Cangas, ou Cangas do Morrazo[1], é un concello da provincia de Pontevedra, pertencente á comarca do Morrazo, da que é capital histórica[2]. Segundo o IGE, en 2021 tiña 26.708 habitantes, co que é o municipio máis poboado da comarca. O seu xentilicio (véxase no Galizionario) é cangués, aínda que tamén é común na zona a forma cangueiro.[3]
O concello de Cangas, por ocupar o extremo da península do Morrazo, atópase sobre do relevo da parte final dun horsttectónico. A ría de Aldán rompe como unha fenda a parte occidental do municipio e illa ao poñente a subpenínsula do Hío. Nesa banda setentrional destaca o amplo val de Aldán, caracterizado pola súa fachada costeira aberta. Orientadas cara ao sur e dando á ría de Vigo, tamén destacan as terras do Hío, que mostran amplos vales que baixan suavemente desde os montes axiais do Morrazo: o val de Coiro, Cangas e Darbo, entre outros.
O relevo costeiro é recortado. Presenta varios cabos e puntas como Punta da Testada de Vilariño, Punta do Corveiro, Punta de Couso, Cabo Home, Punta Robaleira, Punta de Subrido, Punta dos Castros de Nerga, Punta da Borneira, Cabo Balea e Punta de Rodeira.
A costa litoral de Cangas entre Cabo Home e Punta Couso son a Costa da Vela, a parte alta da subpenínsula. As costas, en chairas areosas e rochosas, dan á ría de Vigo formando unha profunda enseada que penetra de norte a sur, formando a ría de Aldán.
Hidrografía
O río Orxás nace en Castiñeiras. Percorre Castiñeiras, Orxás, Rodeiro, Remuíño, Lama e San Cibrán, desembocando na ría de Aldán. Ten unha lonxitude de 3.575 m.
O concello de Cangas é un dos concellos cun maior número de praias e con maior número de quilómetros de costa dentro de Europa. Ten un total de 38, que se estenden por zonas urbanas, como é a praia de Rodeira, e polo litoral, menos urbanizado e conservado, como é no caso da praia de Barra. Na actualidade o concello posúe sete praias con Bandeira Azul[4], que é o distintivo outorgado a aquelas praias e portos que cumpren coas condicións de preservación ambiental e que dispoñen de instalacións axeitadas pola Fundación Europea de Educación Ambiental.
Cangas presenta clima oceánico atlántico propio das rías baixas, que é de temperaturas suaves con escasa oscilación térmica estacional e de precipitacións abundantes.
Conservación ambiental
A paisaxe está humanizada nun grao elevado. Ten unha poboación dispersa, en vilas pouco agrupadas, e sector industrial disperso concentrado no polígono industrial da Portela.[5][6].
Historia
Plano da vila de Cangas
Prehistoria
Paleolítico
Atopáronse restos de machadas en Coiro e Hio; en Cangas os restos mais antigos foron sobre o 120.000 a. C.
Neolítico
Foron atopadas mámoas en chan de Arquiña, chan da Armada e chan da Cruz. Atopáronse un crisol de barro refractario e fragmentos de cerámica, escouras de cobre que alude un recipiente.
Idade dos metais
Ferro
Atopáronse restos no monte Castelo, Cunchido, Aldea Castro,...
Na aba leste do monte do Facho houbo entre os séculos X e VII a. C. un poboado de grandes dimensións[7][8], durante a Idade de Bronce. A partir do VI a. C., xa na chamada cultura castrexa, levantouse un poboado castrexo galaico na outra aba, que perdurou até o século IV d. C. Na actualidade consérvase parte das murallas, o foxo e restos das vivendas. A orografía do monte está determinada pola construción do poboado. Logo da romanización construíuse sobre o cumio do monte un santuario dedicado ao deus lar galaico-romano Berobreo, activo nos séculos II e IV [9]. Hai restos de columnas que indican a existencia dun edificio nobre. Na zona apareceron 161 aras, no que debeu de ser un bosque de altares. Nelas adoita haber unha inscrición mencionando a súa condición de exvoto, a divindade á que vai dirixida e, ás veces, o nome de quen o dedica e os motivos. As primeiras 42 aras atopadas, en 1963, están depositadas no museo de Pontevedra e no museo Quiñones de León de Vigo. O resto das aras, 119, descubríronse en sucesivas campañas de escavación arqueolóxica desde 2003, nas que participou un equipo de arqueólogos dirixidos por José Suárez Otero, xunto ao Instituto Arqueolóxico Alemán. As ofrendas eran feitas por peregrinos, que subían ao monte e chantaban na terra a súa ara. Eran altares humildes, a maioría de menos dun o metro de altura (os maiores de 1,7 m), con inscricións parcas e concretas: Deo lari Berobreo aram posuit pro salute.
Na praia de Pinténs atopáronse restos dunha vila romana e de tres pías dedicadas á salgadura de peixe.
Idade Media
Un documento asinado en 1168 en Zamora polo Rei Fernando II, marido de dona Urraca, describe a cesión das súas propiedades en Cangas a Varela, un nobre do seu séquito. Esa referencia é a primeira escrita do topónimo "Cangas".[11].
En Cangas o poder da nobreza estaba representado pola fortaleza de Darbo, que desde 1184 pertencía ao arcebispo de Santiago. Situada no cumio do monte Castelo, consistía nun valado ou muralla, reforzada con catro bastións. No seu interior había dúas casas protexidas por unha empalizada de madeira. Aínda que a construción era bastante feble, a súa localización facía a fortaleza difícil de atacar.
En 1467 iniciouse a gran guerra irmandiña. Ao mando da irmandade da zona estaba Xoán de Fontefría, que xunto aos irmandiños da comarca tomaron a fortaleza, sendo naquel momento o meiriño Vasco Fernández. Como era costume, a fortaleza foi destruída. Despois deste feito, as milicias de Cangas axudaron no derrocamento do castelo de Soutomaior.
Arredor da primeira metade do século XV os veciños das parroquias de Darbo e Coiro asentáronse nos primeiros núcleos da actual vila, nos lugares do Sinal e O Costal, para exerceren o seu oficio de mareantes no porto de Cangas.
Idade Moderna
No século XVI construíuse a igrexa parroquial, que en 1545 pasou a ser Colexiata. Nesa época construíuse tamén o Hospital, e pasou a ser cabeza de Xurisdición do Morrazo, dotada de Rexemento (Concello), con notarios, escribáns públicos, e xuíces nomeados polo Arcebispo de Santiago, que cobraba como tributo medio décimo.
O período de maior esplendor foi a segunda metade do século XVI, grazas á exportación de peixe a Portugal, portos andaluces e portos do Cantábrico. Ademais, era un punto de importación de viños do Ribeiro e de Andalucía, consumidos na vila e reexpedidos cara a portos do Cantábrico. Con esta actividade creouse un nutrido grupo de burgueses mercadores e exportadores de peixe salgado (sardiña) ou seco (polbo).
O 4 de decembro de 1617 fondearon nas illas Cíes 11 navíos corsarios turco-berberiscos. Logo de atacaren Vigo, os corsarios cruzaron a ría, desembarcando uns 1.000 homes na praia de Rodeira e en Punta Balea logo dun intenso bombardeo. Dado que daquela Cangas era unha pequena vila de pescadores, non contaba con protección. A pequena milicia non contaba con recinto fortificado nin con artillaría. Malia que numerosos veciños, escasamente armados, se uniron ás tropas, non puideron cos invasores. Desde os montes veciños, os sobreviventes contemplaron o incendio da vila, incluída a Colexiata e o Hospital. Os saqueadores estiveron tres días na zona, queimando tamén a igrexa de Darbo, levando un gran botín e mesmo a ducias de persoas, que foron recluídas en Alxer.
Logo da invasión otomá, entre 1619 e 1628 o tribunal da inquisición levou a cabo unha caza de bruxas. O tormento e suplicio causado a numerosas mulleres, acusadas de bruxería, foi provocada polo empobrecemento sufrido pola pequena nobreza. Para manter o seu nivel de vida, este grupo social valeuse do Santo Oficio, para arrebatar os "dereitos de presentación" que certas persoas tiñan sobre capelas e freguesías. Este dereito era exercido polos sucesores do fundador dun templo, que podían propoñer ao seu titular cando quedase vacante e participar dos beneficios que xerase. Porén, co fin de disimular este propósito, tamén foron falsamente acusadas mulleres pobres e desamparadas, moitas delas viúvas a causa da recente invasión.
María Soliña[12] posuía dereitos de presentación en Aldán e Moaña, e foi levada a prisión en 1621. Tras sufrir tortura física e psicolóxica, a muller confesou ser bruxa desde 20 anos atrás e ter copulado co demo, que se lle presentaba en forma humana. Porén, ao mesmo tempo suplicaba clemencia, proclamando o seu arrepentimento e asegurando que nunca renegara de corazón do Noso Señor, senón só de palabra. O 23 de xaneiro de 1622 foi condenada a unha confiscación de bens e a portar o hábito penitencial durante medio ano. A súa acta de defunción non foi atopada.
Outras supostas meigas xulgadas nesa época foron Catalina de la Iglesia (que confesou matar cinco criaturas), Elvira Martínez, Teresa Pérez ou María dos Santos.
En 1702 a vila viviu de preto outro conflito bélico, ao ter lugar na ría de Vigo a batalla de Rande, entre a frota de Indias española (19 navíos escoltados por 22 buques franceses) e unha escuadra anglo-holandesa. Ante o medo ao saqueo, que xa viviran 85 anos atrás, as maiores riquezas foron trasladadas a vilas e lugares próximos. Finalmente Cangas librouse da pillaxe, non así outras poboacións como Redondela.
As terras cultivadas pola poboación agraria eran propiedade da igrexa e da nobreza, tendo que pagar foros aos fidalgos. Cara a 1750 a actividade industrial de salgadura pasa a mans dos burgueses cataláns instalados en Bueu, con fábricas en Aldán e O Hío.
Idade Contemporánea
En 1862, o municipio duplica o seu territorio ao integrar as parroquias de Aldán e O Hío, ata ese momento adscritas ao Concello de Bueu. Pasa, polo tanto, de estar composto por tres parroquias a cinco.
Na segunda metade do século XIX comeza a caza industrial da balea coa aparición de dúas innovadores técnicas que reactivaron a actividade: a invención e perfeccionamento do canón-lanza arpóns polo noruegués Svend Foyn, e a mellora dos buques con propulsión a vapor e casco metálico. Ata entón a caza fora artesanal, comportando moitos máis riscos.
A comezos do século XX as salgaduras comezan a deixar paso ás fábricas de conserva. En 1939 instálase en Cangas o complexo conserveiro de Massó, que chegou a ter máis de 1.000 empregados, e que desapareceu tras entrar en decadencia na década de 1980.
A comezos do século XX establecéronse en Galiza dúas compañías baleeiras. Unha era a Compañía Ballenera Española, creada en 1914 con capital noruegués, se ben non empezou a súa actividade até a fin da primeira guerra mundial. Os seus inicios foron na zona do estreito de Xibraltar, abrindo a factoría de Caneliñas en 1924. A outra compañía era a Sociedad Anónima Corona, con sede en Vigo e asociada a outra norueguesa, que obtivo autorización para a caza da balea en decembro de 1923, a nome de Cipriano Roque de Careaga e Cortina. En 1924 comezou a actividade, a bordo do buque-factoría Alfonso XIII, que fondeaba na enseada de Barra e na ría de Aldán. O buque era abastecido polas capturas dos barcos auxiliares Corona I, II, III e IV.
Debido á crise provocada pola guerra civil e pola segunda guerra mundial a industria baleeira estivo parada. En 1951 a empresa Industrias Balleneras (IBSA) restaura a factoría de Caneliñas. En 1955 nace a empresa Balea C. B., participada a partes iguais por Massó Hermanos, Barreras e IBSA. A súa factoría, que estivo activa até 1985, foi instalada no lugar de Balea, aproveitando material da desmantelada factoría de Benzú (na actualidade en territorio de Marrocos).
Segundo datos do IGE no ano 2021 tiña unha poboación de 26.708 persoas, 13.265 homes e 13.443 mulleres [13]. 25.975 persoas de nacionalidade española e os 733 restante, de nacionalidades estranxeiras. Ten unha superficie de 38,1 km² e unha densidade de poboación de 701 hab./km².
A poboación nas parroquias de Cangas mostra dúas tendencias. Tres delas, Cangas, Coiro e Darbo, teñen uha media de 6500 habitantes mentres que as outras dúas restantes teñen arredor de 2.800 habitantes. Cangas ten a densidade de poboación máis elevada de todas elas, malia que só é 0,87 km². Pola contra, o Hío, que ten a maior extensión, de 15 km², conta co menor número de habitantes, un total de 2.911 [Cómpre referencia].
(Os criterios de rexistro censal variaron entre 1900 e 2004, e os datos do INE e do IGE poden non coincidir.)
Historia demográfica
A poboación activa en Cangas era de 10.028 persoas en xuño de 2022 , o que representa o 37,5 % do total da poboación, polo que se analiza na pirámide, pódese ver que o maior número de poboación é o da poboación activa activa entre os 20 e os 65 anos. Nos últimos anos vese que en Cangas está evolucionando moito a industria e a construción. O sector terciario vai medrando cada vez máis. O número de parados é de (1.728) e representa un 14,1% desa poboación. [Cómpre referencia]
Economía
Vista do peirao de Cangas.
O centro urbano depende economicamente do sector portuario e industrial da área metropolitana de Vigo. Aínda que o sector servizos é a actividade principal, é relevante o sector pesqueiro xa que conta cunha importante frota que opera nos caladoiros do Gran Sol e África e xeran mercado laboral no concello. O sector laboral aséntase na agricultura (patacas, legumes e vides), na gandería (vacún, avícola e porcino), a pesca (polbo, ollomol, xurelo e sardiña), e industria de conservas e o comercio. O turismo de verán é un factor importante, atraído en boa medida pola climatoloxía e o número de praias, que permiten a práctica de deportes náuticos e mantén un amplo sector gastronómíco[Cómpre referencia].
Traballo e poboación inactiva
O sector servizos é o sector laboral con máis xente. A ocupación por detrás deste é sector primario, principalmente baseado na pesca e a agricultura. O restante correspóndese con sectores secundarios [Cómpre referencia]. A taxa de postos laborais por sector é:
A taxa de actividade para persoas maiores de 16 anos é dun 62%, para a poboación masculina, e preto do 50% na poboación feminina apanas chega o 50 %. A situación de empregos con poucas horas semanais explican a diferenza na relación de emprego por sexos [Cómpre referencia].
O 14,5% da poboación activa de Cangas está en situación de desemprego, por riba da taxa de desemprego da comunidade autónoma, que está no 13,5% [Cómpre referencia]. O que impulsa a economía canguesa é o sector turístico xa que no ano 2016 visitaron Cangas máis de 40.000 persoas. Aínda que máis frouxo ca noutros tempos o sector da pesca segue xerando emprego.
Alcalde electo: José Enrique Sotelo Villar (PPdeG)
Eleccións municipais, 24 de maio de 2015
Partido
Votos
%
Concelleiros
PP
4.213
31,84%
8
ACE
2.268
17,14%
4
BNG
2.062
15,58 %
4
ASpUN
1.925
14,55 %
3
PSdeG
1.001
7,57%
1
CangasDecide
973
7,35%
1
Alcalde electo: Xosé Manuel Pazos Varela (ACE)
Eleccións municipais, 26 de maio de 2019
Partido
Votos
%
Concelleiros
PP
4.086
30,15%
7
ACE
2.301
16,98%
4
PSdeG
2.249
16,59%
4
BNG
1.769
13,05%
3
Avante!
1.655
12,21%
3
Alcalde electo: Xosé Manuel Pazos Varela (ACE)
2021: Victoria Portas Mariño (ACE)
Cultura
Quiosco meteorolóxico do século XIX, símbolo de Cangas.
O municipio de Cangas ten características culturais que difiren do resto das poboacións de Galicia. Hai danzas específicas que se afastan do folclore e tradición galegas como no caso da Danza e contradanza de Darbo pertencente ás danzas gremiais ou danzas brancas.
Conta con dous eventos como son a Mostra Internacional de teatro Cómico e Festivo de Cangas (MITCFC), fundada pola asociación Xiria [17] no 1984, superando as 40º edicións no 2024. A devandita asociación tamén creou no 1999 o Salón do Cómic e Ilustración de Cangas. Entre os artistas e debuxantes que acudiron atópanse autores galegos: Kiko da Silva, David Rubín, Miguelanxo Prado e Emma Ríos ou figuras nacionais e internacionais como Horacio Altuna, Carlos Pacheco, Gene Ha, Juanjo Guarnido, Kenny Ruíz entre outros.
En canto a festividades, destaca a Semana Santa de Cangas, declarada de interese turístico galego.
Cangas na cultura popular galega
Locucións
Vai chorar a Cangas!: dito moi coñecido no sur de Galicia, referido á profesión das carpideiras, da que as mulleres de Cangas estaban antes especializadas.
Vello como a campana de Coiro: refírese ás campás da igrexa de San Salvador de Coiro, parroquia do concello de Cangas [19].
Cantigueiro
Vexo Vigo, vexo Cangas,/ tamén vexo Redondela;/ vexo a ponte de Sampaio,/ camiño da miña terra[20].
