Ermeni Ulusal Hareketi, 1780 Zeytun İsyanı ile başlayarak 1984 yılına kadar süren dönemdeki "Ermeni ulusal kurtuluş hareketi" olarak da bilinen Ermeni milliyetçiliğini savunan Ermenilerin tarihte kurulmuş olan Ermeni devletlerinin kapsadığı bölgelerde, Doğu Anadolu Bölgesi ve Kafkasya'da, yeniden bir Ermeni devleti kurma amacı doğrultusunda düzenlenen faaliyetlerdir.
Başlaması
Uyanışı
Osmanlıda Mekhitarist Order a bağlı bir din merkezi.Ermeni Kilisesi Ermeni uyanışında önemli bir rol üstlendi[1]
Ermeniler arasında aydınlanma, bazen Ermeni halkının rönesansı olarak adlandırılan, iki kaynaktan gelişmiştir. İlki Ermeni rahiplerin ait olduğu Mekhitarist Order. İkincisi 19. yüzyılın sosyo-siyasi gelişmeleri ki bunlar esas olarak Fransız Devrimi ve Rus devriminin kavramlarının Ermeniler okur-yazarlar arasında yer bulmasıdır. Ermeniler arasında Mekhitarist Order'a bağlı din görevlileri Ermeni tarihi ve dilini önemini öğretimlerinde vurguladılar.[2] Tiflis'teki Nersesian Koleji ve Lazarian Koleji'nde Moskova-Lazarevski Enstitüsü (1816) önde gelen eğitim kurumlarında yetişmiş ulusal bilinçli Ermeni öğretmenler etkili olmaktaydı. Öncüleri arasında Mikayel Nalbantyan, Haçatur Abovyan ve Stepan Nazaryan sayılmasına yarar vardır.[2] Bu ilk grup Ermeni sorununun tanınması için savaştı.[2]
19. yüzyılda diğer ulusal hareketlerle birlikte Osmanlıda bir Ermeni aydınlar grubu oluşmuştur.[3] Bunlar ithalat ile uğraşan Ermeniler arasında yaygınlaşmıştır. Bu kişiler kendi toplumlarına bu yeni kavramların kullanımı teşvik etmişler. Bu Ermeniler son derece eğitimli idi içlerinde doktorlar, demokratik-liberal ideolojiyi benimseyen öğretmenler vb. Bu yaklaşım Ermeni Devrimci Federasyonu ile yeni bir akıma ulaştı. Ermeni Devrimci Federasyonu ikinci dalga Rus devrimci düşüncesi ortaya çıkışı ile sosyalist ideoloji (Marksist değişiklik gösteren) özelliklere sahip bir hareket haline gelir.[3]
Organizasyonlar
Ermeni Devrimci Federasyonu fleması altında Ermeni fedaileri.
Armenekan Partisi 1885 yılında 1880 yılında kurulan Ermeni Yurttaşlar Birliği adlı gizli bir Ermeni derneğinin de kurucusu olan Ermeni Mıgırdiç Portakalyan tarafından Van merkez olmak üzere kurulmuştur. Bu organizasyon "Kan dökmeden hürriyet elde edilemez" sloganını benimsemiş ve ihtilal yolu ile bağımsız Ermeni devletini kurmayı amaçlamıştır.[4] Zaman içinde öne çıkan Taşnak ve Hınçak Komiteleri bu organizasyondan eleman transferi yapmıştır.[4]
Ermeni Devrimci Federasyonu (Tashnagtsutiun, Taşnaksutyun) Ermeni radikal milliyetçi Ermeni bağımsızlığını sağlamak amacıyla 1890'da kurulan örgüt.
Sosyal Demokrat Hınçak Partisi eski adıyla "Hınçak". 1887 yılında Kafkasyalı bir Ermeni olan Avedis Nazarbeg tarafından ve Marksist ideolojiye inanmış beş öğrenci ile birlikte İsviçre'nin Cenevre kentinde kurulmuştur. Çalışma bölgesi olarak Doğu Anadolu Bölgesi'ni seçen komite, bir zaman sonra merkezini İsviçre'den Londra'ya götürmüştür. Cemiyetin prensipleri Karl Marx'ın Komünist Manifesto'sundan esinlenerek hazırlanmış olup üyelerinin çoğu Rusya Ermenileri idi. Komitenin amacı, Osmanlı Devleti'nden kopararak Rus ve İran'daki bölgeleri birleştirmek ve böylece Büyük Ermenistan'ı kurmaktı.
Bu dönemle başlayarak bazı Ermeniler Ermeni milisleri, çeteleri, fedaileri olarak bilinen ve ailelerini terk ederek gerilla birlikleri oluşturmuşlar. İlk olarak Osmanlı İmparatorluğu'nda gerilla örgütleri kurarak Ermeni köylerinin talan edilmesine önlemek amacıyla birlik oluştursalar da bu güçlerin çoğu Ermeni ulusal kurtuluş hareketinin üyesi olarak hizmet etmişlerdir. Ünlü Ermeni milis başkanları arasında Nigol Duman, Boyacıyan Hamparsum Murat Efendi, Girayr ve Murad Sebastia sayılabilmektedir.
Osmanlı Devleti
1780 Zeytun Ermenilerin Osmanlı İmparatorluğu yönetimine karşı ilk silahlı isyanında bulunmuştur. Bu isyanının temeli vergi olmuştur. Louise Nalbandian'a göre, bütün dünyada, Fransız İhtilali'nden sonra belirginleşen milliyetçilik hareketleri Osmanlı İmparatorluğu'nda etkisini gösterir. Bunun sonucu olarak, önce Sırplar, Rumlar, Araplar ve sonra Arnavutlar kendi millî toplumunu devlet olarak kurmak için hem birbirleriyle hem de Osmanlı Devleti ile fikren ve fiilen çatışmaya girdi. 19. yy.'dan 20. yy.'a geçildiği yıllarda Rumlar, Sırplar, Bulgarlar Balkan Savaşları'nın ardından Osmanlı İmparatorluğu'ndan siyasi olarak tamamen ayrıldılar. Müslüman olmayan topluluklardan, fiziki olarak Osmanlı İmparatorluğu'nun Türkiye topraklarına yakın olmaları nedeniyle, yalnızca Ermeniler bu anlamda bağımsız olamadılar. Ermeniler gelişen milliyetçilik hareketlerinin etkisinde bağımsızlıklarını kazanmak için Hınçak ve Taşnak millî teşkilatlarını kurdu.[5]
Ermeni teşkilatların yöntemleri ve amacı önce Müslümanlarla Ermenileri birbirine düşürmek, isyan çıkarmak ve böylece Avrupa devletlerini silahlı müdahaleye zorlayarak, onların müdahalesi ve yardımı ile Doğu Anadolu'da Ermeni Devleti kurmaktı.[5]
II. Abdülhamit Dönemi, 1876 - 1908
1895, Antep Hamidiye katliamlarında yaralanan Ermenileri hastane kapısında bekleyerek linç edilmelerini engelleyen Hacı AğaII. Abdülhamit'e düzenlenen Yıldız SuikastıOsmanlı Bankasını Basan Ermeniler Fransa'da
Taner Akçam'e göre, Doğu Anadolu üzerindeki Ermeni talepleri 1870'lerden beri Osmanlı Devleti için siyasi bir sorun olmuştu. Hınçak ve Taşnaksutyun gibi Ermeni militan örgütleri 1894'ten itibaren bazı tedhiş eylemlerine giriştiler. 1895'te Ermenilerin ayaklanma teşebbüsü sertlikle bastırıldı.[6]
1878 Berlin Kongresi Osmanlı Devleti'nden Doğu Anadolu'daki Ermenilerin Rus himayesine yönelmelerine engel olmak amacıyla bu bölgedeki Ermenilerin durumunu düzeltmeye yönelik bir dizi reform yapmasını talep etti. Abdülhamid yönetiminin bu reformları ertelemesi ve bölgedeki Kürt aşiretlerini muhtemel bir Ermeni isyanına karşı silahlandırma yoluna gitmesi üzerine Ermeniler arasında devrimci ve milliyetçi örgütler güç kazandı.
1887'de Maraş'a bağlı Zeytun'da, Zeytun İsyanı (1887) Ermeni devrimci örgütlerince desteklenen direniş hareketleri başlatıldı. Aynı yıl, sosyalist Ermeniler Cenevre'de Sosyal Demokrat Hınçak Partisi'ni kurdular. Rusya'daki fikir akımlarından etkilenilerek kurulan bu cemiyetin amacı, reform hatta özerklik konusunda sultana baskı kurmaktı.[7] Avetis Nazarbekian, Meryem Vardanyan, Gevorg Gharadjian, Ruben Khan-Azat, Christopher Ohanian, Gabriel Kafian ve Manuel Manuelian tarafından kurulan Sosyal Demokrat Hınçak Partisi (Hınçak), Osmanlı Devleti ve İran'daki ilk sosyalist parti olmuştur.
15 Temmuzda 1890 Kumkapı Gösterisi Hınçaklar'ın İstanbul Kumkapı'da olaylar çıkarmışlardır. Bu olaylarda komitenin başlıca ileri gelenleri Megavoryan'ın yanında toplanmışlardır. Kumkapı'da olanlarının yönetimi için iki milis seçilmiştir. Bunlar Cangülyan ve Murad'dır. Bu kişiler Patriği saraya götürmeyi bir taraf diğer taraf ise bildiriyi okuma sorumluluğunu üzerlerine almıştır.[8]
1891'de ise Siirt'e yakın Sason'da Ermeni devrimci örgütlerince desteklenen direniş hareketleri başlatıldı. 1894'te Ermeni Devrimci Federasyonu Diyarbakır'a bağlı Sason'da Osmanlı yönetimine karşı silahlı bir direniş örgütledi.[9]
1895'te Van (1896) kentinde bir ayaklanma düzenlendi.
24 Ağustos 1896'da Papken Süni önderliğinde Devrimci Ermeni Federasyonu'ndan bir grup fedai İstanbul'da Osmanlı Bankası'nı basarak dünya kamuoyunun ilgisini çekmeyi denediler. Olay sonrası Avrupa elçiliklerinin müdahale ederek Babıâli'nin devrimcileri tevkif etmesine ve cezalandırmasına izin vermemiş olmalarına rağmen banka işgali de dönemin büyük güçlerinin müdahale etmesini sağlayamamıştır.[11] Bu olaylar sayesinde daha önceden etkin olan Hınçak ve Armenakan gibi örgütleri kenara iterek Ermeni ulusal hareketinin önderliğini ele geçirdi.
21 Temmuz 1905 Yıldız suikast teşebbüsü II. Abdülhamit'e karşı günü Ermeni sempatizanı Belçikalı Edward Jorris önderliğinde Taşnak örgütü tarafından Cuma selamlığından önce Yıldız Cami önünde düzenlenen suikast girişiminde bulunmuştur.
1908'de Ermeni komitacı Alev Başyan tarafından Van Valisi Ali Paşa öldürülmüştür. Ali Paşa Van'da yönetimde iken Osmanlıya bağlı Ermenileri bölgede desteklemiş yardımcılığına Ohannes Ferit Boyacıyan'ı, Gevaş kaymakamlığına ise onun kardeşi olan Armanak Efendiyi atamıştır.
Jön Türk hareketi liderlerinin sürgünde olduğu zamanlarda Ermeni devrimcilerinin başı, anayasa projesinin gerçekleştirilmesi için verecekleri herhangi bir destek karşılığında, tamamıyla Ermeni olan bir ya da iki vilayetin oluşturulmasını kapsayabilecek bir adem-i merkeziyet politikası uygulanması umudunu taşımaktaydı.[12] Ancak, 13 Nisan 1909'da İstanbul'da karşı devrimin ortaya çıkması ve devamında meydana gelen Adana Katliamında çok sayıda sivil Ermeni ölmesi,[6] Müslümanlarla gayrimüslimler arasındaki ilişkileri bozmuştur.[13] Liberal bir İngiliz dostu olan Sadrazam Kâmil Paşa'nın devrilmesinden kısa bir süre sonra İstanbul garnizonunda karşı-devrim niteliğindeki 31 Mart Ayaklanması çıkmıştı. Selanik'teki 3. Ordu, bu iki isyanı bastırdıktan sonra Babıâli, Ermenilerle arasını düzeltmek için, Adana Katliamında zarar görenler için 30.000 liralık yardım kararını onaylamıştır.[13]
19. yüzyılın son döneminde, Kürt aşiretler Ermeni köylülerinin topraklarını ele geçirmişlerdi ve bu durum karşısında Osmanlı Devleti, bir harekette bulunmadığı için bir miktar Ermeni Kafkaslara göç etmişti. İttihat ve Terakkicilerin devriminden sonra Taşnak Cemiyeti, toprak sorununun çözülmesi için hükûmetin tartışmalı toprakların hak sahiplerine tazminat ödenmesini teklif etti.[14] Hükûmet ise bu talebe ilgi gösterdi. Ancak, devletin kırsal alandaki otoritesinin zayıflamasından dolayı bu olaylar bir süre daha devam etti.[15] 1912'den itibaren Kafkaslara göç eden Ermeniler topraklarına geri dönmeye başladı.
1912'de İstanbul Hükûmeti, Doğubayazıt, Bitlis ve Van'da Kürt eşkıyaların Ermeni köylülerini öldürdüğü haberleri duyulduktan sonra olayların bastırılması ve eşkıyaların tutuklanması için Çerkez Ali Paşa'yı Bitlis'e gönderdi.[16]
Rus İmparatorluğu
Ermeni ayaklanması 1903 - 1904
12 Haziran 1903'te Çar bir Rusya içinde bir birlik oluşturmak için Ruslaştırma programına karar verir. Ermeniler karşı çıkar ve olaylar Ermeni Kilisesi'nin varlıklara el konması ile zirveye ulaşır. Çara karşı Mıkırtiç Khrimian önderliğinde Ermeni kilisesi ayaklanır. Ermeni Devrimci Federasyonu önce Rus idaresine sempati almak için önemli destek verdi. Sonra Ermeni Devrimci Federasyonu liderleri Ermeni kilisesini savunmaya karar verdi.[17]
Ermeni-Azeri kırımı 1904 - 1905
1905, Baku'de Azeri kırımı
Rus İmparatorluğunda 1905 Devrimi olarak bilinen dönemde yaygın ayaklanmalar yaşamış ve bunlar Transkafkasya uzanmış. Büyük grevlerle bölgede huzursuzluk baş göstermişti Transkafkasya olayları köylü (Çoğu Müslüman Azeri olan köylüler) ayaklanmaları dalgası başladı. Bakü, Rus petrol endüstrisinin merkezi idi. Sınıfsal gerilimlerin, etnik rekabet ile karıştırılır. Aralık 1904, büyük bir grev sonrası iki toplum sokaklarda kavga etmeye başlar. Şiddet kırsala yayıldı ve birçok Azeri Ermeni güçler tarafından öldürüldü.
Halkın Mahkemesi, 1912
Ocak 1912 yılında Rus İmparatorluğu Ermeni Devrimci Federasyonu dan 159 Ermeniyi anti-Rus üyeliği ile "Devrimci" olarak mahkemeye tahsil edildi. Bu olay Ermeni Devrimci Federasyonu üyelerini "Eski Taşnaklar" ve "Genç Taşnaklar" olarak böldü. Genç Taşnaklar Rusya ile uyumlu ile müttefik olmak istediler. Çıkan olaylarda mahkemeye Ermeni yazarlar, hekimler, avukatlar, bankacılar da dahil olmak üzere tüm Ermeni aydınlar, hatta tüccarlar çıkarıldı."[18] Bu mahkeme sonunda (Halkın Mahkemesi) 64 Ermeni aydın ya hapsedildi ya da değişen süreler için Sibirya çalışma kamplarına sürülmüştür[18]
İran İmparatorluğu
1911, Yeprem Khan İran Anayasa devrimde.
İranda ARF daha fazla demokrasi isteğiyle "karşı devrimini" etkilemek kazanılan hakları savunmak ve elde edilenleri korumak istiyordu. İran'a Osmanlı İmparatorluğu'nda gerilla kampanyası düzenlediler bazı önlü fedaileri mücadele gönderdi.[19] Yeprem Khan İran Anayasa devrimde aracı oldu.
I. Dünya Savaşı
Nisan 1915, Van isyanı1918, Mart Olaylarından sonra Bakü sokaklarından kaldırılan Müsliman cesetleri.
Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti kurulmasını izleyen dönemde daha sonra Ermenistan Demokratik Cumhuriyetinin askerî birliklerini oluşturacak güçler Kafkasların değişik bölgelerinde yerel Azeri halkala düşük düzeyli çatışmalara girmiş ve Ermeni-Azeri Savaşı 1917-1922 arasında Azerilere olan çatışmalarda birçok düzenli ordu biçiminde olmayan çatışmalara girdi. Ermeniler savaş genelinde gerilla taktiği uyguladı.
Glasnost'tan itibaren SSCB Ermenistan'ının ulusal kimlik ve bağımsızlık talepleri yeni bir yön buldu. 1988 Ermenistan depremi, Ermeni ulusal kimlik gelişimi için bir dönüm noktası olmuştur. 1991 yılında Ermenistan'ın bağımsızlığını takiben Karabağ Savaşı ortaya çıktı. Bu hareket Pan-Ermeni Ulusal Hareketi (ANM) idaresinde gelişmiştir.
Kaynakça
^Vigen Guroian, RELIGION AND ARMENIAN NATIONAL IDENTITY: NATIONALISM OLD AND NEW, Religion and nationalism, American academy of religion, Washington, DC, November 1993
^abİbrahim, Richard (1990). Alexander Kerenski: Devrimi First Love. New York: Columbia University Press, pg. 53,54
^Berberian, Houri (2001). Ermeniler ve İran Anayasa Devrimi ve 1905-1911. Westview Basın. ss. 116-117. ISBN0813338174.
Konuyla ilgili yayınlar
Erciyes Üniversitesi I. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu (2007). Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Cilt II, Kayseri. ISBN 978-9944-976-12-2
Herzig, Edmund. Armenians Past And Present In The Making Of National Identity A Handbook
Kaligian, Dikran 82003) The Armenian Revolutionary Federation under Ottoman Constitutional Rule (1908-1914), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Boston College.
Libaridian, Gerard J. (2004). Modern Ermenistan: İnsanlar, Ulus, Devlet, İşlem Yayınları. ISBN 0-7658-0205-8
Nalbandian, Louise (1963). The Armenian Revolutionary Movement, California University Press, Berkeley.
Sakarya, İhsan (1984). İhsan Sakarya (Ed.). Belgelerle Ermeni sorunu (Gnkur. Basımevi bas.). Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı yayınları. s. 492.
Öztarsu, Mehmet Fatih (2015). Fedailer Devrimi - Ermenistan'daki Kayıp Emanet, Öteki Adam Yayınları, İstanbul.
-Armenian_patriarch.png)
.jpg)
_victim_in_Baku.jpg)
.svg){kind=small}