Formowanie dywizji rozpoczęto 9 maja 1919. Jej pułki brały udział w walkach z wojskami ZURL w Małopolsce Wschodniej. W trakcie wojny polsko-bolszewickiej wiosną 1920 dywizja stacjonowała w rejonie Mińska i stanowiła odwód armii. Od połowy maja toczyła boje w rejonie Mińsk–Mołodeczno. W czerwcu przerzucono ją na Ukrainę do składu 2 Armii. Tam walczyła pod Emilczynem, Równem, Dubnem i Brodami. W sierpniu już w składzie 6 Armii broniła Lwowa, a potem wzięła udział w polskiej kontrofensywie.
Po zawarciu traktatu ryskiego dywizja przeszła na etat pokojowy. W okresie II RPdowództwo dywizji stacjonowało w Krakowie. W jej skład w 1923 wchodziły: 12., 16. i 20 pułk piechoty[3].
W czasie kampanii wrześniowej dywizja walczyła w składzie Armii „Kraków”. 1 września walczyła pod Pszczyną, 2 września została rozbita przez niemiecką 5 DPanc. Jej 12 pułk piechoty współdziałał z 10 Brygadą Kawalerii na Podhalu. Po odtworzeniu w okolicach Bochni walczyła o przebicie się nad Dunajcem pod Biskupicami, a następnie pod Biłgorajem. W I bitwie tomaszowskiej przebiła się pod Werchratę. Skapitulowała 20 września pod Cieszanowem[4].
6 Dywizja Piechoty w latach 1919–1921
9 maja 1919 w Galicji Zachodniej rozpoczęto organizację 6 Dywizji Piechoty w składzie:
Obchody Święta Niepodległości 1938. Na trybunie gen. Bernard Mond d-ca 6 DP i wojewoda krakowski Józef Tymiński
Po zakończeniu działań wojennych dywizja powróciła do macierzystych garnizonów. W 1921 przeprowadziła demobilizację i przeszła z organizacji wojennej na pokojową. Rozformowane zostały dowództwa brygad i zakłady dywizyjne. Ze składu dywizji wyłączono 17 pp stacjonujący w Rzeszowie i podporządkowano dowódcy 24 Dywizji Piechoty. 6 pac przeformowano w 6 dywizjon artylerii ciężkiej, a następnie, w tym samym roku włączono w skład 5 pułku artylerii ciężkiej. W sierpniu 1921 6 kompania telegraficzna została wcielona do V batalionu telegraficznego, który w listopadzie tego roku wszedł w skład 2 pułku łączności. Także w sierpniu 1921 6 batalion saperów wydzielił ze swego składu 3 kompanię, która została włączona do XXIII batalionu saperów po czym został podporządkowany dowódcy 5 pułku saperów. Tabory dywizyjne zostały zdemobilizowane, a pozostałości włączone do kadry 5 dywizjonu taborów.
Dowództwo 6 DP, 20 pp, 6 pap, 6 bat. sap., 6 dac oraz III batalion 12 pp stanęły w Krakowie[7], 16 pp w Tarnowie, a reszta 12 pp w Wadowicach. Silne związki 6 DP z Krakowem i Małopolską, znalazły odbicie w nadaniu 20 pp wyróżniającego miana „Ziemi Krakowskiej”.
6 Dywizja Piechoty w kampanii wrześniowej 1939
Budynek w Krakowie, w którym stacjonował sztab 6 DP
Zgodnie z planem operacyjnym „Zachód” 6 DP pod dowództwem gen. bryg. Bernarda Monda weszła w skład Grupy Operacyjnej „Bielsko”, która z kolei została podporządkowana dowódcy Armii „Kraków”[8].
Dywizja rozlokowana została na 18-kilometrowym pasie wokół Pszczyny z wysuniętym Oddziałem Wydzielonym „Ignacy” płk. Ignacego Misiąga. Ta część sił dywizji już 1 września weszła w styczność z nieprzyjacielem i walczyła na przedpolu Pszczyny, skutecznie broniąc pozycji w Brzeźcach i Wiśle Wielkiej przed 5 Dywizją Pancerną (niemiecką). Kawaleria dywizyjna i saperzy zostali wysłani na przedpole jako Oddział Wydzielony „Wodzisław” (zobacz: Bój o Bożą Górę). 12 pp bez III batalionu pozostawał w rejonie Wadowic, jako doraźny odwód dowódcy amii, do czasu przybycia 45 Dywizji Piechoty (rezerwowej). Natomiast pozostałe siły dywizji pozostawały w odwodzie Armii pod Zatorem. Po południu dywizja otrzymała rozkaz marszu pod Pszczynę.
Rankiem 2 września główne siły dywizji zostały ponownie zaatakowane przez niemiecką 5 DPanc. Około 200 czołgów zdołało przebić się przez pozycje 20 pp, rozbić III batalion, wyjść na tyły i rozbić artylerię dywizyjną. Zdołano uratować 17 dział lekkich i 4 ciężkie. W tej tragicznej sytuacji dowódca pułku rzucił w samobójczym ataku dla zatrzymania czołgów dwa bataliony 16 pp pod wsią Ćwiklice na otwartej przestrzeni, wskutek czego zostały one zniszczone (zobacz Bitwa pszczyńska). Pomimo ciężkich strat po obu stronach, dywizja wytrwała na pozycjach do 4 września, kiedy wraz z resztą Grupy Operacyjnej „Boruta” dostała zadanie odwrotu w kierunku przepraw na Dunajcu i Tarnowa.
W dniach 7 i 8 września dywizja walczyła w obronie przepraw na rzece w rejonie Biskupic Radłowskich. Chaos spowodowany rozbiciem sąsiedniej 21 DPGór. spowodował paraliż. Zdołał przeprawić się przez Dunajec tylko 16 pp. Przedwczesne wysadzenie mostu spowodowało jeszcze większą panikę i przemieszane oddziały 6 DP i 21 DPGór. ruszyły na północ, aby tam szukać kolejnych miejsc przepraw. Mimo wszystko dywizji udało się wyjść z okrążenia (Niemcy, czując respekt w stosunku do 6 i 21 DP – stracili do 16 czołgów – nie nacierali w czasie odchodzenia polskich jednostek, ograniczając się do nękania ogniem artylerii[9]) i pomaszerować za San. Obrona przepraw na Sanie nie powiodła się i w składzie Grupy Operacyjnej „Boruta” gen. Mieczysława Boruty-Spiechowicza dywizja wzięła udział w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim, mającej na celu wyrwanie się z okrążenia polskich sił i przebicie się do Lwowa.
17 września dokonała udanego ataku pod Józefowem i Nowinami na siły niemieckiej 28 DP, a następnie wykorzystując lukę w niemieckiej obronie uderzyła na Narol, który został zajęty 18 września przez III/12 pp. 19 września gen. Mond podjął decyzję marszu z rejonu Narol–Lipsko na Rawę Ruską. Około godz. 13.00 idący w straży przedniej I/20 pp zajął Werchratę, a gros dywizji osiągnęło m. Monastyr. O zmroku Niemcy wyprowadzili natarcie na Werchratę z kierunku Rawy Ruskiej. Dowódca dywizji postanowił skręcić w kierunku zachodnim do Wielkiego Lasu na południowy wschód od Cieszanowa, gdzie zamierzał pozbyć się taborów i ciężkiego sprzętu, po czym usiłować grupami przedzierać się w kierunku granicy węgierskiej.
20 września o godz. 1.30 dywizja wyruszyła z Monastyru i około godz. 9.00 osiągnęła skraj Wielkiego Lasu na zachód od wsi Podemszczyzna. Około godz. 13.00 dołączył do dywizji 20 pp, który opuścił Werchratę nad ranem i maszerował jako straż tylna. W międzyczasie, około godz. 10.30, do Wielkiego Lasu przybył niemiecki parlamentariusz, który oświadczył, że dywizja została okrążona i wezwał do kapitulacji, a w wypadku odmowy zagroził zbombardowaniem jej oddziałów przez lotnictwo. Około południa gen. Mond zwołał odprawę dowódców oddziałów i pododdziałów dywizji, w czasie której podjął decyzję o kapitulacji.
6 Dywizja Piechoty złożyła broń 20 września 1939 około godz. 15.00 pod Nowym Siołem. W chwili kapitulacji stan dywizji wynosił około 3 tys. żołnierzy, jednakże do dział i ciężkich karabinów maszynowych nie było już prawie zupełnie amunicji, a żołnierz – jak podają zgodnie relacje oddziałów – był przemęczony i wygłodniały do ostatecznych granic wytrzymałości[10].
Ośrodek Zapasowy wobec postępów wojsk niemieckich w końcu ewakuowano na „przyczółek rumuński”. Tam część oddziałów z ośrodka obsadziło kluczowe elementy obrony przyczółka w ramach Grupy „Dniestr”. Reszta oddziałów do 17 września była w trakcie formowania improwizowanego pułku mającego w rejonie Uścieszka (powiat zaleszczycki w II RP) wejść w skład Grupy „Dniestr” Armii „Karpaty”. Agresja sowiecka położyła kres tym planom. Ośrodek wycofał się pospiesznie w kierunku granicy rumuńskiej nie pozostawiając w Uścieszku nawet prowizorycznej obrony mostu. Prawdopodobnie była to decyzja dowódcy ośrodka.
Tablica na budynku w którym stacjonował sztab 6 DP
Uwagi
↑19 marca 1937 ogłoszono sprostowanie imienia por. Lecha Mariana Białego z „Lech Marian” na „Leszek Marian”[12].
↑Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[22].
Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
.jpg)
