Język panońsko-słowiański

Język panońsko-słowiański
Obszar	Nizina Panońska
Liczba mówiących	wymarły
Pismo/alfabet	brak
Klasyfikacja genetyczna
	Języki indoeuropejskie; Języki słowiańskie; Języki południowosłowiańskie? zachodniosłowiańskie?; Język panońsko-słowiański;
	Występowanie
	; Plemiona słowiańskie na przełomie VII i VIII wieku
W Wikipedii
	Zobacz też: język, języki świata
	Zobacz też: język, języki świata
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język panońsko-słowiański – rekonstruowany język słowiański lub dialekt języka prasłowiańskiego, który był używany przez Słowian panońskich na terenie dzisiejszych Węgier^[1] i był ogniwem spajającym języki zachodniosłowiańskie z południowosłowiańskimi^[2].

Slawizmy, pochodzące głównie z języka panońsko-słowiańskiego, stanowią dziś około 10% słownictwa języka węgierskiego, co jest porównywalne z udziałem leksyki rodzimej, a przewyższa udział leksyki pochodzenia tureckiego czy germańskiego^[3]. Te zapożyczenia, a także nazwy miejscowe pochodzenia słowiańskiego są głównym źródłem rekonstrukcji języka panońskich Słowian.

Obszar użycia

Najpewniej na skutek zmieszania się dialektów pochodzących z różnych fal migracji Słowian powstało specyficzne koiné używane na obszarze Niziny Panońskiej, które to stało się bezpośrednim źródłem pożyczek do języka węgierskiego^[4]. Można przypuszczać, że powstało ono jeszcze przed przyjściem Węgrów do Panonii, w czasach istnienia państwa Awarów^[5].

Język panońsko-słowiański uważa się za jedną z możliwych przyczyn występowania południowosłowiańskich cech fonetycznych w dialekcie środkowosłowackim^[5].

Cechy językowe

Pod względem cech fonetycznych język panońsko-słowiański był bliski sąsiadującym od północy gwarom słowackim i od południa kajkawskim. Brak jest szczególnych, charakterystycznych tylko dla panońskiej słowiańszczyzny cech fonetycznych, wszystkie z nich nawiązują do języków zachodniosłowiańskich lub południowosłowiańskich^[2].

Akcent

Akcent nie był ustalony na pierwszą sylabę wyrazu, jak w dzisiejszych językach czeskim i słowackim, lecz mógł padać na dowolną sylabę i to akcentowana sylaba decydowała o harmonii wokalicznej zapożyczanego do węgierskiego wyrazu, np. ebéd < psł. *obě̋dъ^[6]. Długość samogłosek w zapożyczeniach wskazuje także na to, że stary akut wzdłużał samogłoski, np. rák < psł. *ra̋kъ, máz < psł. *ma̋zь, barát < psł. *bra̋tъ^[6].

Samogłoski

Prasłowiańskie *a jest w zapożyczeniach poza wygłosem stale oddawane przez á, np. barát < pan.-sł. *brat < psł. *bratъ, co świadczy o tym, że była to samogłoska przednia zbliżona do [a]^[7].

Prasłowiańskie *o jest poza wygłosem oddawane przez a (węg. /ɒ/), co świadczy o tym, że była to samogłoska tylna å (typu [ɑ] lub [ɒ]), np. szombat < pan.-sł. sųbåta < psł. *sǫbota^[7].

Głoska jać *ě dała zwykle é, np. széna < psł. *sěno^[8], ne̋met < psł. *němьcь^[9], co świadczy o jej przymkniętym charakterze typu [e], w porównaniu do *e, które dało szerokie [ɛ], np. megye < psł. *meďa^[10], o czym świadczy oddawanie go w starowęgierskim przez ä^[7].

Słabe jery wcześnie zanikły, choć na ich miejscu często pojawiały się wtórne samogłoski wynikłe z powstania trudnych grup spółgłoskowych, np. kapor < psł. *koprъ, jászol < psł. *jasli^[11]. Jery mocne *ъ i *ь zwokalizowały się odpowiednio do stwęg. u i i, co dało we współczesnym węgierskim o i ë, np. rozs < psł. *rъžь, lën < psł. *lьnъ^[11].

Samogłoski nosowe *ǫ i *ę dały panońsko-słowiańskie *ų i *į^[12]^[13]^[7]. Są bogato reprezentowane w zapożyczeniach, na ogół odpowiadają stwęg. un i in oraz współczesnym on i ën^[14], np. obroncs < psł. *obrǫčь, pisztráng < śrwęg. pisztrong < psł. *pьstrǫgъ, dial. pëntëk < psł. *pętъkъ (lit. péntëk jest wtórne)^[9]. Mimo to spotyka się liczne przykłady utraty rezonansu nosowego, szczególnie przed spółgłoskami szczelinowymi, np. guszar < pan.-sł. *guser < psł. *gǫserъ, śrwęg. kenez < pan.-sł. *kъnèz lub *kъněz’ < psł. *kъnędzь^[14].

Tam samym panońsko-słowiański system samogłoskowy można rekonstruować następująco^[7]:

Samogłoski ustne
	przednie	centralne	tylne
przymknięte	i (<i, ь)	ɨ (<*y)	u (<u, ъ)
półprzymknięte	e (<*ě)
półotwarte	ɛ (<*e)
otwarte	a (<*a)		ɑ (<*o)

Samogłoski nosowe
	przednie	tylne
przymknięte	ĩ (<*ę)	ũ (<*ǫ)

Sonanty

Grupy *TorT, *TolT, *TerT, *TelT dały odpowiednio *TraT, *TlaT, *TrěT, *TlěT, jak w językach południowosłowiańskich i grupie czesko-słowackiej, por. barázda < psł. *borzda i barát < psł. *bratъ, kalász < psł. *kolsъ i palást < psł. *plaščь, szërda < psł. *serda i ësztërha < psł. *strěxa^[15]. Obraz kontynuantów sonantów został zaciemniony na gruncie węgierskim przez węgierską tendencję do rozbijania nagłosowych grup spółgłoskowych, jednak jeszcze lepiej przestawkę ilustruje Nógrád < psł. *novъ gordъ (por. słow. Novohrad) oraz toklász < psł. *stokolsъ^[15].

Z obszarem zachodniosłowiańskim łączy rozwój grup *orT i *olT pod intonacją cyrkumfleksową, które rozwinęły się do *roT i *loT, np. rab < pan.-sł. *rob < psł. *orbъ, ladik < pan.-sł. *lod- < psł. *oldьji^[16].

Spółgłoski

Prasłowiańskie *v najwyraźniej zachowało swój charakter półsamogłoski, o czym świadczą przykłady wokalizacji, np. oláh ‘Rumun’ < stwęg. *uláh < pan.-sł. *wlax < psł. volxъ czy dial. lóka ‘ławka’ < pan.-sł. *lawka < psł. *lavъka^[14]. W pozostałych przypadkach *v przybrało charakter spółgłoski^[14].

W zapożyczeniach brak oznak palatalizacji w grupie *-lь, np. ace̋l < pan.-sł. *ocel < psł. *ocělь. Z drugiej strony *-l- kontrastowało z pochodzącym z jotacji *-l’-, por. moly< pan.-sł. *mol’ < psł. *moľь^[14].

Grupa *dl oddawana jest przez ll, np. villa < psł. *vidla, silla < psł. *šidlo, gërlice < psł. *gъrdlica. Przykładów na *tl brak. Zmiana *dl (*tl) > ll musiała zajść jeszcze na gruncie panońsko-słowiańskim^[17].

Zachowane zostało epentyczne -l’-, np. gereblye ‘grabie’ < pan.-sł. *grebl’a < psł. *grebja^[14].

Druga palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych najwidoczniej przebiegła według południowosłowiańskiego wzorca, o czym świadczy olasz ‘Włoch’ < pan.-sł. *wlasi < psł. *volsi^[18].

Kontynuanty prasłowiańskich *ť (<*tj, *kt) i *ď (<*dj) są niejednoznaczne – spotyka się kontynuanty typu ť oraz ď (węg. ty i gy), np. dial. kútya < psł. *kǫťa, lengyel < śrwęg. lengyen < *psł. lęďanъ, a także št i žd (węg. st i zsd), np. mostoha < psł. *maťexa, Pest < psł. *peťь, rozsda < psł. *rъďa, także č jak w szërëncse < psł. *sъręťa^[18]. Może to przemawiać za rekonstrukcją kontynuantów psł. *ť i *ď jako ^šť oraz ^žď – takie grupy spółgłoskowe (które miałyby być pośrednim stadium rozwoju bułgarskich št i žd) mogły dać węgierskie ty i gy po samogłosce długiej i spółgłosce, zaś st i zsd po samogłosce krótkiej^[19].

Inne

Sądzi się, że do języka węgierskiego zapożyczono także wiele konstrukcji językowych, jak np. hálát ad ‘dziękować’, hála od psł. *xvala, por. scs. въздати хвалѫ ‘podziękować, dosł. oddać dzięki’^[20].

Zróżnicowanie dialektalne

András Zoltán przypuszcza, że obok narzecza o opisanych wyżej cechach, w Panonii musiał istnieć też blisko spokrewniony dialekt o mocniej wyrażonych cechach południowych, jak przejście *dl > *l (a nie *ll), np. nyoszolya < pan.-sł. *nosilo < psł. *nosidlo, grupa *raT zamiast *roT, np. arch. rászt < pan.-sł. *rast < psł. *orstъ czy *št na miejscu ť, np. nyüst < pan.-sł. *ništ < psł. *niťi^[16]. Szczególnie ostatnia cecha miałaby zbliżać ten dialekt do dialektów bułgarskich^[21]. Dobrym przykładem może być pest < pan.-sł. *pešt < psł. *peťь, przechowane np. w nazwie Pesztu, które jako wyraz pospolity oznacza też jaskinię (por. pol. piec i pieczara), jednak w językach słowiańskich takie znaczenie jest wyłączne językowi bułgarskiemu, co w połączeniu z bułgarską fonetyką tego wyrazu jest silnym argumentem za bułgarskim charakterem przynajmniej części obszaru panońsko-słowiańskiego^[21].

Zobacz też

Przypisy

↑ Хелимский 1988 ↓, s. 347.
↑ ^a ^b Zoltán 2013 ↓, s. 211-212.
↑ Zoltán 2013 ↓, s. 209.
↑ Хелимский 1988 ↓, s. 361.
↑ ^a ^b Хелимский 1988 ↓, s. 362.
↑ ^a ^b Greenberg 2004 ↓, s. 215.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Хелимский 1988 ↓, s. 353.
↑ Zoltán 2013 ↓, s. 219.
↑ ^a ^b Хелимский 1988 ↓, s. 349.
↑ Хелимский 1988 ↓, s. 352.
↑ ^a ^b Хелимский 1988 ↓, s. 354.
↑ Richards 2003 ↓, s. 122.
↑ Richards 2003 ↓, s. 133.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Хелимский 1988 ↓, s. 358.
↑ ^a ^b Хелимский 1988 ↓, s. 356.
↑ ^a ^b Zoltán 2013 ↓, s. 212.
↑ Хелимский 1988 ↓, s. 358-389.
↑ ^a ^b Хелимский 1988 ↓, s. 359.
↑ Хелимский 1988 ↓, s. 359-360.
↑ Zoltán 2013 ↓, s. 211.
↑ ^a ^b Zoltán 2013 ↓, s. 213.

Bibliografia

Евгений Арнольдович Хелимский. Венгерский язык как источник для праславянской реконструкции и реконструкции славянского языка Паннонии. „Славянское языкознание: X Международный съезд славистов”, s. 347-368, 1988. София. (ros.).
Ronald O. Richards: The Pannonian Slavic Dialect of the Common Slavic Proto-Language: The View from Old Hungarian. University of California, Los Angeles Program in Indo-European Studies, 2003. ISBN 0-9742653-0-6. (ang.).
András Zoltán. Славянские диалекты Карпатского бассейна во время прихода венгров (IX в.). „Studia Slavica Hungarica”. 58/1, s. 209-218, 2013-05-10. [dostęp 2022-07-27]. (ros.).
Marc L. Greenberg. Sifting the Evidence for the Reconstruction of Pannonian Slavic. „Canadian Slavonic Papers”. 46 (1-2), s. 213–220, 2004-03. DOI: 10.1080/00085006.2004.11092356. ISSN 0008-5006. [dostęp 2022-07-27]. (ang.).