A muiñeira é un baile e unha composición musical tradicional galega. O baile, que é executado por unha ou varias parellas soltas, recibe distintas denominacións ao longo da xeografía galega. Así, chamaselle tamén punteada na Costa da Morte: moliñeira nos Ancares e no Courel; ribeirana na comarca do Condado; e muiñeira nova cando é necesario distinguila da máis antiga muiñeira vella. Como xénero musical distínguese polo seu compás de 6/8, rápido e alegre, e adoita ser interpretada con gaitas ou pandeiretas.[2]
Orixe
Panel explicativo a carón dos muíños da senda do río Sisalde (Arteixo)
Existen diversas teorías, pouco fundamentadas, sobre a orixe da muiñeira. Adxudicaselle unha raíz céltica pola súa proximidade con certos ritmos irlandeses e escoceses e polas mencións nos textos clásicos as danzas guerreiras dos antigos galaicos.[3] A etimoloxía do seu nome, derivada da palabra muíño,[4] permite especular tamén cunha procedencia derivada do son emitido pola moenda.[5][6]
Sobre o baile as informacións son case inexistentes, polo que para a súa reprodución partiuse de recollas etnográficas do século XX. Nestes traballos de campo comprobouse a súa extensión por todo o pais[8]. Nalgunhas zonas da costa da morte conservouse tamén outro tipo de muiñeira, máis arcaica, na que as pandeireteiras tocaban sempre co puño e no que as mulleres non bailaban puntos. Algúns estudosos consideran que a muiñeira "moderna" é unha evolución desta muiñeira vella, á que sucede no tempo.[9]
A muiñeira nova, ou punteada, na que se acentúa a primeira corchea das tres que compoñen o ritmo base. Como baile, a muiñeira nova segue o esquema coreográfico tradicional no que un grupo de parellas de homes e mulleres bailan facendo coreografías baseadas en táboas ou rodas. Normalmente cando se fala simplemente a muiñeira é a este tipo a que nos referimos. Unha variante da muiñeira nova é a carballesa, baile propio das terras do Courel que se executa sempre en roda.
A muiñeira vella (tamén chamada ribeirana, ou empuñada polo particular xeito de tocarse na pandeireta) na que se acentúa a segunda corchea, producindo unha sensación rítmica diferente. A muiñeira vella pódese bailar en combinacións dun ou dous homes fronte a varias mulleres, dependendo da tradición local. A muiñeira vella como considérase anterior á muiñeira nova e foi conservada só nalgúns concellos da costa da morte. Unha variante conservada é a regueifa, tradicionalmente bailado nos casamentos.
Características
A muiñeira nova é unha danza folclórica galega de ritmo rápido. A súa orixe é discutida, pero comunmente afírmase que foi nos muíños onde se moían o trigo e máis o millo onde naceu este baile; dado que as mulleres que traballaban alí tiñan que esperar algún tempo a que o millo estivese a punto, e para pasar o tempo bailaban. Para algúns estudosos é un baile de asimilación recente, non habendo testemuños escritos anteriores ó século XIX.
Como baile tradicional interpretábase en festas, romarías e canta xuntanza social o permitía. Se se dispuña de gaita, preferíase esta; pero senón, un grupo de percusión máis ou menos improvisado. A danza era colectiva, normalmente de tres a oito parellas colocadas fronte a fronte formando unha ringleira. A estrutura musical, composta de copla e volta, reflíctese na danza en xeito de punto e paseo. Un home interpretaba un punto, construído máis ou menos improvisadamente a base de embotados, saltos, picados e outras figuras, e o resto do grupo repite os movementos varias veces, mentres dure a parte da copla. Durante a parte de volta da melodía, o grupo realizaba paseos, en círculo, xirando as filas sobre o seu centro, ou outras figuras coreográficas sinxelas. Tanto punto como paseos execútanse cos brazos en alto ou facendo leves debuxos que dan máis graza á interpretación.
Na muiñeira vella, un ou dous homes bailan con dúas ou máis mulleres. O home realiza puntos complexos, mentres que a muller ten un papel secundario, limitándose a seguir o home con paseos con forma de oito, e con actitude máis recollida.
Tradicionalmente tanto a muiñeira como a xota galega son bailes de carácter lúdico e con compoñente social, ou incluso de galanteo.
Na actualidade o baile da muiñeira séguese a interpretar moito, tanto de forma improvisada en seráns e festas, como en exhibicións e actuacións, onde a compoñente improvisada desaparece en favor dunha maior calidade interpretativa. Certos grupos folclóricos incrementan a complexidade coreográfica ou dos puntos, mentres que outros reflicten só figuras ou esquemas de carácter puramente tradicional.
