Lina Spies

Lina Spies (*6 Maart 1939 – ) is ’n Afrikaanse skrywer, digter en vertaler. Sy het die Eugène Maraisprys en die Ingrid Jonkerprys in 1972 vir haar publikasie, Digby Vergenoeg gewen.^[1] Sy het ook Anne Frank se dagboek, bekend as Die Agterhuis, in Afrikaans vertaal wat aan haar die Nedbank-Akademieprys vir Vertaalde Werk-prys besorg het. Spies het die grootste deel van haar loopbaan Afrikaanse en Nederlandse letterkunde gedoseer. Haar laaste betrekking was by die Universiteit van Stellenbosch.^[2]

Carellina Pieternella Spies is op 6 Maart 1939 op Harrismith in die Vrystaat gebore.^[3] Sy is die oudste van drie dogters en haar jonger sussies Elmien en Cornelia is onderskeidelik ses en tien jaar jonger as sy. Haar vader is Joachim Frederik (Joggie) Spies, hoof van die plaaslike laerskool en self digter van kinderrympies, en haar moeder is Cornelia Jacoba (Babsie) de Jager. Toe sy drie jaar oud is, gaan die gesin vir twee jaar na Stellenbosch, waar haar pa verder gaan studeer.

Lina gaan skool op haar geboortedorp en matrikuleer in 1957 aan die Hoërskool Harrismith. Van 1958 tot 1962 studeer sy verder aan die Universiteit van Stellenbosch en behaal in 1960 die B.A.-graad en in 1961 die B.A. Honneurs-graad in Afrikaans-Nederlands. In 1962 behaal sy die M.A.-graad in met ’n verhandeling oor Die bewerende en beeldende vers in die poësie van Elisabeth Eybers. By Stellenbosch speel D.J. Opperman ’n groot rol in haar besluit om haar nagraadse studies nie in Filosofie nie, maar wel in Afrikaans en Nederlands, voort te sit. Sy is dan ook lid van die heel eerste klas van Opperman se letterkundige laboratorium en is in 1962 Opperman se persoonlike assistent. In 1963 verwerf sy die Universiteits Onderwysdiploma (U.O.D.) aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat.

Sy hou hierna vir twee jaar (1964 en 1965) skool aan die Sentrale Hoërskool in Bloemfontein en van 1966 tot einde 1967 is sy lektrise in Afrikaanse en Nederlandse letterkunde aan die Universiteit van Port Elizabeth. Sy onderbreek haar betrekking en studeer vir twee jaar aan die Vrije Universiteit van Amsterdam (1968 tot 1970) en lê die doktorale eksamen in die Nederlandse taal- en letterkunde in November 1970 af met ’n proefskrif oor Die religieuse moment in die poësie van Martinus Nijhoff met spesiale verwysing na sy sonnette-siklus ‘Voor dag en dauw’. Terug in Suid-Afrika hervat sy in 1971 haar betrekking by die Universiteit van Port Elizabeth en word dan in 1972 aangestel as lektrise in die Afrikaanse letterkunde aan die Universiteit van Stellenbosch.

Sy is lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns en van die Nederlandse Kultuurhistoriese Instituut aan die Universiteit van Pretoria. In Januarie 1982 word sy bevorder tot senior lektrise en in April 1982 behaal sy haar D.Litt.-graad aan die Universiteit van Pretoria onder leiding van A.P. Grové met ’n studie oor die werk van D.J. Opperman. Hierdie proefskrif, oorspronklik getitel Weefsel en web: ‘Heilige beeste’, ‘Negester oor Ninevé’ en ‘Komas uit ’n bamboesstok’ van D.J. Opperman binne die verband van sy oeuvre, word later onder die titel Kolonnade gepubliseer.^[3] Ook in 1982 word sy tot diaken van die NG Gemeente Stellenbosch verkies. In Julie 1983 sluit sy haar as senior lektrise by die Universiteit van Pretoria aan en word medeprofessor op 1 Januarie 1986. Op 1 Julie 1987 word sy aangestel as hoogleraar in die Afrikaanse letterkunde by die Universiteit van Stellenbosch,^[4] ’n posisie wat sy tot met haar aftrede in 1999 beklee.

Sy is verantwoordelik vir die omdigting van enkele Psalms en Gesange wat in die nuwe Liedboek van die Kerk opgeneem word. In Maart 2006 word sy verkies tot lid van die Raad van die Universiteit van Stellenbosch. Sy publiseer gereelde resensies en artikels oor die Afrikaanse en Nederlandse poësie.

In 1990 onderneem sy ’n uitgebreide reis deur Nederland en Amerika en bring ook onder andere besoek aan Amherst in New England, waar Emily Dickinson gebly het. Wanneer die Afrikaanse Skrywersgilde in 1990 ’n kulturele boikot bepleit met die doel om die aftakeling van apartheid te bespoedig, bedank sy uit protes uit hierdie liggaam omdat “selfs sy skrywers en literatore nóg hul land, nóg hul moedertaal, nóg hul letterkunde in wêreldkonteks sien”^[5] en nie verstaan nie dat ’n kulturele boikot meer skade sal doen as goed en mure afbreek eerder as opbou.

As pleitbesorger vir die vrou se posisie in die poësie vra sy in 1982 tydens die Universiteit van Stellenbosch se Herfsskool of spesifieke norme vir die geslag van die digter gebruik word vir beoordeling van hulle gedigte. By die Hoofkongres van die Afrikaanse Letterkundevereniging in Bloemfontein in 1996 betoog sy dat die inherente eienskappe van die verskillende geslagte neerslag vind in hulle poësie. Verskeie kere tree sy in die openbaar op om lesings te gee of haar gedigte voor te lees. By die Versindaba van 2007 op Stellenbosch lewer sy die Dana Mouton-gedenklesing oor Wat is poësie?

Sy dien op die kerklike kommissie vir die omdigting van die Psalms. In 2013 bedank sy egter in ’n openbare brief uit die NG Kerk, waarin sy haar jarelange geloofsreis uiteensit en die redes waarom sy haar nie langer binne hierdie gemeenskap tuis voel nie.^[6]

Sy is nooit getroud nie, maar haar liefde en bewondering vir katte is byna legendaries.^[7]

Wanneer sy tien jaar oud is, word haar eerste gediggies in Die Kinderstem, die skoolkoerant van die Noordoos-Vrystaat, gepubliseer. Haar eerste volwaardige gedig is Vir Anne Frank van Het Achterhuis, wat in Inset verskyn. Haar gedigte word gereeld in Standpunte gepubliseer en ook in ander letterkundige tydskrifte soos Tydskrif vir Letterkunde, Sestiger en Kol, van wie sy in 1969 die Politiekprys vir Letterkunde ontvang vir haar gedig Widmung – Breyten Breytenbach. Hierdie gedig is geskryf na aanleiding van die toekenning van die Reina Prinsen Geerligsprys aan Breytenbach en word later in haar debuutbundel opgeneem. In 1965 word van haar gedigte deur D.J. Opperman en Fred le Roux in Stiebeuel 2 opgeneem.

Haar debuutbundel Digby vergenoeg skep die indruk van persoonlike ervarings (in hierdie geval van ’n verblyf in Holland en ’n liefdeservaring) en ontgin op voortreflike wyse die moontlikhede van die kinderlike, die godsdienstige en die ironie in die poësie.^[8] Ook haar kinderjare in die Vrystaat vind neerslag in van die verse. Die gedigte word in vyf ongetitelde afdelings verdeel. Die bundel verwerf in 1972 die Eugène Marais-prys en in 1973 die Ingrid Jonker-prys.

Winterhawe is anders van aard as haar indrukwekkende debuut, wat haar een van die min digters maak wat so vroeg in hulle loopbaan bewys lewer van die vermoë tot selfvernuwing. Hierdie bundel bevat by uitstek liefdesverse waarin daar oop-oog gevaar word maar met die begeerte na ’n plek om vas te meer en te oorwinter. Hierdie bundel toon ’n verstegniese vooruitgang op haar debuut en die gedigte word oor die algemeen weergegee met ’n groter strakheid en soberheid.^[9][10][11]

Dagreis ontgin die moontlikhede van ’n reis vanaf die self na verskillende bestemmings soos die religieuse, die liefde en die kuns. Soos die titel aandui, is dit nie ’n reis te ver die vreemde in nie, maar ’n naby reis wat onderneem word in die lig, voor die donker kom. Die vertrekpunt is die self en die terugkeer dieselfde, sodat die impak van wat ondersoek word eindelik aan die self gemeet word. Die bundel is in drie tematiese afdelings verdeel.^[12][13][14]

Oorstaanson ontgin reeds bekende temas in haar werk verder en kom die reismotief, die eggo van die self in ander en die eggo van die Bybelse in die alledaagse in fyn gekonstrueerde gedigte aan die bod. Ander kunsvorme (veral musiek en skilderkuns) en hulle invloed op die poësie en die lewe en die liefde word ook as tema ontgin.^[15][16][17]

Van sjofar tot sjalom beskryf die spanning tussen vernietiging en vergaan (die sjofar of ramshoring wat vernietiging oor die mure van Jerigo afroep) en vrede en welbehae (die sjalom) en verwoord dit onder andere deur Pretoria en Stellenbosch teen mekaar af te speel. Die bundel bevat ’n aantal liefdesgedigte en bekende sprokies word gereeld betrek as verdigtingsraamwerk, terwyl ook die godsdiens in party gedigte aangeraak word.^[18][19] Hierdie bundel is in 1989 op die kortlys vir die Ou Mutual-prys vir die digkuns.^[20]

Hiermaals is ’n loflied op die hier en nou en die menigvuldige skoonheid en vreugde van aardse dinge, met die aksent op die “hier” en die eenmaligheid van die nou. In die titel word hierdie begrip goed uiteengesit in kontras met die gesuggereerde “hiernamaals” (die toekoms). Die bundel word opgedra aan die filosoof Johan Degenaar, wat haar inspireer en het ook veel te danke aan die lewensuitkyk van G.K. Chesterton, veral soos hy dit in sy werk Orthodoxy uiteensit. Standhoudende temas in haar gehele oeuvre (Bybelse figure, kunstenaars, minnaars, kinders, katte en dorpe en stede waar sy reeds gewoon het) word hier weer ontgin en baie van hierdie gedigte word liefdesgedigte rondom hierdie temas.^{[21][22][23][24]} Hiermaals word in 1993 genomineer vir die Rapportprys en is in 1994 op die kortlys vir die toekenning van die Ou Mutual-prys.

Die skaduwee van die son gaan oor die wonder van die lewe en oor die dood, waar dit juis die verganklikheid en die herfs van die lewe is wat dit kosbaar en dus vreugdevol maak. Die oorheersende tema van lyding en dood word so aangebied dat die vreugde, lig en helder kleure nie agterweë bly nie. Reeds die titel stel hierdie tema van verganklikheid en afskeid aan die bod. Die bundel is in vyf afdelings gerangskik.^[25][26]

Duskant die einders se titel hou verband met haar eerste bundel, Digby vergenoeg, met “duskant” wat ooreenstemming toon met “digby” en “einders” met “vergenoeg”. Die einders in die titel suggereer ook horisonne en eindes, lewe en dood. In die bundel word ou bekende landskappe ondersoek, soos die Bolandse en Nederlandse, maar ander einders ook verken, soos die Vrystaat, Karoo en Kalahari.^[27][28]

Tydelose gety verras deur die opneem van verse waarin sy ’n nuutgevonde liefde verklaar, teenstrydig met die fase van die lewe waarin sy haar bevind. Teenstrydighede, soos ook vervat in die titel, vorm ’n belangrike onderdeel van gedigte in hierdie bundel, waarmee sy slaag om spanning in die gedigte te bewerkstellig. Die bundel bestaan uit vier afdelings, waarvan die eerste ’n verwoording van die seisoene is as agtergrond vir die liefdestema wat met die ouerwordende liggaam gekontrasteer word. Die tweede afdeling bevat gedigte oor persoonlike houdings, waarin ’n liefde vir Afrikaans en die land duidelik blyk. Rouverse is die sentrale fokus van die derde afdeling, waarin bekende persoonlikhede gehuldig word met wie die spreker ’n verbintenis gehad het, soos Elisabeth Eybers en Audrey Blignault. Die laaste afdeling bevat gedigte oor die religie en figure soos die Joodse skrywers Anne Frank en Paul Celan, vir wie sy haar bewondering en geestelike verbintenis uitspreek. Die bundel bevat ’n treffende perspektief op oudword, wat hierdie aftakeling beleef sonder om in ontnugtering en verbittering te verval.^[29]

Haar gedigte word opgeneem in die vernaamste versamelbundel oor die Afrikaanse poësie, die Groot verseboek, asook in verskeie ander versamelbundels soos Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte, Digters en digkuns, Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte, Die dye trek die dye aan, Miskien sal ek die wingerd prys, Liggaamlose taal, Kraaines, Woordpaljas, Verse vir Opperman, Majesteit, die kat, My Afrikaanse verseboek, Die goue vreugde, Voorspraak en Nuwe verset. Sy help ook met die omdigting van psalms vir die nuwe Liedboek van die Kerk. In 2020 word nege van haar gedigte in Vers en vrou opgeneem. ^[30]

Haar prosadebuut Ontmoetings behandel die avontuur wat in ’n ontmoeting met ’n ander opgesluit lê en sy beskryf ontmoetings met mense soos Elisabeth Eybers, Olga Kirsch, D.J. Opperman, Sheila Cussons, Uys Krige, Audrey Blignault, Hennie Aucamp en Holmer Johanssen. Die persoonlike perspektief waartoe hierdie prosastukke hulle leen, lei ook daartoe dat sy in haar vlot skryfstyl telkens private besonderhede oor haarself bekendmaak, sodat sy ook as mens duidelik uit die verf tree. Die tweede deel van die boek bestaan uit vyf opstelle oor Die digter en die kind, waarin sy ondersoek instel na die hantering van die kind in die poësie van digters soos Elisabeth Eybers, Ida Gebhardt, D.J. Opperman en Martinus Nijhoff, asook ’n opstel oor Die digter en die dood van die kind.^[31][32]

Kolonnade is ’n indringende verwerking van haar doktorale proefskrif Weefsel en web: ‘Heilige beeste’, ‘Negester oor Ninevé’ en ‘Komas uit ’n bamboesstok’ van D.J. Opperman binne die verband van sy oeuvre. Die doel van die navorsing was om hierdie bundels van Opperman se struktuur aan te dui deur vas te stel watter beginsels die volgorde van die verse in die bundel bepaal.^[33]

In Die enkel taak publiseer sy ’n studie oor die “merkwaardige verwantskap tussen Elisabeth Eybers en Emily Dickinson” om saam te val met Eybers se tagtigste verjaarsdag. Volgens haar het Eybers en Dickinson uit ooreenstemmende bronne geskep en getuig hulle werk van dieselfde hartstog en intellek.^[34][35][36]

Sy skryf ’n inleiding vir die boek Kaffie Pretorius en haar wêreld oor hierdie kunstenaar en haar werk.

Van haar prosaskryfwerk word in versamelbundels opgeneem, waaronder ’n Kat vir my skoot in Dames 17 onder redaksie van C.J.M. Nienaber, terwyl sy ook in Tydskrif vir Letterkunde prosa publiseer.

As samesteller, alleen en saam met andere, lewer sy ook ’n beduidende bydrae. Poort 1985/86 is ’n keur uit die werk van hoërskoolleerlinge (hoofsaaklik poësie en prosa), wat sy saam met Réna Pretorius en N.J. Snyman behartig.

Sy stel ’n bloemlesing oor die fassinerende katte saam, getiteld Majesteit, die kat, wat in 1998 verskyn en gedigte, essays, rubrieke en kortverhale bevat met pragtige illustrasies.^[37][38]

Haar keuse uit die gedigte van Afrikaanse digteresse word gepubliseer as Sy sien webbe roer.^[39]

Twee versamelbundels het Nederland as teikenmark. Die blou berg moet ek oor: Zuid-Afrikaanse gedichten over bergen is ’n bundel gedigte oor berge opgestel in samewerking met Hans Ester en Breedevallei dichters, wat sy saam met Floris A. Brown saamstel, stel hierdie groep digters aan ’n groter mark bekend. Saam met Lucas Malan is sy verantwoordelik vir die huldigingsbundel aan Hennie Aucamp, ’n Skrywer by sonsopkoms: Hennie Aucamp 70.

Haar eerste gepubliseerde gedig is oor Anne Frank en baie jare later vertaal sy die gehele dagboek van Anne Frank in Afrikaans as Die Agterhuis: dagboekbriewe 12 Junie 1942 – 1 Augustus 1944.^[40][41][42] Hierdie vertaling verower in 2011 die Akademieprys vir Vertaalde Werk. Daarna vertaal sy ook Arnon Grunberg se roman Tirza.^[43][44][45]

Solidariteit Helpende Hand vereer haar in 2011 vir haar uitmuntende bydrae tot die ontwikkeling van die Afrikaner-erfenis. Die Universiteit van Stellenbosch se Dokumentesentrum stel in 2014 ’n katalogus van haar dokumente by die J.S. Gericke Biblioteek bekend.

Werke uit haar pen sluit in:^[46]

• Digby Vergenoeg (1971)
• Winterhawe (1973)
• Dagreis (1976)
• Oorstaanson (1982)
• Van sjofar tot sjalom (1987)
• Hiermaals (1992)
• Die skaduwee van die son (1998)
• Duskant die einders (2004)
• Die skyn van tuiskoms (2010) – Johann de Lange se keuse uit die digter se vorige 8 volumes.
• Sulamiet (2016)
• Aarde na firmament (2022)

• Ontmoetings (1979)
• Kolonnade: ’n studie van DJ Opperman se bundels Heilige beeste, Negester oor Ninevé en Komas uit ’n bamboesstok binne verband van sy oeuvre (1992)
• Die enkel taak: die merkwaardige verwantskap tussen Elisabeth Eybers en Emily Dickinson (1995)

• Agterhuis: Die dagboek van Anne Frank (2008)
• Tirza – Arnon Grunberg, 2014

• Poort 1985/86 (saam met Réna Pretorius en N.J. Snyman), 1986
• Majesteit, die kat, 1998
• Sy sien webbe roer, 1999
• Die blou berg moet ek oor (saam met Hans Ester), 2003
• Breedevallei dichters (saam met Floris A. Brown), 2004
• ’n Skrywer by sonsopkoms (saam met Lucas Malan), 2004

• Askes, H. en Landman, J.N. (samestellers) Voorspraak. Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe Tiende druk 1994
• Botha, Elize en Pretorius, Réna. Samehang en sin. Tafelberg-Uitgewers Kaapstad Eerste druk 1983
• Britz, E.C. Lina Spies (1939-) in Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999
• Cloete, T.T. (red.) Die Afrikaanse literatuur sedert sestig. Nasou Beperk Eerste uitgawe 1980
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• HAUM. Stellenbosse Galery. HAUM-Uitgewers Kaapstad en Pretoria 1974
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. D.J. Opperman: ’n Biografie. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 1986
• Kannemeyer, J.C. (red.) Kraaines. Human & Rousseau Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe 1988
• Kannemeyer, J.C. Verse vir die vraestel. Tafelberg-Uitgewers Beperk Eerste uitgawe 1998
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Nienaber, P.J., Roodt, P.H. en Snyman, N.J. (samestellers) Digters en digkuns. Perskor-Uitgewers Kaapstad Vyfde uitgawe Sewende druk 2007
• Pheiffer, R.H. Woordpaljas. Human & Rousseau Kaapstad en Johannesburg Derde uitgawe Derde druk 1993
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3. Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006

• Botha, Amanda. Lina Spies se woordportrette van nader beskou. Ritsgids, 19 Mei 1979
• Cloete, T.T. Bespreking van sewe gedigte. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 19 no. 4, November 1981
• De Vries, Willem. Katalogusse vir Spies en Aucamp. Beeld, 10 Maart 2014
• Ester, Hans. Vertroue in die lewe, waaksaam jeens die woord. Plus, 11 Maart 20009
• Kannemeyer, J.C. Persoonlike poësie van Lina Spies. Standpunte. Nuwe reeks 129, Junie 1977
• Le Roux, André. Lina Spies gee haar kritici ’n oorkonkel. Die Burger, 3 Desember 1987
• Loots, Sonja. Lina Spies ook Afrikaan, postmodernis. Rapport, 11 April 2004
• Spies, Lina. Die skoenlapper in die net: Jy is gevang betekenis! Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 19 no. 2, Mei 198
• Spies, Lina. Tuiste en tuiskoms. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 31 no.3, Augustus 1993
• Van Coller, H.P. ’n Paternoster vir Suid-Afrika’ deur Lina Spies. Tydskrif vir Letterkunde, Jaargang 35 no. 2, Mei 1997
• Van der Mescht, Heinrich. ’Musiek kan my teken’: Klanke, voëlgeluide en musiek in die digkuns van Lina Spies. Tydskrif vir Letterkunde Jaargang 43 no. 1, Herfs 2006
• Van der Westhuizen, Betsie. “’n Interpretasie van ’n representasie van ’n representasie – Lina Spies se ‘Long day’s journey into light’. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 26 no. 1, Februarie 1988

• Loots, Sonja Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2004/04/11/R1/17/01.html Geargiveer 29 Mei 2011 op Wayback Machine