Drugi svjetski rat u Crnoj Gori

Crna Gora u drugom svjetskom ratu je bila prvo pod okupacijom fašističke Italije, a potom nacističke Njemačke. Nakon sloma trinaestojulskog ustanka, četnici su prešli na stranu okupatora, a partizani su nastavili da se bore.

Crna Gora je oslobođena proterivanjem Nemaca krajem 1944. godine.

Aprilski rat

Glavni članak: Aprilski rat

Za vrijeme drugog svjetskog rata su ratne operacije na prostoru Crne Gore započele s aprilskim ratom, odnosno invazijom Sila Osovine na Kraljevinu Jugoslaviju 6.4. 1941. Za Crnu Goru je, međutim, bilo karakteristično da njen teritorij na samom početku nije bio izložen napadu. Razlog je bio u slabosti italijanskih snaga stacioniranih preko albanske granice i u teško situaciji nakon poraza u ratu s Grčkom. Zato su snage kraljevske jugoslavenske snage Crnu Goru na samom početku mogle iskoristiti kao bazu za ofenzivu u sjevernu Albaniju, koja je pokazala određeni uspjeh.

Talijanska okupacija

Glavni članci: Okupacija Jugoslavije i Italijanske jedinice u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu

Kada je kraljevska vojska kapitulirala 17.4. njene snage su se nalazile nekoliko desetaka kilometara unutar albanske teritorije. Sama Crna Gora je poslužila i kao baza s čijih su aerodroma kralj Petar II Karadorđević i članovi Simovićeve vlade otišli u izbjeglištvo. Ubrzo nakon kapitulacije, najveći dio vojnika i oficira je otišao kućama, a dio je zarobljen. Najveći broj brodova kraljevske mornarice, smješten u Boki Kotorskoj je pao u italijanske ruke, s izuzetkom razarača Zagreb koga su potopili članovi vlastite posade.

Kada su Hitler i Mussolini dogovorili da se Jugoslavija napadne i raskomada, prostor Crne Gore je pripao italijanskoj interesnoj sferi, te su njenu teritoriju okupirale italijanske trupe. Italija je tada neposredno anektirala Boku Kotorsku, dok su oblasti blizu Skadra pripojene Kraljevini Albaniji, tada u personalnoj uniji s Italijom. Italijanski i albanski kralj Vittorio Emmanuele III je, pak, pod utjecajem svoje crnogorske supruge Jelene uspio nagovoriti Mussolinija da dozvoli obnovu nezavisnosti Crne Gore, odnosno formira novu državu pod naslovom Kraljevina Crna Gora. Teritorija nove države je sadržavala najveći dio sadašnje Crne Gore kao i Sandžaka.

Slično kao i susjedna Nezavisna Država Hrvatska, nova crnogorska država je bila pod potpunom dominacijom Italije, a kao vladajuća elita su se nametnuli nekadašnji separatistički emigranti među kojima se isticao Sekula Drljević. Iako je i dio samih Crnogoraca podržavao stvaranje samostalne države, te se priključio pokretu zvanom Zelenaši, vrlo brzo se ispostavilo kako taj projekt ne uživa podršku u narodu.

Ustanak

Glavni članak: Ustanak u Crnoj Gori 1941.

U Crnoj Gori je veliki broj stanovnika ostao vjeran kraljevskoj vladi, a također je prilično snažna bila i Komunistička partija Jugoslavije. Članovi obiju grupaciju su uglavnom izbjegli zarobljavanje i uspjeli sakriti velike količine oružja, a reljef Crne Gore se pokazao pogodnim za gerilski rat. Slično kao i drugdje u bivšoj Jugoslaviji, njemački napad na SSSR je komunistima dao povod za ustanak, a koji je u Crnoj Gori mogao računati i na podršku tradicionalno rusofilnog stanovništva.

Ustanak je izbio 13.7. 1941. godine, neposredno nakon početka formiranja proitalijanske crnogorske vlade. Ustaničke formacije su, koristeći iznenađenje, napale italijanske snage, zadale im teške gubitke i preuzele vlast nad mnogim oblastima Crne Gore. Italijanska vojska je na to odmah reagirala pokretanjem tzv. julske ofanzive te je, koristeći nadmoć u tehnici, uspjela brzo preuzeti nadzor nad dijelovima crnogorske teritorije, ustanicima nanijeti gubitke i poduzeti represalije nad crnogorskim stanovništvom. Planovi za stvaranje domaće vlasti su, međutim, odgođeni, iako su formirane zelenaške paravojne formacije od kojih je najpoznatija Lovćenska brigada.

Gušenje ustanka

Ustanak je krajem jula i početkom avgusta ugušen intervencijom 6 italijanskih divizija, a od septembra je počela ponovna organizacija odreda od preostalih komunističkih grupa. Komunisti - čija je platforma uključivala stvaranje Jugoslavije kao socijalističke federacije s Crnom Gorom kao njenom državom - su se organizirali u partizane i nastavili borbu protiv Italijana, dok su oficiri vjerni kralju i očuvanju predratne unitarne monarhije odustali od borbe protiv okupatora i organizirali četnike. U januaru 1942. četničke grupe, predvođene Pavlom Đurišićem i Lekom Lalićem, pokrenule su opšti napad na partizane. Ovoj akciji se u februaru pridružio i pukovnik Stanišić. Četnici su se ubrzo povezali sa Italijanima i postali dio antipartizanskog fronta. Italijani su ih naoružavali, opremali, plaćali i koristili u zajedničkim akcijama. Uprkos aktivnoj vezanosti jedne strane za okupatora, neki autori ovu borbu različitih crnogorskih frakcija smatraju građanskim ratom.

U martu 1942. Italijani i četnici pokrenuli su odlučujuću ofanzivu za uništenje partizana u Crnoj Gori. Uslijed teških borbi, opšte iscrpljenosti naroda i opasnosti od gladi, kao i uslijed nepopularnih i pretjeranih egzekucija političkih protivnika, među stanovništvom je opala podrška partizanskom ofanzivnom kursu. Čvrsto jezgro partizanskih snaga krajem maja i početkom juna 1942. povuklo se u graničnu oblast jugoistočne Bosne, gdje je Vrhovni štab od njih formirao proleterske brigade. Počev od 24. juna, ova grupa partizanskih brigada krenula je u pohod na zapad, a u najvećem dijelu Crne Gore Italijani su lokalnu vlast prepustili četnicima.

Četnička vladavina i prodor NOVJ

Glavni članci: Kolaboracija četnika s fašističkom Italijom i Prodor NOVJ u Crnu Goru (1943)

Tokom četničke vladavine, od sredine 1942 do aprila 1943, u Crnoj Gori se nalazio četnički štab na čelu sa Dragoljubom Mihailovićem. Pod italijanskom zaštitom, vršeni su progoni i teror nad preostalim partizanima i njihovim simpatizerima. Tokom januara i februara 1943, crnogorski četnici su, u sklopu širih operacija JVuO, izvršili masakre muslimanskog stanovništva u bjelopoljskom i pljevaljskom kraju. Nakon toga, crnogorske četnike Italijani su transportovali u Mostar radi učešća u borbi protiv partizana na Neretvi. Poslije četničkog poraza na Neretvi, borbe su se u aprilu ponovo prenijele u Crnu Goru.

Tokom maja i juna 1943. Crna Gora bila je poprište osovinske operacije Schwartz, u kojoj su Nijemci bez borbe razoružali i zarobili krupne četničke snage, a zatim nametnuli partizanima tešku borbu u okruženju i nanijeli im teške gubitke.

Kapitulacija Italije

Glavni članak: Kapitulacija Italije

Nakon kapitulacije Italije, tokom septembra i oktobra 1943, partizani su ponovo uspostavili dominaciju nad najvećim dijelom teritorije u Crnoj Gori. Veliki broj italijanskih snaga predao se partizanima ili prešao na njihovu stranu, ojačavši ih oružjem, opremom.

Njemačka okupacija

Kao reakciju na te događaje, na prostor Crne Gore upućene su snažne njemačke snage. To je dovelo do niza žestokih borbi tokom kraja 1943. i cijele 1944. godine, u kojima su četnici vrlo usko sarađivali sa Nijemcima. Tokom juna 1944. Nijemci su reorganizovali crnogorske četnike u Crnogorski dobrovoljački korpus jačine tri puka, po uzoru na Srpski dobrovoljački korpus u Srbiji.

Oslobođenje

Glavni članak: Proboj njemačkog 21. korpusa iz okruženja u Crnoj Gori

Njemačka je okupacija konačno završila u decembru 1944. godine probojem 21. armijskog korpusa prema Bosni u sklopu prebacivanja njemačke Armijske grupe E na novu liniju odbrane. S Nijemcima se na prostor NDH probili i Đurišićevi crnogorski četnici, kao i Drljevićevi crnogorski separatisti. Ovi posljednji stvorili su vladu u izbjeglištvu, ali nisu imali nikakav utjecaj na zbivanja u samoj Crnoj Gori. Đurišićevi četnici su, nakon likvidacije vođstva i samog Đurišića u aprilu 1945. od strane ustaša, formalno prihvatili Drljevićevu komandu i bili transportovani u Sloveniju. Tu je najveći dio zarobljen od JA, a znatan dio je nakon toga strijeljan.

Partizansko preuzimanje Crne Gore predstavljalo je kraj ratnih operacija u Crnoj Gori, a preostale četničke grupe likvidirane su u potjerama od strane KNOJ-a i kasnije OZNA-e. Manje grupe su opstale sve do sredine pedesetih.

Žrtve rata

Glavni članak: Demografski gubici Jugoslavije u drugom svjetskom ratu

Poslijeratni popis utvrdio je ukupno 18.573 poginulih boraca, žrtava fašističkog terora i civilnih žrtava iz Crne Gore.^[1] Ovaj popis nije obuhvatio gubitke grupa koje su poslijeratne vlasti smatrale neprijateljskim. U posljednje vrijeme vršeni su napori da se popišu i žrtve ovih grupa. Savo Gregović na kraju svoje knjige iz 2009. godine dao je poimenični spisak od preko 5.800 stradalih četnika.^[2]