Nýja-Sjáland (enska: New Zealand, maóríska: Aotearoa) er land í Eyjaálfu í suðvesturhluta Kyrrahafsins. Meginhluti ríkisins eru tvær eyjar; Norðurey eða Te Ika-a-Māui, og Suðurey eða Te Waipounamu, auk fjölda minni eyja. Nýja Sjáland er í Tasmanhafi í Suður-Kyrrahafi um 1.500 km austan við Ástralíu og um 1.000 km sunnan við Nýju-Kaledóníu, Fídjieyjar og Tonga. Vegna þess hve afskekkt landið er var það eitt síðasta byggilega landsvæðið sem menn námu. Þar þróaðist því sérstætt lífríki. Landfræðilega er Nýja-Sjáland mjög fjölbreytt vegna samblands landriss og eldvirkni. Hæsta fjall Nýja Sjálands heitir Mount Cook og er í Suður-Ölpunum.
Brot af korti frá 1657 þar sem heitið Nova Zeelandia kemur fyrir.
Hollenski landkönnuðurinn Abel Tasman kom fyrstur Evrópumanna auga á Nýja-Sjáland og nefndi það Staten Landt þar sem hann gerði ráð fyrir því að það tengdist samnefndu landi í Suður-Ameríku. Árið 1645 gáfu hollenskir kortagerðarmenn landinu nafnið Nova Zeelandia eftir hollenska héraðinu Sjálandi (Zeeland). Breski landkönnuðurinn James Cook breytti því síðar í ensku útgáfuna New Zealand.
Núverandi nafn landsins á maórísku er Aotearoa sem ef oftast þýtt sem „land hins langa hvíta skýs“. Það er ekki vitað hvort Maórar höfðu eitt heiti yfir báðar eyjarnar saman fyrir komu Evrópumanna. Aotearoa var þá aðeins heiti á Norðureyjunni. Maórar höfðu nokkur nöfn yfir hvora eyju um sig, þar á meðal Te Ika-a-Māui („fiskur Māuis“) fyrir Norðureyjuna og Te Waipounamu („vötn grænsteinsins“) eða Te Waka o Aoraki („eintrjáningur Aorakis“) fyrir Suðureyjuna.
Á fyrstu evrópsku kortunum voru eyjarnar kallaðar Norðurey, Miðey (nú Suðurey) og Suðurey (nú Stewart-ey) en um 1830 var farið að nota Norður- og Suðurey um tvær stærstu eyjarnar. Landfræðiráð Nýja-Sjálands uppgötvaði árið 2009 að heitin Norðurey og Suðurey höfðu aldrei verið formlega tekin upp. Árið 2013 var ákveðið að formleg heiti skyldu vera Norðurey eða Te Ika-a-Māui og Suðurey eða Te Waipounamu þar sem má nota ýmist enska eða maóríska heitið eða bæði.
Saga
Nýja-Sjáland var eitt síðasta stóra landið sem menn settust að í. Kolefnisgreining, ummerki um skógareyðingu og breytileiki mtDNA meðal Maóra benda til þess að Austur-Pólýnesar hafi fyrst sest að á eyjunum milli 1250 og 1300 og að það hafi verið lokaskrefið í langri röð leiðangra um Suður-Kyrrahaf. Á þeim mörgu öldum sem fylgdu þróuðu íbúarnir sérstaka menningu sem í dag er þekkt sem maórísk menning. Íbúarnir skiptust í ættbálka (iwi) og undirættbálka (hapū) sem stundum unnu saman, kepptu stundum sín á milli og áttu stundum í styrjöldum. Á einhverjum tímapunkti settist hópur Maóra að á Chatham-eyjum (sem þeir nefndu Rēkohu) þar sem þeir þróuðu sérstaka Morioramenningu. Moriorum var nær útrýmt þegar Maórar af Taranaki-ættbálknum lögðu Chatham-eyjar undir sig á 4. áratug 19. aldar. Síðasti Moriorinn sem vitað var um lést árið 1933.
Fyrstu Evrópumennirnir sem komu til Nýja-Sjálands svo vitað sé voru hollenski landkönnuðurinn Abel Tasman og áhöfn hans árið 1642. Til átaka kom milli þeirra og innfæddra og fjórir áhafnarmeðlimir og einn Maóri voru drepnir. Engir Evrópumenn komu til landsins eftir það fyrr en árið 1769 þegar James Cook kortlagði nær alla strandlengjuna. Í kjölfar Cooks komu fjöldi evrópskra og norðuramerískra hvalveiði-, selveiði- og kaupskipa til landsins. Þeir versluðu við innfædda og seldu þeim meðal annars mat, járnhluti og byssur. Kartaflan og byssan höfðu mikil áhrif á samfélag Maóra. Kartaflan gaf af sér stöðugri og meiri matarbirgðir en áður höfðu þekkst og gerði þannig lengri styrjaldir mögulegar. Byssustríðin milli ættbálka Maóra stóðu frá 1801 til 1840 og urðu til þess að milli 30 og 40.000 Maórar týndu lífinu. Ásamt sjúkdómum sem Evrópumenn báru með sér urðu þessi átök til þess að fjöldi Maóra varð aðeins 40% af því sem hann hafði verið fyrir komu Evrópumanna. Snemma á 19. öld hófu trúboðar starfsemi á eyjunum og sneru meirihluta Maóra smám saman til kristni.
Mynd frá 1863 sem sýnir fund evrópskra landnema og Maóra.
Stjórn Nýja-Sjálands var aðskilin frá stjórn nýlendunnar Nýja Suður-Wales 1. júlí 1841. Nýlendan fékk heimastjórn árið 1852 og fyrsta þing Nýja-Sjálands kom saman árið 1854. Árið 1856 fékk nýlendan sjálfstjórn í öllum málum nema þeim sem vörðuðu Maóra (það fengu þeir hins vegar um miðjan 7. áratuginn). Áhyggjur af því að Suðurey klyfi sig frá nýlendunni leiddu til þess að forsætisráðherrann Alfred Domett flutti höfuðborgina frá Auckland til Wellington við Cook-sund. Átök milli landnema og Maóra um landrými leiddu til Nýsjálensku styrjaldanna á 7. og 8. áratug 19. aldar. Í þeim misstu Maórar stærstan hluta landa sinna.
Fyrsti skipulegi stjórnmálaflokkur Nýja-Sjálands, nýsjálenski frjálslyndi flokkurinn, komst til valda árið 1891. Ríkisstjórn Richard Seddon innleiddi mikilvægar umbætur í félags- og efnahagsmálum. Árið 1893 var Nýja-Sjáland með fyrstu löndum heims sem lögleiddi almennan kosningarétt kvenna og árið 1894 urðu samningar milli atvinnurekenda og verkafólks lögbundnir. Fyrsta almenna eftirlaunakerfið í löndum bresku krúnunnar var sett á stofn af ríkisstjórn Seddons árið 1898.
Að ósk nýsjálenska þingsins lýsti Játvarður 7. því yfir að Nýja-Sjáland væri sjálfstjórnarríki innan Breska heimsveldisins. Westminster-samþykktin var lögleidd 1947 og fól í sér að breska þingið gæti ekki sett Nýja-Sjálandi lög án samþykkis nýsjálenska þingsins.
Nýja-Sjáland tók þátt í bæði fyrri og síðari heimsstyrjöld. Kreppan mikla á 4. áratug 20. aldar hafði líka mikil áhrif og leiddi til fyrstu ríkisstjórnar nýsjálenska verkamannaflokksins 1935. Sú stjórn innleiddi velferðarkerfi og verndartolla. Eftir síðari heimsstyrjöld naut Nýja-Sjáland vaxandi velgengni efnahagslega. Margir Maórar hurfu frá hefðbundnum byggðum sínum og settust að í borgunum. Mótmælahreyfing Maóra varð til snemma á 8. áratug 20. aldar og krafðist aukinnar viðurkenningar maórískrar menningar, endurheimtar lands og að Waitangi-samningurinn væri virtur. Waitangi-dómstóllinn var stofnaður árið 1975 til að skera úr um deilumál vegna samningsins. Ríkisstjórn Nýja-Sjálands hefur samið við marga ættbálka Maóra um bætur vegna þessara brota . Á sama tíma hóf stjórn verkamannaflokksins efnahagsumbætur sem meðal annars fólust í skattalækkunum og að draga úr umsvifum ríkisins.
Landfræði
Snævi þaktir Suður-Alparnir rísa yfir Suðurey, meðan Norðurlandsskagi Norðureyjar teygir sig í átt að heittempraða beltinu.
Nýja-Sjáland er langt og mjótt. Landið er 1600 km frá norðri til suðurs og breiðast 400 km[6] með um 15.000 km langa strandlengju.[7] Flatarmál landsins er 268.000 km².[8] Landið ræður yfir mörgum eyjum sem liggja langt úti í hafi og hefur langa strandlengju sem þýðir að landhelgi þess er ein af þeim stærstu í heimi, yfir 15 sinnum stærri en fastalandið.[9]
Aoraki er hæsta fjall Nýja-Sjálands, 3724 metrar á hæð.
Suður-Alparnir liggja eftir Suðurey 500 metrar á lengd.
Norðurey er stærsta þurrlendi Nýja-Sjálands. Suður-Alparnir skipta henni eftir endilöngu.[10] Þar eru 18 tindar sem ná 3000 metra hæð. Hæsti tindurinn er Aoraki (Cook-fjall), 3724 metrar yfir sjávarmáli.[11]Fiordland einkennist af bröttum fjöllum og djúpum fjörðum sem urðu til vegna hreyfinga ísaldarjökulsins á þessu suðvesturhorni Suðureyjar.[12] Norðurey hefur minna af fjöllum en meiri eldvirkni.[13]Taupō-gosbeltið hefur myndað stóran hluta af hraunsléttu Norðureyjar. Þar er líka hæsta fjall Norðureyjar, Ruapehu-fjall (2797 metrar). Á hraunsléttunni er líka stærsta stöðuvatn landsins, Taupō-vatn,[1] ofan í gíg eins af virkustu ofureldfjöllum heims.[14] Eldgos og jarðskjálftar eru fremur algeng á Nýja-Sjálandi.
Ásamt Ástralíu myndar Nýja-Sjáland heimshluta sem er nefndur Ástralasía.[19] Landið er líka suðvestasti hluti heimshluta sem nefnist Pólýnesía.[20]Eyjaálfa er heimsálfa sem nær yfir ástralska meginlandið, Nýja-Sjáland og mörg eyríki í Kyrrahafi sem ekki teljast með öðrum heimsálfum.[21]
