Andeak Mesozoiko-Paleogeno garaian sortutako gerriko orogenikoa dira. Andeak plaken tektonikak sortutako prozesuen emaitza dira, Hego Amerikako kontinente-litosferaren azpitik Nazcaplaka ozeanikoaren subdukzioak eragindakoa[2]. Hego Ameriketako mendebaldeko kostaldean zehar luzatzen dira 9.000 km-tan zehar, Venezuelatik Patagoniaraino, eta mendikatearen batez besteko zabalera 500 km ingurukoa da.
Gaur egungo Andeen eraketa Triasiko eta Jurasiko garaietan emandako gertaerekin hasi zen, Pangea apurtzen hasi zen eta hainbat haustura garatu ziren.
Morfologiari dagokionez, eremu goratuz eta goi lautadez gain, mendikatea beste zenbait ingurune geologikotan bana daiteke: Peru-Txileko fosa ozeanikoa eta subdukzio eremu aktiboa,hau da, mendikatearen morfología garatzen duena, subdukzioaren eraginez garatutako arku bolkaniko aktiboa, eta mendikatearen ekialdean toles eta zamalkadurak nagusi direneko xingola edo banda deformatua.
Zehar ebaki litosferikoa
Garaiera handiena Aconcaguaren 7.000 m-ak dira, baina goi-ordoki guztian zehar ere 5.000 m-ak erraz gainditzen dira. Mendikatearen ezaugarri nagusietariko bat goi-ordokiaren azpitik kontinente lurrazalak duen lodiera nabarmena da, 70 km ingurukoa. Deformazioa, batez ere, fosaren inguruan eta arro subandetarraren gaineko zamalkadura-frontean pilatzen da. Ekialdeko zamalkadura lurraldeak 100 km inguruko zabalera du eta bertako datu geofisikoek erakusten dute material hauetako basamentua Brasilgo kratoiari dagokiola.
Lurrazalaren loditze prozesuak
Andeetako egitura argitzen hasi zenetik arazo deigarrienetariko bat izan da nola azaldu kontinente-lurrazalaren lodiera nabarmena. Lodiera nabarmenenak Andeetako erdiko aldean neurtzen dira; iparraldeko eremuetan, ostera, lodierak askoz motelagoak dira.
Erdialdeko andeak
Jurasikoaz geroztik ez du lurralde exotikoen akreziorik pairatu. Era berean, ingurune horretako zenbait esparrutan 15 bolkan zenbatu dira kilometro kuadroko, munduko bolkan-dentsitate handienetarikoa. Bestalde, lurralde honetako jarduera sismikoagarrantzitsua izateaz gain, oso sakona da, 80 eta 200 km artean gertatutako lurrikarak arruntak dira. Goi-ordoki izenaz ezagutzen den eremu geografikoaren azpitik neurtu dira mendikate guztiko lurrazalaren lodiera handienak (70-75 km).
Andeetako arku bolkanikoen mapa, bolkanismo aktiboko lau eremuak eta subdukzio jasaten duten plakak.
Hasieran, lodiera izugarri hauek azaltzeko arku magmatikoaren jarduera bortitzari lotutako sakoneko magma-bolumen kopuru handien pilaketa iradoki zen. Ikerketa berriagoek, aldiz, magma-pilaketak lurrazalaren loditze-kopuruaren portzentai txiki bat baino ezin duela azaldu erakutsi dute
Iparraldeko Andeak
Mendikatearen iparraldeko eremuaren ezaugarriak guztiz ezberdinak dira: gaur egungo arkuaurrea eta arku magmatikoa Mesozoikoan eta Paleogenoan zehar agregatutako lurralde ozeaniko exotikoz eratuta daude; mendikatearen lodiera eta bataz besteko garaiera txikiagoak dira.
Andeetako bolkanismoa
Lurrikaren hedapenak iradokitzen du Nazca plaka okerdura ezberdineko zenbait segmentutan zatituta dagoela. Zatiketa horrek mendikatearen geometria zein jarduera bolkanikoa baldintzatzen ditu.
Jatorria
Hondoratutako plakaren zati bat, mantuaren tenperatura altuengatik, galdatu eta magma-poltsak eratzen dira. Azpiratutako plakak egiten duen presio handiaren ondorioz, era berean plaka kontinentala loditu egiten da eta magma hauek igotzerakoan plaka kontinentalaren ertzean orogeno edo bulkanismoa aktiboa duten mendikateak sortzen dira.
Ezaugarriak
Andeetako gerriko bolkanikoak aktibo diren 200 bolkanetik gora eta gutxienez 12 galdara erraldoi sistema hartzen ditu barne. Sumendiak banatuta dauden lau segmentutan daude kokatuta Andeetan; lau segmentu hauek Iparraldeko eremu bolkanikoa, Erdiko eremu bolkanikoa, Hegoaldeko eremu bolkanikoa eta Eremu bolkaniko australa bezala ezagutzen dira. Bolkanismo aktiboko lau segmentuak subdukzio-angelua 25° baino handiagoa den lekuetan kokatzen dira.
Iparraldeko eremu bolkanikoa: Ekuador eta Colonbiako bolkanak barne hartzen ditu. Kontinente lurrazalaren lodiera 40-55 kilometrotakoa da.
Erdiko eremu bolkanikoa: eremu honek Peru eta Boliviako bolkanak barne hartzen ditu, baita Txile eta Argentinako bolkan batzuk ere. Eremu honen ezaugarri bereizgarria desberditzapen magmatikoa duten produktu bolkanikoen ugaritasuna da, erriolitak eta dazitak bezala. Bertan aurkitzen da munduko Ignimbrita eskualde handienetako bat.
Hegoaldeko erermu bolkanikoa: Txileko hego-erdialdeko bolkanak barne hartzen ditu. Eremu honetan lurrazalaren lodieraren gradientea dago, honek sumendi eta mendien txikiagotzea erakusten du hegoaldera. Llaima sumenditik hegoaldera, aktiboenak diren bolkanak Liquiñe-Ofqui failaren inguruan lerrokatzen dira magmaren igoerarako bide bat baita.
Gainera, bolkan gehienak glaziar handiz estalita egon ohi dira, erupzio bolkanikoek glaziarrak urtu egiten dirtuzte ur eta lohi fluxuak sortuz eta bolkanen magalean dauden herriak suntsituta amaitzen dute.
Andeetako mendikatea sailkapena denboraren poderioz aldatu da. Lehen, banaketa politiko-administratiboa zen nagusia (horrela, bazeuden Ande venezuelarrak, kolonbiarrak, ekuatoriarrak eta abar); baina 1973an, Augusto Gansser geologoak ezaugarri morfologikoen araberako sailkapena proposatu zuen:
Kolonbiako hegoaldean eta Ekuadorreko mugan, Andeak sumendizko mendikate bakarra dira baina iparralderantz, mendikatea bitan zatitzen da: Mendebaldeko mendilerroa eta Erdialdeko mendilerroa (horretatik Ekialdeko mendilerroa deritzona sortu da).
Pascoko korapilotik Tres Cruceseko mendigunera hedatzen dira. Bi lerrok osatzen dute eta tartean goilautada bat dago. Ingurune hartako gailurrik altuenak Huascaran (6.768 m) eta Ojos del Salado (6.891 m) dira. Han sortzen dira Titicaca eta Poopolakuak. Barnealdeko lautadak pampeano boliviarrak dira. Klima lehorra eta beroa da eta bioma nagusia, basamortukoa.
Hegoaldeko Andeak
Hegoaldeko Andeak Hego Amerikako muturrerantz doaz. Eskualdeak ia bioma guztiak ditu. Hala ere, honela azpibana daiteke:
Iragapeneko Andeak: batez besteko altuera txikiagoa izan arren, mendilerroko gailurrik altuenak daude, Aconcagua (6.962 m), Tupungato (6.635 m) edo Cerro Mercedario (6.770 m), hain zuzen ere.
Andeetako mendikateak zenbait paralelo zeharkatzen dituenez, hainbat eskualde klimatikotatik pasatzen da. Bai itxura eta bai landaretza ezberdina da oso. Gailurretan, hala ere, elurra ohikoa da baina Tropikotik hurbil, klima epelagoa da.
