Graz

Graz
Staðsetning
Grundvallarupplýsingar
Sambandsland:	Steiermark
Stærð:	127,46 km²
Íbúafjöldi:	273.838 (1. jan 2015)
Þéttleiki:	2.050/km²
Hæð yfir sjávarmáli:	353 m
Vefsíða:	http://www.grazz.at

Graz er borg í Austurríki og jafnframt höfuðborg sambandslandsins Steiermark. Með 274 þúsund íbúa (1. janúar 2015) er Graz næststærsta borgin í Austurríki. Í borginni er háskóli. Miðborgin og Eggenberg-kastali eru á heimsminjaskrá UNESCO. Síðan í mars 2011 er Graz UNESCO City of Design.

Lega og lýsing

Graz liggur við ána Mur sunnarlega í Austurríki í frekar þröngu dalverpi. Fjöll umliggja borgina á þrjá vegu, sem liggur því mjög ílöng í norður/suðurstefnu meðfram Mur. Slóvensku landamærin eru aðeins 40 km fyrir sunnan. Næstu stærri borgir eru Maribor í Slóveníu til suðurs (50 km), Klagenfurt til suðvesturs (130 km) og Vín til norðausturs (190 km).

Skjaldarmerki

Skjaldarmerki Graz er hvítt pardusdýr á grænum grunni. Á höfðinu situr gullkóróna. Pardusdýrið er tilkomið 1315, en á því ári fór aðallinn frá Steiermark í herför með Ottokar II konungi Bæheims til að berjast við Ungverja. Merki Ottokars var hvítt pardusdýr á grænum grunni. Merkið er einnig skjaldarmerki Steiermark, fyrir utan rauðu eldtungurnar og gullkórónuna.

Orðsifjar

Borgin dregur heiti sitt af slavneska orðinu gradec, sem merkir lítið virki. Þegar þýskumælandi fólk settist þar að var hljóðmyndinni breytt í Gratz, en síðar í Graz.

Saga Graz

Upphaf

Það voru slavar sem fyrstir reistu virki á staðnum, en héraðið var þá strjálbýlt. Þeir voru kristnaðir af bæjurum og frönkum á 7. öld, en seinna gengu þeir upp í mannhafi Karlamagnúsar. Á 10. öld réðust Ungverjar inn í héraðið. Þegar þeir voru endanlega sigraðir 955, stóð Bæjaraland fyrir germönsku landnámi í og við Graz. Næstu áratugi réðu hinar og þessar ættir yfir bænum. Graz kemur fyrst við skjöl á árinu 1128/29 að talið er. Bærinn var þá lítill, ekki meira en þorp. En 1160 eignast Ottokar III frá Bæjaralandi héraðið og bæinn. Við það myndaðist veglegur markaður í Graz. 1233 fær bærinn sína fyrstu múra. 1379 eignast Habsborgarar Graz. Þeir reistu sér veglegt aðsetur þar og stjórnuðu þaðan héraðinu í kring. Bærinn varð því að nokkurs konar höfuðborg héraðsins í kring, en það náði yfir mestan hluta Steiermark, hluta Kärnten og nyrstu hluta Ítalíu og Slóveníu.

Skólar

Þegar árið 1573 var stofnaður latínuskóli í Graz. Tólf árum síðar stofnaði erkihertoginn Karl II háskóla þar í borg og ári síðar voru skólarnir sameinaðir. Annar skóli var stofnaður á 16. öld af siðaskiptamönnum, nokkurn veginn sem mótvægi við kaþólska háskólann. Stjörnufræðingurinn Johannes Kepler kenndi við þann skóla 1594-1600. Sökum tíðra innrása Tyrkja (osmana) í héraðið á 17. öld fluttu allir Habsborgarar og stjórnkerfi þeirra til Vínar. Tyrkir náðu hins vegar ekki að vinna Graz.

Franski tíminn

10. apríl 1797 hertóku Frakkar Graz. Tveimur dögum síðar birtist Napleon sjálfur í borginni og dvaldi þar í tvo daga. Frakkar stóðu stutt við að þessu sinni, en hertóku Graz á nýjan leik 14. nóvember 1805. Að þessu sinni voru Frakkar í nokkra mánuði í borginni áður en þeir héldu áfram. 1809 hertóku Frakkar Graz í þriðja sinn. Króatískar hersveitir birtust skömmu síðar og hófu skærur á hendur Frökkum. Friður komst á í júlí 1809, en Frakkar ákváðu að sprengja virkið í borginni. Áður fengu íbúar Graz að bjarga klukkuturninn (með bjöllum) og klukkuturninn (með úri) úr virkinu fyrir tæplega 3.000 gyllini. Síðari turninn er einkennisbygging Graz enn í dag. Virkið var síðan sprengt, en Frakkar yfirgáfu borgina 4. janúar 1810. Eftir það tók borgin að blómstra. Iðnaður komst á um miðja 19. öld. Graz varð að miðstöð samgangna í norður-suðurátt, en einnig til Ungverjalands, Slóveníu og Ítalíu. Í borginni var stofnaður tækniskóli og sett var á laggirnar bókasafn.

Nýrri tímar

Eftir heimstyrjöldina fyrri var samið í Graz um stofnun lýðveldis í Austurríki, án aðkomu keisarans í Vín. Lýðveldið var stofnað 12. nóvember 1918 og tilkynnt hátíðlega af svölum leikhússins af sósíaldemókratanum Ludwig Oberzaucher. Í maí á næsta ári fóru fyrstu borgarstjórnarkosningar fram í Graz. Vinzenz Muchitsch varð borgarstjóri og sat hann til 1934, er Austurríki varð fasistaríki til skamms tíma. 1938 tóku nasistar við völdum eftir innlimun Austurríkis í Þýskaland. Stór hluti borgarbúa marseraði eftir aðalgötunum með hakakrossfána, þar á meðal meginþorri stúdentanna. Hitler sjálfur sótti borgina heim 3.-4. apríl 1938 og lét hilla sig úr opnum bíl. Graz var fyrsta borgin sem Hitler sótti heim í ferð sinni um Austurríki þennan mánuð. Svo mikill var fögnuðurinn í Graz að Hitler veitti borginni sæmdarheitið Borg rísandi fólksins (Stadt der Volkserhebung). Áður en árið var liðið var búið að flytja alla gyðinga burt úr Graz. Í heimstyrjöldinni sem fylgdi varð Graz fyrir nokkrum loftárásum bandamanna. Alls létust 1788 manns í þeim og um 16% húsanna eyðilögðust. Miðborgin slapp hins vegar að mestu við skemmdir. 1945 hertóku Sovétmenn borgina, en Bretar tóku við henni um sumarið. Graz var á breska hernámssvæðinu til 1955. Á því ári varð Austurríki lýðveldi á ný. Graz var höfuðborg sambandslandsins Steiermark og varð að nokkurs konar hliði fyrir suðaustasta hluta landsins. 1999 var miðborgin sett á heimsminjaskrá UNESCO. 2001 varð Graz að mannréttindaborg Evrópu, 2003 að menningarhöfuðborg Evrópu.

Viðburðir

Steirischer Herbst er alþjóðleg listahátíð, sú elsta í Evrópu fyrir nútímalist.
Styriarte er hátíð klassískrar og gamallar tónlistar sem fram fer um sumarið.
Springfestival er árleg tónlistarhátíð með raftónlist og raflist.
Aufsteirern er nokkurs konar þjóðhátíð í Graz, en það er stærsta alþýðuhátíð Austurríkis.
Diagonale í Graz er kvikmyndahátíð Austurríkis, þar sem veitt eru verðlaun fyrir bestu myndir landsins ár hvert.
Jazz-Sommer Graz er jazzhátíð sem fram fer árlega í nokkrar vikur í júlí og ágúst.
LaStrada er alþjóðleg götulistasýning í ágúst.

Íþróttir

Tvö stór knattspyrnufélög eru í Graz: SK Sturm Graz og Grazer AK. Sturm Graz hefur þrisvar orðið austurrískur meistari (1998, 1999 og 2011) og fjórum sinnum bikarmeistari (síðast 2010). Í alþjóðlegri knattspyrnu komst félagið í fjórðungsúrslit í Evrópukeppni bikarhafa (1976) og í Evrópukeppni félagsliða (1984). Grazer AK hefur einu sinni orðið austurrískur meistari (2004) og fjórum sinnum bikarmeistari (síðast 2004).

Í íshokkí leikur liðið EC Graz 99ers í efstu deild. Í ruðningi leikur Turek Graz Giants einnig í efstu deild.

Maraþonhlaupið í Graz er árlegur viðburður síðan 1994 og fer fram í október. Samfara því er einnig hlaupið hálfmaraþon (Hervis Halbmarathon) og 9,6 km hlaup (Puma City Run).

Vinabæir

Graz viðheldur vinabæjatengslum við eftirfarandi borgir:

Coventry í Englandi, síðan 1948
Montclaire í New Jersey, BNA, síðan 1950
Groningen í Hollandi, síðan 1964
Darmstadt í Þýskalandi, síðan 1968
Þrándheimur í Noregi, síðan 1968

Pula í Króatíu, síðan 1972
Triest á Ítalíu, síðan 1973
Temeswar í Rúmeníu, síðan 1982
Maribor í Slóveníu, síðan 1987
Pécs í Ungverjalandi, síðan 1989

Dubrovnik í Króatíu, síðan 1994
Sankti Pétursborg í Rússlandi, síðan 2001
Ljubljana í Slóveníu, síðan 2001
Zababdeh í Palestínu, síðan 2007

Frægustu börn borgarinnar

(1578) Ferdinand II, keisari þýska ríkisins
(1608) Ferdinand III, keisari þýska ríkisins
(1863) Franz Ferdinand, krónprins Austurríkis, myrtur í Sarajevó 1914
(1942) Gerhard Roth, rithöfundur
(1947) Arnold Schwarzenegger, kvikmyndastjarna og ríkisstjóri Kaliforníu (fæddist í nágrannaþorpinu Thal bei Graz)
(1974) Mario Haas, knattspyrnumaður
(1974) Markus Schopp, knattspyrnumaður

Byggingar og kennileiti

Miðborg Graz var sett á heimsminjaskrá UNESCO árið 1999 sökum heillegs gamals borgarkjarna, þar sem hægt er að lesa byggingasöguna í gegnum tíðina einkar vel. Langflestar þekktar byggingar eru í miðborginni.

Kastalavirkið í Graz liggur á 123ja metra hárri hæð í miðborginni. Uhrturm (Klukkuturninn) sem þar stendur er einkennismerki borgarinnar. Virkið gildir sem óvinnandi og er skráð í heimsmetabók Guinnes sem sterkasta virki heims. Það er á heimsminjaskrá UNESCO.
Dómkirkjan í Graz var reist á 15. öld og var um tíma aðalkirkja Ferdinands III keisara. 1786 varð Graz að biskupssetri og varð kirkjan þá að dómkirkju í kaþólskum sið. Kirkjan er mjög íburðarmikil að innan.
Katrínarkirkjan stendur áföst við hliðina á dómkirkjunni og var reist á 17. öld. Hún er jafnframt grafhýsi Ferdinands II keisara, en það er stærsta grafhýsi Habsborgarættarinnar. Þakið er kúpt, það elsta sinnar tegundar utan Ítalíu, og setur mikinn svip á miðborgina.
Landhaus er heiti á mikilli byggingu í Graz sem reist var 1527-31 í endurreisnarstíl. Hún er því elsta endurreisnarbygging borgarinnar. Samstæðan var upphaflega reist sem gildishús, en er þinghús Steiermark í dag.
Ráðhúsið í Graz var reist 1805-1807, eftir að önnur tvö ráðhús voru rifin sökum smæðar. Byggingin kostaði 150 þús gyllini þá, en peningurinn var tekinn af vínskatti. Á síðustu árum 19. aldar var byggingin stækkuð til muna. Efst eru þrír turnar, en turninn fyrir miðju hvílir á hvolfþaki. Utan á húsinu eru fígúrur sem tákna merka Austurríkismenn (fram að þeim tíma), s.s. nokkra keisara, ásamt allegóríunum fjórum (listin, vísindin, viðskiptin og handverkið). Ráðhúsið er enn notað sem slíkt í dag og stendur við aðalmarkaðstorgið í miðborginni.
Listahúsið í Graz (Kunsthaus Graz) er sjálft algjört listaverk. Það var vígt 2003 og er nýtt einkennismerki borgarinnar. Listahúsið er nýlistasafn fyrir verk síðustu 50 ára. Sökum óvenjulegs forms á húsinu gengur það einnig undir alþýðuheitinu Friendly Alien.
Mur-eyjan (Murinsel) er manngerð eyja í ánni Mur. Hún var lögð 2003 í sambandi við menningarhöfuðborg Evrópu (sem þá var Graz) og átti að skapa nýtt einkennismerki borgarinnar. Eyjan er svið og er hún öll umvafin glerveggjum og glerþaki. Nýtísku brýr tengja hana við sitthvorn árbakkann.
Kastalinn Eggenberg er stærsti og merkasti barokkkastali í Steiermark. Byggingin sjálf, garðarnir fyrir utan og listaverkin fyrir innan teljast meðal merkustu menningarverðmæta Austurríkis. Kastalinn var reistur á 17. öld og var lengi vel eign Eggenberg-aðalsættarinnar. Í honum eru 24 íburðarmiklir salir, þar á meðal Plánetusalurinn og Beletage. Í öllum sölum eru ómetanleg málverk, freskur og listaverk. Í dag er kastalinn eign sambandslandsins Steiermark og er opinn almenningi. 2010 var hann settur á heimsminjaskrá UNESCO.