Eparhija zvorničko-tuzlanska

Eparhija zvorničko-tuzlanska
	Eparhija zvorničko-tuzlanska; Srpska pravoslavna crkva
Osnovne informacije
Država	Bosna i Hercegovina
Sjedište	Bijeljina
Broj parohija	142
Zvanična stranica	http://eparhijazt.com/
Arhijerej
Čin arhijereja	Episkop
Titula arhijereja	Episkop zvorničko-tuzlanski

Eparhija zvorničko-tuzlanska je eparhija Srpske pravoslavne crkve.

Sjedište eparhije se nalazi u Tuzli — izmješteno u Bijeljinu. Takođe, saborna crkva eparhije više nije u Tuzli, već je trenutno u izgradnji u Zvorniku.

Prostiranje

Zvorničko-tuzlanska eparhija zahvata područje sjeveroistočne Bosne, kojim je na prelazu iz 13. u 14. vijek upravljao srpski kralj Stefan Dragutin. Prema predanju i očuvanim crkvama i manastirima, on je mnogo doprinio utvrđivanju pravoslavne vjere u ovom dijelu Bosne. „Bosanski“ episkop Vasilije, koji se 1293. nalazio u kraljevoj deputaciji upućenoj u Veneciju, u vezi sa ženidbom njegovog sina Vladislava, svakako je bio episkop onog dijela Bosne kojim je upravljao kralj Dragutin.

Sjedište Zvorničko-tuzlanske eparhije je privremeno u Bijeljini, do povratka u Tuzlu. Eparhija ima 6 namjesništava sa 142 parohije i 106 aktivnih sveštenika.^[1]

Istorijat

Sredinom 15. vijeka, u vrijeme Brankovića, sjedište pravoslavnog episkopa za područje Bosne bilo je u Srebrenici. Pošto je pod Turcima Zvornik dobio veći značaj, kao sjedište Sandžaka, u Zvorniku je utvrđeno i sjedište episkopa, a njegova teritorija se prostirala na obje strane Drine. Tek početkom 18. vijeka mjesta sa desne strane rijeke Drine potpašće pod upravu Valjevske i Užičke eparhije.

Postanak Zvorničke eparhije

Manastir Tavna u selu Banjica, crkvena opština Bijeljina.

Godina 1463, kada su Turci zauzeli kraljevsku prestonicu Bobovac i u Ključu uhvatili i pogubili posljednjeg bosanskog kralja Stefana Tomaševića, smatra se godinom pada Bosne pod tursku vlast. Međutim, osvajanje Bosne bio je duži proces. Turci su decenijama otkidali dijelove bosanske teritorije. Vrhbosna (Sarajevo) i Hodidjed su bili pod turskom vlašću već od 1435. godine. Od 1411. do 1463, Srebrenica je bila jedanput ugarska (u početku), pet puta srpska, četiri puta bosanska i tri puta turska. Kroz sjeveroistočni dio Bosne, kojim su ranije upravljali srpski despoti kao vazali ugarskog kralja, Turci su 1463, prilikom pada Bosne, samo prošli, da bi se već 1464. povukli, te je ovo područje opet došlo pod Ugarsku kao Srebrenička banovina (po tvrđavi Srebreniku). Ta banovina će konačno pasti pod Turke tek 1512, dakle nešto prije Beograda (1521) i sudbonosne Mohačke bitke (1526), koja će otvoriti put Turcima do više Budima.

U vrijeme turskih osvajanja, kada je nestalo Srebreničke mitropolije, vjerovatno je onaj dio koji je potpao pod Turke pripao ariljskom mitropolitu, a onaj koji je ostao pod ugarskom vlašću ušao je u sastav Sremske eparhije. Padom pod Turke, krajem 15. i u prvim decenijama 16. vijeka, ušla je u sjeveroistočna Bosna i Mačva u sastav nove, Zvorničke eparhije, koja se teritorijalno poklapala sa Zvorničkim sandžakom i imala sjedište u Zvorniku kao sjedištu tog sandžaka. U sastav te eparhije ulazili su krajevi između rijeke Bosne, Save, Spreče i planine Majevice, a na desnoj obali Drine cijelo Podrinje i Brvenički kadiluk, a od 1528. do 1533. i Mačva.

Prva nesigurna vijest o zvorničkom mitropolitu je iz 1488, a prve pouzdane vijesti o ovoj eparhiji i njenim episkopima potiču iz vremena kad je smederevski episkop Pavle pokušao da u Pećkoj patrijaršiji zavede normalno organizaciono stanje (1528—1541). Uz njega se u tom pokretu isticao i zvornički mitropolit Teofan, koga je Pavle i hirotonisao, a ohridski sabor 1532. odlučio od crkve zajedno sa Pavlom, pa i čak i prokleo. Međutim, oni se na to nisu obazirali, već su i dalje vršili svoju dužnost, tako da novi episkop zvornički Domentijan, koga je ohridski arhiepiskop sa svojim saborom izabrao na mjesto Teofana, i koji je učestvovao na saboru u osudi Teofanovoj, nikad nije ni došao u Zvornik. Tako je bilo i sa Teodosijem, koga je ohridski sabor postavio za smederevskog episkopa umjesto svrgnutog Pavla. Teofan je ostao na zvorničkoj katedri do 1541. kad ga je novi ohridski sabor ponovo osudio zajedno sa Pavlom Smederevskim, Neofitom Lesnovskim i Pahomijem Kratovskim. Ne zna se koliko se Teofan poslije toga zadržao na katedri u Zvorniku, ali se zna da se on kasnije spominjao kao srpski arhiepiskop. U Sopoćanskom pomeniku, upisan on je među srpskim patrijarsima između Pavla i Makarija.

O crkvenom životu u Zvorničkoj eparhiji u vrijeme episkopa Teofana ne zna se ništa konkretno. Kada se zna da su u to vrijeme izdavane naredbe turskih vlasti o rušenju crkava koje nisu stare ni podignute na mjestima starih bogomolja, teško je pretpostaviti da je vrijeme episkopa Teofana bilo vrijeme veće graditeljske aktivnosti. Ipak, prema jednom fragmentarno sačuvanom natpisu u manastiru Papraći, izgleda da je ova velika crkva bila obnavljana i živopisana u vrijeme (Teo)fana prv(ago) episkopa zvorničkog. To nam ujedno kazuje da je Teofan bio prvi episkop pod Turcima kreirane Zvorničke eparhije i da je manastir Papraća, udaljen svega dvadesetak kilometara od Zvornika, bio tada pod jurisdikcijom zvorničkog episkopa, dok je kasnije, sve do 1941, bila u sastavu Dabrobosanske mitropolije, da bi tada opet pripala Zvorničko-tuzlanskoj eparhiji.

Zvornička eparhija u obnovljenoj Pećkoj patrijaršiji

Crkva Pokrova Presvete Bogorodice u selu Tutnjevac, Crkvena opština Ugljevik.

Obnova Pećke patrijaršije (1557) predstavljala je normalizovanje organizacionog poretka u Srpskoj crkvi pod Turskom vlašću. Tu je prije svega spadalo uredno popunjavanje eparhija episkopima i osnivanje novih eparhija u krajevima koje su Turci osvojili sa nebosanske strane Save i Dunava, jer su tamo ojačala srpska naselja usljed emigracije i kolonizacije. Tada je normalizovano stanje i u Zvorničkoj eparhiji koju su sačinjavale Sokolska nahija, Jada i Mačva na desnoj strani Drine, a na lijevoj nahije, odnosno kadiluci: Srebrenica, Zvornik, Bijeljina, Soli (Tuzla) i Gračanica. Donja Spreča je sve do 19. vijeka bila sjeverna granica Maglajskog sreza u sastavu Bosanskog (sarajevskog) sandžaka, pa su i sva sela oko planine Ozrena, i sam manastir Ozren, pripadali Sarajevu, a u crkvenom pogledu sve do 1896. i Dabrobosanskoj eparhiji.

Episkope je birao pećki patrijarh sa svojim sinodom, a od sultana su dobijali berat u kome su bile naznačene i episkopove obaveze prema državi kao i njihove povlastice i prava u vršenju crkvene vlasti. Prvi zvornički episkop u obnovljenoj Patrijaršiji bio je mitropolit Pavle, koji se pominje 1561. i 1576. godine. Za neke od kasnijih episkopa znaju se samo djelimično godine u kojima su upravljali ovom eparhijom, a za neke se znaju samo imena, upisana u crkvenim pomenicima.

Odmah po obnovljenju Patrijaršije, kada je patrijarh Makarije dobio od sultana dozvolu (ferman ili hatišerif) da se mogu graditi i obnavljati crkve, zahvatio je opšti elan i Zvorničku eparhiju. Već 1559. kaluđeri Genadije i Arsenije sa igumanom Pajsijem su obnovili crkvu manastira Tronoše na starom crkvištu, Zograf Longin (1577—1578) je slikao ikone u Lovnici, koju će 1608. iguman Prohor dati da se živopiše. Pop Jakov, kasniji iguman Joakim, je obnovio manastir Ozren 1587, a 1609. doveo zografa popa Strahinju i još jednog vrsnog zografa koji su živopisali cijelu crkvu. U to vrijeme je obnovljen manastir Tavna, a u Petkovici i Radovašnici su se prepisivale knjige. Podizane su crkve i po selima, ali kako su one bile mahom od drveta, većinom su stradale u burnim vremenima, turskim represalijama i osvetama. Karakteristično je da su crkve bile rijetke u gradovima, jer su se u njima nastanjivali Turci, koji nisu u svojim naseljima trpjeli hrišćanske bogomolje. U Srebrenici, koja je nekad imala više pravoslavnih crkava, sad nije bilo nijedne. Čak ni Zvornik, u kome je sjedište episkopa, iako ima episkopski dvor, nije imao prave crkve, kao što je nije imala ni susjedna episkopska rezidencija u Valjevu, gdje se čak početkom 18. vijeka bogosluženje vršilo u jednoj sobi u domu bivšeg egzarha Visariona. Seoski svještenici su vršili sveštenoradnje po domovima svojih parohijana, a povremeno, u određene praznične dane, odlazili su zajedno s narodom u obližnje manastire radi bogosluženja i pričešća. Vuk Karadžić je to slikovito prikazao opisujući svoj kraj i narodne običaje u njemu.

Zvornička eparhija nije uvijek bila popunjena, i u vremenu kad nije imala svog episkopa njom su upravljala susjedni episkopi, mahom ariljski. Od kraja 17. vijeka pa do ukidanja Pećke patrijaršije (1776), svakako usljed velikih austrijsko-turskih ratova (1683—1699; 1716—1718; 1737—1739), Zvornička eparhija nije bila popunjavana, odnosno ne pominju se njeni posebni mitropoliti. U to vrijeme pominju se mnogi ariljski episkopi, od kojih se neki, pored ostalih naziva, zovu i zvorničkim. Pred kraj ovog perioda ovom eparhijom su upravljali dabrobosanski mitropoliti Gavrilo Mihajlović, zatim Pajsije valjevski „i sandžaka zvorničkog“ i njegov nasljednik Teodisije, dok je u vrijeme ukidanja Pećke patrijaršije (1766) zvornička eparhija bila ujedinjena sa užičkom. Zato se zvornički episkop ne spominje među onim episkopima koji su potpisali prijedlog za ukidanje Patrijaršije, ni među onima svrgnutim koji su za mitropolita crnogorskog Save tražili njeno ponovno uspostavljanje. Međutim, ona se i dalje vodila kao samostalna eparhija i poslije ukidanja Patrijaršije i Porta ju je opteretila najvećim porezom, od 16.500 akči, dok su sve ostale srpske eparhije pod Turcima davale manje: raško-prizrenska 9.000, skopska 5.000, samokovska 6.300, niška 7.000, ćustendilska 4.200, hercegovačka 9.000, beogradska 15.000, bosanska 15.500 i užička 12.000 akči.

Ovaj danak, koji je trebalo da se skupi i preda sultanu, ubirali su svještenici i eparhijski službenici, a u kritičnim situacijama išli su uz narod i episkopi, pa i sami patrijarsi. U pogledu ličnih obaveza sveštenika prema turskim lokalnim i centralnim vlastima nije se uvijek i svagdje postupalo jednako. Negdje su sveštenici plaćali glavarinu (džiziju) i druge poreze i desetinu u žitu, a negdje su bili oslobođeni, bar djelimično. Veliki iznosi plaćani su za episkopske berate (sultanske ukaze o postavljenju), a pošto je svaki berat važio samo za života onog sultana koji ga je izdao, morala se ova suma, ili veća, plaćati kod svake promjene na prijestolu kao da episkop ranije i nije imao berat. U krajnjoj liniji sve je to išlo na teret naroda od koga je sveštenstvo moralo da sakupi potrebnu sumu. Iako su porezi bili uglavnom regulisani propisima carskih vlasti, ipak je na terenu bilo mnogo zloupotreba: zakoni nisu uvijek poštovani, vjerski fanatizam bivao je neobuzdan, samovolja nije znala za mjeru, te su nameti određivani po volji onih kojima su pripadali i narod je sve više siromašio. Korišćeni su razni slučajevi da bi se moglo manastiru ili sveštenom licu, pa i svetovnjaku, odrediti kazna ili otkup, pa kada ne bi mogao da plati, prodavana mu je imovina ili je sam prodavan u ropstvo. Tako su prodavani i pojedini manastiri kad ne bi mogli da plate određeni otkup, ali za takav slučaj se ne zna u Zvorničkoj eparhiji.

Crkve i manastiri su naročito stradali u ratnim vremenima. Manastir Tavna je stradao već pri turskom osvajanju Bosne, ali je obnovljen u drugoj polovini 17. vijeka da bi opet stradao za vrijeme Prvog srpskog ustanka. Manastir Ozren je za vrijeme velikog austrijsko-turskog rata krajem 17. vijeka razoren, a kaluđeri pobijeni; Papraća je 1717. postala zapuštena, kao i Lovnica, manastir Stuplje je 1691. izgorio i konačno opustošen, Liplje je 1696. gorilo, a preživjeli kaluđeri prebjegli u slavnosku Orahovicu itd.

Narod i sveštenstvo dijelili su zajedničku sudbinu u oskudici i potištenosti. Zato je svještenstvo, parohijsko i manastirsko, bio jedini faktor u životu naroda koji je djelovao ublažavajuće, iskreno, sapatnički. Ljubav tog, za naše pojmove slabo kulturnog, sveštenstva prema svojoj pastvi naročito se ogledala u vremenima borbe za slobodu ili snošljiviji život pod Turcima. Nema nijedne bune ni ustanka u čijem vođstvu nije bio poneki svještenik.

Zvorničko-tuzlanska eparhija u obnovljenoj Srpskoj patrijaršiji

Tokom Drugog svjetskog rata, na području zvorničko-tuzlanske eparhije izvršen je pravi duhovni genocid. Mučki je postradalo 36 sveštenika i dva kaluđera. Tokom ratnih godina, porušeno je 17 a oštećeno 37 srpskih pravoslavnih hramova. Uništen je jedan manastir i 25 parohijskih domova (10 je minirano, a 15 spaljeno). Pored navedenog, još 20 raznih crkvenih objekata je znatno oštećeno. Uništene su 62 crkvene arhive, a 49 crkveno-opštinskih i manastirskih biblioteka je zauvijek nestalo.

Najveći broj srpskih pravoslavnih hramova u ratu u Bosni i Hercegovini (1991—1995) stradao je na području zvorničko-tuzlanske eparhije. Srpske svetinje ovog vladičanstva podjednakom žestinom razarali su muslimanske i hrvatske snage. Srušeno je 38 crkava, a 60 je teško oštećeno. Jedan manastir je takođe znatno oštećen. Porušen je 31, a oštećeno 19 parohijskih objekata i drugih crkvenih zdanja.