Borbe za Prijepolje (1943)

Četnički napad na Prijepolje
Segment Drugog svetskog rata u Jugoslaviji
Datum 11. i 12. septembar 1943. Lokacija Prijepolje, Crna Gora Ishod Pobeda JVuO i privremeno oslobođenje Prijepolja od okupatora
Sukobljene strane
JVuO (Četnici)	Treći Reich Muslimanska milicija Sandžaka
Komandanti i vođe
Draža Mihailović Vojislav Lukačević Rudolf Perhinek Vuk Kalaitović Radoman Rajlić William Bailey Valter Mensfild
Snage
oko 1.500 vojnika četničkih odreda: Prvi Mileševski korpus Drugi Mileševski korpus	nepoznat broj jedna četa 118. divizije (oko 60 vojnika) lokalna muslimanska milicija - nepoznat broj
Žrtve i gubici
Različite procene: od 27 do 150 (oko 80 prema nemačkim i partizanskim procenama)	Različite procene: između 100 i 200 (bez gubitaka prema nemačkom izveštaju)

Borbe za Prijepolje 1943. predstavljaju seriju borbi za preuzimanje Prijepolja, koje su držali Italijani, nakon kapitulacije Italije septembra 1943.

Do grada su prvi stigli Nemci, koji su ga zauzeli od Italijana 9. septembra 1943, u okviru operacije Osovina. Ubrzo potom, do Prijepolja su stigli četnici i borbom ga preuzeli od Nemaca 12. septembra. Snage Vojislava Lukačevića od oko 1.500 četnika Prvog i Drugog Mileševskog korpusa, su nakon celodnevnih borbi zauzeli grad, koji je branila jedna nemačka četa, pomognuta lokalnom muslimanskom milicijom.

Nakon dve sedmice, do Prijepolja su stigli i partizani koji su ga 26. septembra bez borbe preuzeli od četnika.

Sredinom novembra, Vojislav Lukačević sklapa sporazum sa Nemcima, te zajedno sa njima i lokalnom muslimanskom milicijom učestvuje u Operaciji Kugelblitz, koja počinje upravo napadom na partizansko Prijepolje. Prijepoljska bitka 4. decembra 1943. godine bila je jedna od najkrvavijih bitaka narodnooslobodilačkog rata, u kojoj je na veoma malom prostoru i u jednom danu, poginulo oko 400 partizana, a isto toliko i ranjeno. Nakon toga, Prijepolje pada pod vlast lokalnih muslimanskih milicija, četnika i Nemaca.^[1][2]

Glavni članci: Kapitulacija Italije u Jugoslaviji i Antiosovinska ofanziva JVuO 1943.

Kapitulacija Italije septembra 1943. godine imala je ogroman uticaj na drugi svjetski rat u Jugoslaviji. Među stanovništvom se stvorilo uverenje da je kraj rata blizu, i očekivalo se neposredno savezničko iskrcavanje na Jadranu. Došlo je do opšteg ustanka na području Jugoslavije i do priliva velikog broja novih boraca u partizane.

Četnici su, s druge strane, tesno sarađivali sa fašističkom Italijom, te su kapitalacijom Italije izgubili glavnog saveznika u okupiranoj Jugoslaviji, koji ih je snabdevao hranom, oružjem, municijom, odećom, novcem i drugim ratnim potrepštinama.^[3][4] Odlazak talijanskih jedinica iz njihove okupacione zone u Jugoslaviji, nije za četnike značio samo gubitak izvora snabdijevanja; to je također značilo gubitak vlasti nad velikim dijelom seoskih područja u Crnoj Gori, Hercegovini, sjevernoj Dalmaciji, zapadnoj Bosni i Lici, gdje su vršili vlast uz talijanski pristanak.^[5]

Očekujući skoro isrcavanje Saveznika na Jadranu, partizani i četnici su započeli trku za kontrolu bivše italijanske okupacione zone. Kada je objavljena vest o kapitulaciji Italije komandant Jugoslovenske vojske u otadžbini general Dragoljub Mihailović je izdao naređenje za preuzimanje italijanskih garnizona u istočnoj Bosni, Hercegovini, Crnoj Gori i Sandžaku.^[6]

Šef britanske misije, pukovnik Vilijam Bejli, imao je zadatak da prenese uslove kapitulacije Italijanima, to jest da oni, kao deo savezničkih snaga, prime borbu sa Nemcima.^[7] Italijansku vojsku koja ne prihvati te uslove trebalo je razoružati.^[7] Bejli je nameravao da sa četnicima stigne u Berane i primi predaju italijanske divizije "Venecija", pre Nemaca.^[8] Na njihovom putu prema Beranama se nalazilo Prijepolje.^[8]

Međutim, Nemci su iz istoga razloga pošli u Sandžak i njihova 118. divizija stigla je pre četnika do Prijepolja, koje su zauzeli od Italijana 9 septembra 1943. Kada su primetili da su ih Nemci pretekli, Perhinek i Lukačević su predložili Bejliju da organizuju napad na Prijepolje i preotmu ga. Bejli je bio skeptičan jer je smatrao da nemaju dovoljno vojnika na raspolaganju, ali je prihvatio ovaj predlog kada su ga ubedili da mogu veoma brzo mobilisati dovoljan broj boraca za napad.^[9] Lukačević je, prema kasnijem svedočenju, ne čekajući ničije naređenje napao Nemce.^[10]

Lukačević je u noći između 9 i 10 septembra 1943 naredio opštu mobilizaciju radi popunjavanja formacija Prvog i Drugog Mileševskog korpusa.^[11][12] O pripremema je izvestio Dražu Mihailovića 11. septembra:

Naredio sam rušenje puteva od Prijepolja ka Sjenici, Plevljima, Priboju i Novoj Varoši... Pripremamo napad na Prijepolje. Napad će biti ove noći.^[13]

Nemačka komanda je bila svesna Lukačevićevih priprema. Jutarnji izveštaj Obaveštajnog odeljenja komande 21. brdskog armijskog korpusa od 12. septembra 1943. beleži:

U prostoru oko 6 km severozapadno od Sjenice, jače četničke bande Draže Mihailovića mobilišu srpsko stanovništvo. Vođa navodno Lukačević.^[14][15]

Prema četničkim izvorima, pre napada na grad izvršeno je opkoljavanje Prijepolja od strane jedinica Drugog Mileševskog korpusa i blokada komunikacija Prijepolje - Pljevlja i Prijepolje - Priboj od strane jedinica Drugog Mileševskog korpusa.^[16]

U bici za Prijepolje su učestvovali Prvi Mileševski korpus pod komandom Radomana Rajlića i Drugi Mileševski Korpus JVuO pod komandom Vuka Kalaitovića.^[16] Glavnokomandujući četničkih odreda (oko 1.500 vojnika^[17][18]) u napadu na Prijepolje je bio Vojislav Lukačević uz pomoć koju mu je pružao Rudolf Perhinek.^[19]

Izveštaj Obaveštajnog odeljenja 21. brdskog armijskog korpusa od 20. septembra 1943. procenjuje snage neprijatelja na "2000 četnika".^[14][20]

Sa četnicima su bili i britanski pukovnik Vilijam Bejli^[6] i američki kapetan Valter Mensfild.^[17]

Pojedini pročetnički izvori navode da je garnizon u Prijepolju brojao 2.000 vojnika.^[21] Prema proceni Koste Nikolića, u Prijepolju je bilo oko 1,000 vojnika motorizovanog bataljona iz 118 Lovačke Divizije ojačanog tenkovskom podrškom,^[8] dok su ostatak činili pripadnici Sandžačke Muslimanske milicije,^[17] koje su Nemci naoružali oružjem oduzetim od Italijana.^[22]

Prema nemačkom izveštaju, u Prijepolju se nalazila lokalna muslimanska milicija i jedna nemačka četa.^[14][23]

Napad četnika počeo je tokom noći između 11 i 12 septembra 1943. Pojedini izvori navode da je noćni napad četnika odbijen, ali da su četnici nastavili sa drugim napadom 12 septembra oko podneva a zatim i u 16 časova kada su uspeli da potisnu nemačke i muslimanske snage.^[24] Posle celodnevne borbe borci četničkih odreda JVuO pod komandom Lukačevića su porazili nemačke snage i zauzeli grad.^[25][26]

Prema izveštaju obaveštajnih organa NOVJ na terenu, do sukoba je došlo greškom jer četnici nisu očekivali Nemce, te su pretrpeli značajne gubitke, ali su nakon povlačenja Nemaca ušli u grad.

U Prijepolje četnici su ušli sa borbom koju su vodili sa Njemcima. Četnici su mislili da su Njemci napustili grad, te se uputilo u grad oko 300 četnika. U gradu je bilo još 60 Njemaca koji su dočekali ove četnike i ubili oko 80. Poslije ove borbe Njemci su se povukli u pravcu Pljevalja. Prije napuštanja varoši zapalili su sve magacine.^[27]

Nemački obaveštajni izveštaj navodi da je u napadu na Prijepolje, "od 2000 četnika samo četvrtina prodrla u grad, dok su ostali (pretežno prinudno mobilisani) izbegli borbu".^[14][20]

Nakon bitke, ostatak nemačke posade se povukao prema Pljevljima.^[18] Izveštaj Obaveštajnog odeljenja komande 21. brdskog armijskog korpusa od 14. septembra 1943. prenosi da je "Prijepolje zauzeto od četnika", te da je u toku nemačka mobilizacija muslimana u prostoru Sjenice od strane kapetana Burgera".^[14][28] Dnevni izveštaj komande Jugoistoka od 16. septembra 1943. detaljnije govori o borbama za Prijepolje, navodeći da je Prijepolje napušteno 11. septembra, posle "borbe muslimana i jedne nemačke čete protiv nadmoćnijeg neprijatelja".^[14][23]

Lukačevići četnici su u Prijepolju zaplenili bogat ratni plen.^[29] Mensfild dalje izveštava da je borbeni moral vojnika četničkih odreda tokom bitke za Prijepolje bio "na najvećoj visini" i da su oni zaplenili oko 1.500 pušaka, jedan tenk, veliku količinu municije i veći broj kamiona koji su poslužili za formiranje motorizovanog odreda.^[17]

Kapetan Mensfild je u svom izveštaju savezničkoj komandi naveo da je prilikom napada četnika na Prijepolje ubijeno oko 200 Nemaca.^[30] Kirk Ford navodi da je broj poginulih pripadnika sila osovine bio oko 100,^[26] što uključuje pripadnike muslimanske milicije.

U nemačkim dokumentima koji govore o toku borbi i gubicima, ne pominje se ni jedan nemački gubitak.^[14][20]

Broj poginulih četnika nije nikad precizno utvrđen i u raznim izvorima se kreće od 27 pa do 150.^[17] Prema nemačkim izveštajima, u napadu na Prijepolje poginulo je 80 četnika.^[14][20] Lukačević je na posleratnom suđenju tvrdio da je nakon zauzimanja Prijepolja "dve stotine četnika ostalo na bojnom polju".^[7]

Dva dana posle bitke Nemačke snage su avionima bombardovale grad kada su poginula još dva pripadnika četničkih odreda.^[17]

Raspoloženje protiv okupatora bilo je veliko, naročito kad je prva puška pukla i prvi topovi kad su se čuli. Borba se razvijala i dalje. Bila je kod Štavlja, zauzeta je Nova Varoš, Rudo, Mioče. Nemačke divizije su se povlačile u neredu prema Pljevljima. Zaplenjen je veliki broj topova, mnogo municije. Izvršavajući tako svoj zadatak, od zaplenjenih nemačkih automobila i kamiona kod Prijepolja, organizovao sam motorizovanu kolonu i krenuo za Bijelo Polje, koje su Italijani bili evakuisali i došli pred Berane. Tu sam poslao parlamentare. Komandant divizije primio je engleskog pukovnika i prihvatio uslove kapitulacije, to jest da prime borbu sa Nemcima. Ja sam se vratio i isto to uradio sa već opkoljenim garnizonom u Priboju, koji se sastojao od italijanskih fašista; oni su prihvatili uslove da će se boriti protiv Nemaca. Nešto docnije kad su se Nemci pojavili i krenuli prema Priboju i čim sam video da Italijani neće primiti borbu, ja sam ih razoružao, i komandanta i vojnike.^[10]

– Vojislav Lukačević opisuje događaje na svom suđenju

O napadu na Prijepolje Vrhovna komanda JVuO je 15. septembra poslala raspis svim jedinicama u kojem hvali vođu ove slavne akcije, Voju Lukačevića.^[31]

Lukačević je po oslobođenju Prijepolja izdao proglas u kojem je naveo da je Prijepolje oslobođeno i pozvao je pripadnike "naoružanih komunističkih odreda", odnosno okolne partizane, na predaju.^[32]

Četničke snage su posle ove bitke produžile preko Bijelog Polja prema Beranama.^[17] U Prijepolju je ostavljena posada od 40-ak vojnika JVuO.^[17] Zamisao šefa britanske misije Bejlija bila je da partizani i četnici jedni drugima priznaju de facto podelu sfera (Draža Mihailović drži Srbiju, partizani delove Bosne i slično) i usmere se na borbu protiv Nemaca. Međutim, partizani nisu pristajali na prepuštanje gradova dojučerašnjim saradnicima fašista:

Pokazalo se, na žalost, da je nemoguće obuzdati partizanske snage iz zapadne Bosne i Hercegovine da ne upadaju na područja koja su četnici, uglavnom u dolini reke Lima, bili oteli od Italijana i Nemaca, premda je na Armstrongov zahtev Mihailović povukao svoje snage pred napredovanjem partizana da izbegne sukob sa njima. To je iskustvo veoma delovalo na Mihailovića i on se odmah posle toga vratio svojoj staroj politici opstrukcije i neaktivnosti.^[33]

– britanski pukovnik Viljem Bejli

26. septembra 1943. godine 2. proleterska udarna brigada i 3. proleterska sandžačka udarna brigada 2. proleterske udarne divizije NOVJ ušle su u Prijepolje. Zarobljeno je 98 italijanskih vojnika, dok su se četnici Grupe limsko-sandžačkih odreda razbežali.^[34] Sutradan 27. septembra 1943. godine, u okolini Prijepolja poginuo je legendarni dečak-bombaš Boško Buha, upavši u četničku zasedu.^[35]

Glavni članci: Saradnja četnika sa Nemcima i Ugovori o saradnji četnika i Vermahta

U novembru 1943. Vojislav Lukačević sklopio je primirje sa Vermahtom i uključio se u nemačke operacije protiv partizana u Sandžaku.^[36] Ugovor o saradnji potpisan 19. novembra 1943. godine između Lukačevića, komandanta Mileševskog korpusa i nemačkog komandanta Jugoistoka, je uključivao sledeće tačke:

• Primirje treba da bude pretpostavka za zajedničku borbu protiv komunista.
• Zajednička propagandna borba protiv komunista.
• Obaveza Lukačevića da nijedan pripadnik njemu potčinjenih jedinica neće delovati na strani sila koje su u ratu sa Nemačkom.
• Prepuštanje područja borbenih dejstava četničkim odredima radi samostalnog vođenja borbe, koju vodi i nemački Vermaht.
• Uključivanje četničkih odreda prilikom većih zajedničkih operacija pod nemačko zapovedništvo.
• Isporuke nemačke municije radi sprovođenja zajedničkih borbenih zadataka u skladu sa vojnim potrebama.
• Sporazum se mora držati u tajnosti.^[37]

Njemačke okupacione vlasti su insistirale na popravljanju odnosa između muslimanskih milicija i četnika u Sandžaku, ne bi li ih što efikasnije upotrijebili u borbi protiv NOVJ. Nemački pukovnik Krempler je naredio da „svaki musliman i svaki četnik pod zajedničkom komandom“ mora biti poslušan i korektan, i da će se kršenje ovih instrukcija „kazniti najstrožije“.^[38] Nekoliko dana kasnije, Ćazim Sijarić navodi u pismu pukovniku fon Krempleru da je primio njegova uputstva o „dogovoru sa četnicima i saradnji sa pravoslavnima“ i obećao da će „podržati njemačke trupe u borbi protiv komunista“.^[39]

Već sredinom novembra 1943., Lukačević je koordinirano sa Nemcima započeo napad na partizane:

Grupa Lukačević priprema napad na Novu Varoš povezan sa našim poduhvatom iz Sjenice... Raspored snaga: 1. i 2. Mileševski korpus... snage 920 ljudi... Crnogorski odred 740... Sjenička brigada 150... 1. i 2. Dragačevska brigada i Moravička brigada... 15.11. uspeli su crveni da naprave prodor između Bukovika i Ursula usled nestašice municije za minobacače i mitraljeze kod četnika. Na ovom prodoru moguće je dati samo zadržavajući otpor. Lukačević moli što brže zaprečavanje puta Ivanjica-Javor teškim oružjem... uspostavljanje oficira za vezu sa radio-stanicom u zoni borbe. Borbeni moral četnika znatno bi se popravio pojavom teškog oružja.^[40]

– Telegram poslat iz Druge oklopne armije, 16. XI 1943.

Suradnja sa Nemcima omogućila je organizacijsko jačanje i omasovljenje Lukačevićevih četnika. Krajem studenoga 1943. postrojbe pod Lukačevićevim vodstvom procijenjene su na 2800 boraca.^[41][42]

Glavni članak: Prijepoljska bitka

Početkom decembra 1943. Lukačevićevi četnici su učestvovali u operaciji Kugelblic, kojom je započeta Nemačka zimska ofanziva 1943/1944. U ovoj operaciji oni su se borili uz 1. brdsku diviziju, 7. SS diviziju Prinz Eugen, delove 187. rezervne divizije, 369. legionarske divizije i 24. bugarske divizije.

Lukačevićevi četnici su, zajedno sa muslimanskom milicijom bili dio tzv. "Kremplerove milicije". SS-pukovnik Karl fon Krempler, komandant Muslimanske legije i komandant u Sandžaku, štampao je plakate sa pozivom Srbima da se priključe Lukačevićevim jedinicama.^[44] U pozivu stoji:

PROGLAS PRAVOSLAVNIM SREZA SJENIČKOG
Ovim putem saopštava se svim pretsednicima opština, kmetovima i narodu pravoslavne vere da nemačka komanda odobrava mobilizaciju nacionalnih snaga i da se ona preduzima sa njenim odobrenjem u cilju progona komunista.
Svima mobilisanim nacionalnim porodicama zagarantovana je lična i imovna bezbednost od strane nemačke komande.
Ovim se u isto vreme odobrava četničkim vlastima izvršenje mobilizacije nacionalnih snaga Srpskog življa.^[45]

Nakon pada Prijepolja i drugih gradova Sandžaka, pukovnik Jozef Remold, komandant borbene grupe 1. brdske divizije, 22. decembra 1943. pohvalio je Lukačevića za dobro držanje u operaciji Kugelblic u borbi protiv NOVJ.^[46] Pukovnik Remold je svojim trupama saopštio sljedeće:

Četnici Lukačevića su, kao odani drugovi po oružju, zajedno sa mojim pukom napali komuniste. Hrabri četnici su savladali naizgled nepremostive prepreke poput teškog terena, vode koja je sezala do struka, litica i klanaca. I pored teškoća u snabdevanju, držali su korak sa nemačkim jedinicama. Poduhvat je krunisan izbacivanjem neprijatelja iz oblasti jugoistočno od Višegrada; naneti su mu gubici od 50 poginulih, više stotina ranjenih, a zaplenjeno je oružja i motornih vozila. Izražavam svoju zahvalnost majoru Lukačeviću, njegovom operativnom oficiru i svima borcima za njihovu požrtvovanost i bezobzirnost u borbi. Lukačevićevim trupama želim puno sreće i uspeha. Dole komunizam, neka naša stvar pobedi!^[47]

– Pukovnik Josef Remold, komandant 99. brdskog puka 1. brdske divizije

Britanska radio stanica BBC je iz Londona emitovala vesti da su partizani oslobodili Prijepolje što je izazvalo gnev i razočarenje u četničkim redovima,^[48] usled čega je nastala četnička izreka "lažeš kao London".^[49]

Neki jugoslovenski istoričari navode da su četnici zauzeli Prijepolje tek nakon što su se povukle nemačke snage, te su oni ušli u nebranjeni grad.^[50]

• Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, knjiga 2 - Vojnoistorijski institut, Beograd 1963
• Radanović, Milan (2015). Kazna i zločin: Snage kolaboracije u Srbiji. Beograd: Rosa Luxemburg Stiftung. ISBN 978-86-88745-15-4. 

• Kapitulacija Italije u Jugoslaviji
• Antiosovinska ofanziva JVuO 1943.
• Prijepoljska bitka

• Prijepolje u u drugom svetskom ratu