtvama koje su date za jugoslovensku državu, imperativno nalaže da se ne priključimo Tripartitnom paktu."[6]23. marta 1941, patrijarh je ponovo bio u Belom dvoru. On je pokušao da ubedi kneza Pavla protiv sporazuma, ali mu je Pavle rekao da je odluka jugoslovenske vlade o pristupanju Trajnom paktu nevoljno, ali u tom trenutku najracionalnije rješenje. Patrijarh je insistirao da "to mi ne možemo da primimo, pa makar svi mi izgubili živote"[16] i da niko ne može donositi odluke u ime srpskog naroda mimo crkve.[9]
Istog dana kada su oficiri izvršili vojni puč 27. marta, Sveti arhijerejski sabor SPC je već bio na okupu, jer je bio sazvan za taj dan. Otvarajući vanredno zasedanje Sabora patrijarh Gavrilo je rekao:
Sinoć mi je jedan od kraljevskih namesnika rekao da ćemo mi biti krivi ako narod bude ustao i nastali nemiri, i da će posledica toga biti ulazak Nemaca u našu zemlju. Noćašnji akt spasao je čast našeg naroda i države, pa zbog toga i mi možemo samo blagosloviti ovo delo.[17]
27. marta 1941. patrijarh je više puta izlazio na prozor Patrijaršije i držao govore mnogobrojnim demonstrantima.[9] Nacionalno ushićenje doveo je do tačke ključanja Dožićev govor na beogradskom radiju, prepun kosovske simbolike, koji su prenosile i stanice Zagreb i Ljubljana, poručujući da je na saboru Srpska pravoslavna crkva jednoglasno podržala vojni puč kao opredeljenje za "carstvo nebesko":
Pred našu naciju u ove dana sudba je ponovo bila postavila pitanje kome će se privoleti carstvu. Jutros u zoru na to pitanje dat je odgovor. Privoleli smo se carstvu Nebeskom, to jest carstvu Božje istine i pravde, narodne sloge i slobode... Ako je živeti, da živimo u svetinji i slobodi, ako je mreti, da umremo za svetinju i slobodu kao i mnogo miliona proslavljenih predaka naših.[9]
Patrijarh Gavrilo je 28. Marta 1941. u patrijaršiji dočekao pučistu generala Simovića i tom prilikom je rekao da puč nije samo delo vojnika već "celokupnog srpskog naroda i nas svih koji smo se za to angažovali".[18] On je tom prilikom ocenio da je 27. mart jedan od najvažnijih datuma u srpskoj istoriji i da je ravan Vidovdanu:
Vidovdan 1389. godine, Vidovdan 1914. godine i 27. mart 1941. godine su isti no suštini i motivima. Sva tri ova velika datuma vode carstvu Nebeskome, tj. putem prošlosti, oličenim u duhu viteštva.[18]
28. marta, povodom stupanja na presto maloletnog kralja Petra II održano je blagodarenje u svim bogomoljama. U Sabornoj crkvi su bili Petar II, nova jugoslovenska vlada na čelu sa generalom Simovićem, predstavnici političkog i javnog života, generalitet, admiralitet, episkopi Srpske pravoslavne crkve i druge javne ličnosti. Ulice i prilazi oko Patrijaršije i Saborne crkve bili su zakrčeni sa svih strana od ogromne mase sveta i od automobila.[18]
Đoko Slijepčević, pisac poznate "Istorije Srpske pravoslavne crkve", ovako je okarakterisao ponašanje patrijarha Gavrila i Svetog arhijerejskog sabora u tim odlučujućim trenucima:
Koreni tragedije i Srpske pravoslavne crkve i srpskoga naroda u Drugom svetskom ratu i posle njega sadržani su, znatnim delom, i u ideološko-političkoj nepripremljenosti i u jednostranom procenjivanju i unutrašnjopolitičke i međunarodne situacije u kojoj se nalazio naš narod pre formalnog otpočinjanja Drugog svetskog rata. Jednostrano, sasvim proizvoljno i znatnim delom guslarsko opredeljenje Crkve za ideje i nejasne ciljeve puča od 27. marta 1941. godine, bilo je jedan od uzroka bezobzirnosti okupatora i prema SPC i prema srpskom narodu.[17]
.jpg)