Urodził się 6 grudnia 1906 w Łodzi w robotniczej rodzinie Józefa – mistrza w łódzkiej fabryce Frenkla, członka PPS-Frakcji Rewolucyjnej[4] – i Franciszki Leśkiewicz pochodzącej ze wsi Kowale nad Wartą k. Sieradza, zajmującej się krawiectwem. Jego bratem był Józef Spychalski, komendant Armii Krajowej na Kraków[2].
Okres I wojny światowej spędził w rodzinnej wsi matki, do Łodzi wrócił w 1919.
Dwudziestolecie międzywojenne
W 1926 skończył Męskie Gimnazjum Matematyczno-Przyrodnicze w Łodzi, przy ul. H. Sienkiewicza 49[5]. Od 1929 członek Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie”[6]. Rozpoczął studia na Wydziale ArchitekturyPolitechniki Warszawskiej. W 1929 otrzymał II nagrodę za pracę Tanie mieszkania robotnicze. W czasie studiów, w ramach wymiany, odbył praktyki w Czechosłowacji, zapoznając się z tamtejszą architekturą[7]. W 1931 ukończył studia z wyróżnieniem, uzyskując dyplom inżyniera architekta. Jego pierwszą pracą po studiach było zatrudnienie w pracowni architektonicznej Czesława Przybylskiego[8].
Od czerwca 1933 zatrudniony w Wydziale Planowania Zabudowy Miasta Poznań[8]. Przejście do Poznania miało w pewnym sensie zabezpieczyć go przed inwigilacją warszawskiej policji. Zamieszkał przy ul. Łąkowej 21. 5 lutego 1935 ożenił się z absolwentką Wydziału Pedagogicznego Wolnej Wszechnicy Polskiej, Barbarą Skrzypczak (również członkinią KPP). Partyjnym zadaniem Spychalskiego w Poznaniu było pozyskiwanie dla idei komunistycznych pracującej inteligencji. W 1933 z jego inicjatywy utworzono Koło Młodych Lekarzy, organizację niezależną od popieranego przez rząd Związku Lekarzy Państwa Polskiego. Członkowie organizacji otaczali opieką lekarską działaczy rewolucyjnych, a także wystawiali świadectwa lekarskie ułatwiające przedterminowe zwolnienia z więzień lub przeniesienia w lepsze warunki oraz zaświadczenia lekarskie zwalniające z pracy na czas działań partyjnych. Organizowano też odczyty i prelekcje. Spychalski zorganizował w tym czasie komórkę KPP w poznańskich warsztatach kolejowych[11].
W 1934 zdobył drugie miejsce w konkursie architektonicznym na opracowanie ogólnego planu zabudowania Katowic (przy współpracy Władysława Czarneckiego[11]). W czerwcu 1935 objął stanowisko kierownika Pracowni Planu Ogólnego Wydziału Planowania w Zarządzie Miejskim w Warszawie[12]. Opracowywał m.in. projekt tzw. Dzielnicy Piłsudskiego[13]. W 1936 razem z architektem Markiem Leykamem uzyskał drugie miejsce w konkursie architektonicznym na centralną część śródmieścia Gdyni oraz na jachtową część portu[14]. W 1937 został laureatem nagrody Grand Prix w Paryżu. Nagroda na Międzynarodowej Wystawie „Sztuka i Technika” przyznana została za projekt nowego planu zabudowy Warszawy. W 1938 uzyskał stypendium od prezydenta WarszawyStefana Starzyńskiego i wyjechał do Holandii i Niemiec, aby analizować plany zagospodarowania wielkich miast w tych państwach[15].
Wojnę obronną spędził w Warszawie. Na początku okupacji Wydział Planu Ogólnego, w tajemnicy przed Niemcami, kontynuował pracę nad planami przebudowy stolicy, uwzględniając zniszczenia spowodowane przez wrześniowe walki[21].
8 grudnia 1939 przybył do Lwowa po żonę Barbarę i córkę Hannę, które schroniły się w tym mieście po wybuchu II wojny światowej. Nie podjął pracy w okupowanym Lwowie i zdecydował się na nielegalny powrót do Warszawy przez „zieloną granicę” wraz z żoną i córką. Doszło do tego w sylwestrową noc 31 grudnia 1939. 2 stycznia był już w Warszawie[22].
Od 1940 pracował społecznie w kierowanej przez Stanisława Tołwińskiego Pracowni Architektoniczno-Urbanistycznej przy Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej[23]. W Pracowni Planu Ogólnego Wydziału Planowania był zatrudniony był do lata 1942; musiał zrezygnować z uwagi na zaangażowanie w pracę konspiracyjną po objęciu stanowiska Szefa Sztabu Głównego Gwardii Ludowej[24].
Na początku okupacji działał w środowisku „Biuletynu Radiowego” – grupy komunistycznej złożonej z przedwojennej inteligencji[25]. Pod koniec 1941 roku został członkiem Egzekutywy Centralnej i dowódcą grup bojowych nowo powołanej lewicowej organizacji konspiracyjnej – Związku Walki Wyzwoleńczej. Od 1942 działał w Polskiej Partii Robotniczej; zajmował stanowisko szefa Sztabu Głównego Gwardii Ludowej. Po konflikcie z dowódcą Gwardii Ludowej Bolesławem Mołojcem (na tle zignorowania polecenia Mołojca towarzyszenia jednemu z oddziałów GL w wymarszu na Kielecczyznę[26]) i usunięciu ze stanowiska szefa sztabu GL[27] został od stycznia 1943 szefem Wydziału II Sztabu Głównego GL odpowiedzialnego za wywiad.
Historyk Władysław Bułhak stwierdził, że Spychalski w czasach stalinowskich przyznał się w trakcie śledztwa prowadzonego przez X Departament Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego – co jednak w związku z metodami śledztw (przesłuchiwany był codziennie przez wiele godzin; był znieważany i męczony pytaniami tak długo, aż przyznał się do wersji oczekiwanej przez śledczego; trzymano go na przemian w zagnojonym karcerze lub w wilgotnej zagrzybionej celi z wiecznie zapaloną żarówką)[28] rzuca cień na wiarygodność zeznań – do współautorstwa w 1943 specyficznego donosu do Gestapo, zawierającego listę 48 osób – domniemanych przedstawicieli „żydokomuny” jako formy denuncjacji niewygodnych dla PPR osób związanych z Gestapo i „aparatem reakcyjnego podziemia”. Bułhak podaje, że lista zawierała dużą grupę nazwisk przypadkowych, niemających jakichkolwiek powiązań ze strukturami podziemia. Niemal tyle samo było podejrzewanych przez struktury Armii Krajowej bądź Narodowych Sił Zbrojnych o współpracę z okupantem. Pojedyncze osoby można określić jako zaangażowane na trzeciorzędnych pozycjach w działalność AK bądź NSZ (niektóre z nich były podejrzewane przez AK o jednoczesną współpracę z Gestapo). Osoby z listy zostały w większości aresztowane przez Gestapo[29]. Historyk Robert Spałek zwrócił uwagę na małą wiarygodność źródeł historycznych dotyczących donosu, dlatego mówił o tych działaniach w trybie warunkowym i z wielką ostrożnością. Donos wchodził w zestaw zarzutów postawionych Spychalskiemu, w czasach stalinowskich, kiedy był w więzieniu, przez śledczych z dziesiątego departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego[30].
W listopadzie 1950 Spychalski odwołał przyznanie się do donosu[31]. Osoby wytypowane przez Bolesława Bieruta do potwierdzenia winy Spychalskiego w sprawie donosu (Piotr Jaroszewicz i Włodzimierz Lechowicz), mimo terroru moralnego i fizycznego, nie złożyły zeznań obciążających Spychalskiego[32].
Marian Spychalski (w środku) w pierwszej siedzibie Zarządu Miasta w Budynku Dyrekcji Kolei Państwowych, jesień 1944Marian Spychalski jako przewodniczący Komitetu Wykonawczego Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy, 1945Generałowie Dwight David Eisenhower i Marian Spychalski na Rynku Starego Miasta w Warszawie, 21 września 1945
Od 19 września 1944 był prezydentem Warszawy z ramienia PKWN[36] (w rzeczywistości objął władzę 4 dni wcześniej, z chwilą przyjazdu z Lublina)[37]. Jednocześnie pełnił funkcję przewodniczącego Rady Narodowej Warszawy. W listopadzie 1944 wraz z władzami Warszawy został przyjęty przez Stalina[38]. W sprawozdaniu złożonym Krajowej Radzie Narodowej w dniu 31 grudnia 1944 wystąpił przeciwko planom przeniesienia stolicy do Łodzi, Krakowa albo Lublina i nie odbudowywania Warszawy. Zabiegał o odbudowę miasta w całości i utrzymanie jego roli jako stolicy państwa[37].
W 1945 organizował pracę Biura Odbudowy Stolicy. Na kierownika biura powołał profesora Jana Zachwatowicza[18]. Był również przewodniczącym Komitetu Wykonawczego Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy[39]. W lipcu 1945 wszedł w skład Stołecznego Komitetu Obchodu Pierwszej Rocznicy Powstania Sierpniowego w Warszawie[40].
W 1945 dwukrotnie otrzymał stopień generalski – generała brygady 6 lutego oraz generała dywizji 3 maja. W latach 1945–1949 był wiceministrem obrony narodowej i jednocześnie zastępcą naczelnego dowódcyWojska Polskiego ds. polityczno-wychowawczych. Z ramienia PPR faktycznie nadzorował swego formalnego zwierzchnika – ministraMichała Żymierskiego[41]. Od 5 marca 1946 do 1 grudnia 1948 zastępca przewodniczącego Państwowej Komisji Bezpieczeństwa. Zwolennik realizacji idei armii ogólnonarodowej i wciągania do WP środowisk poakowskich i opozycyjnych oraz polonizacji korpusu oficerskiego. Jego polityka kadrowa w wojsku budziła krytykę strony radzieckiej. 10 marca 1948 Wiktor Lebiediew, ambasador ZSRR w Polsce w liście do ministra spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesława Mołotowa pisał, iż Spychalski należy do frakcji działaczy komunistycznych „uważających się za prawdziwych Polaków” skupionej wokół Gomułki. Zarzucał Spychalskiemu, że podejmuje decyzje personalne w wojsku polskim, kierując się „uczuciem nienawiści do ludzi radzieckich”. Również Wydział Polityki Zagranicznej Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) w swej analizie sytuacji w Polsce sporządzonej w kwietniu 1948 stwierdzał, że Spychalski prezentuje „nacjonalistyczne dążenia”, przeprowadzając w wojsku akcję usuwania ze stanowisk dowódczych oficerów radzieckich[42].
Od marca 1947 przewodniczył dwóm komisjom o charakterze doradczym działającym przy Biurze Politycznym PPR: Administracyjno-Samorządowej i Kulturalno-Oświatowej[41].
17 marca 1947 otrzymał tytuł honorowego obywatela Malborka.
Do 1948 Spychalski na posiedzeniach kierowniczych gremiów partyjnych popierał stanowisko Gomułki nawet wbrew wszystkim pozostałym członkom kierownictwa PPR (np. jeszcze w maju 1948 domagając się wraz z Gomułką odwołania Anatola Fejgina ze stanowiska zastępcy szefa Zarządu Głównego Informacji WP). Jednak latem 1948 nie został zaliczony do „prawicowo-nacjonalistycznej grupy Gomułki”, odcinając się szybko od ówczesnego sekretarza generalnego i krytykując go wraz z innymi członkami BP PPR[43].
13 listopada 1949 został oskarżony o odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne i odsunięty od stanowisk państwowych oraz wykluczony z KC PZPR. Rozpoczął pracę jako architekt przy odbudowie Wrocławia[44]. 13 maja 1950 został aresztowany przez Józefa Światłę[44], a 31 października 1951 pozbawiony immunitetu poselskiego; jego uwięzienie podano do publicznej wiadomości dopiero 8 sierpnia 1951. Oskarżono go o usiłowanie zmiany przemocą ustroju państwa polskiego. Według książki Zbigniewa BłażyńskiegoMówi Józef Światło, wysunięto przeciwko Spychalskiemu następujące zarzuty: współpracę z sanacyjnym wywiadem, współpracę z AK (dowodem miały być jego spotkania z bratem), donos do Gestapo, zwalczanie komunizmu, kontakty z bratem Józefem Spychalskim. Początkowo był więziony w Miedzeszynie, a następnie w więzieniu mokotowskim[45]. Przez pierwsze cztery lata bez podstawy prawnej – prokurator Naczelnej Prokuratury Wojskowej Józef Bilicki przesłał do Departamentu Śledczego MBP postanowienie Najwyższego Sądu Wojskowego o zastosowaniu aresztu tymczasowego „w celu ogłoszenia podejrzanym” 23 listopada 1954[45].
W 1951 wszystkie jego utwory zostały wycofane z polskich bibliotek oraz objęte cenzurą[46].
Według relacji Józefa Światły: „Bierut tymczasem, który chce mieć materiały do ostatecznego wykończenia Gomułki i Spychalskiego domaga się, aby Hryniewicz zeznał, że współpracował z gestapo na polecenie Gomułki i Spychalskiego. Ale Hryniewicz jest uparty. Z rozpaczą twierdzi, że nie miał ani z Gomułką ani ze Spychalskim nic wspólnego. Aresztowanie Lechowicza i Jaroszewicza miało przygotować teren do szantażowania Spychalskiego i do jego ostatecznej likwidacji. Raz jeszcze stwierdzam, bo wiem, że w zeznaniach tych ludzi nie było niczego co by obciążało Spychalskiego”[32]. Marian Spychalski był w więzieniu brutalnie torturowany psychicznie (do 1953 nie miał żadnych kontaktów z rodziną) oraz fizycznie. „Nie udało się aparatowi bezpieki złamać ani Gomułki ani Spychalskiego”[32] – zeznawał Światło.
Polska Rzeczpospolita Ludowa
23 stycznia 1956 na posiedzeniu Biura Politycznego PZPR stanęła sprawa dalszego postępowania ze Spychalskim. Przedstawiony przez Bolesława Bieruta plan zorganizowania procesu poparł tylko Konstanty Rokossowski. Przeciwko głosowali Józef Cyrankiewicz, Edward Ochab, Roman Zambrowski, Aleksander Zawadzki i Roman Nowak. Postanowiono zwolnić Spychalskiego z więzienia w ramach amnestii. Jednak komisja partyjna rozpatrująca kwestie przywrócenia do PZPR osób represjonowanych podtrzymała decyzję wykluczającą go z partii. 12 marca 1956 Biuro Polityczne, podtrzymując tę decyzję, wycofało się z zarzutu działalności szpiegowskiej i spiskowej, ale uznało za aktualne te, które dotyczyły „zanieczyszczania kadr Wojska Polskiego obcym i wrogim elementem z pobudek nacjonalistycznych”[47].
Wyszedł na wolność 9 marca 1956 na podstawie ustawy z 1952 o amnestii[48]. Nie został jednak oczyszczony z zarzutów, a nowy I sekretarz KC PZPR Edward Ochab podtrzymał decyzję o wykluczeniu go z partii. Wysunięte wobec niego oskarżenia anulowało 28 lipca 1956 VII Plenum KC PZPR, a dwa dni później zwrócono mu legitymację partyjną[48].
Od października 1956 był ponownie członkiem KC (do 1971) i Biura Politycznego KC PZPR (do 20 grudnia 1970)[49]. Od przełomu październikowego był jednym z najbliższych współpracowników nowego I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki. W styczniu 1957 wybrany na posła na Sejm PRLII kadencji z okręgu poznańskiego, uzyskując 97,9 procent głosów poparcia. Członek delegacji partyjno-państwowej, która w maju 1957 roku udała się do Moskwy, by na nowo ułożyć stosunki PRL–ZSRR[50]. Pełnił również, ponownie z okręgu poznańskiego, mandat w Sejmie III, IV i V kadencji.
Od października do listopada 1956 wiceminister obrony narodowej i szef Głównego Zarządu Politycznego WP, od listopada minister obrony narodowej (do 1968). 22 lipca 1957 został awansowany na generała broni. Od 1961 studiował w Akademii Sztabu Generalnego. W czasie gdy sprawował funkcję ministra obrony narodowej, w WP powrócono do regulaminów i ceremoniału sprzed okresu stalinowskiego, odchodząc od wzorców przeszczepionych ze Związku Radzieckiego. Sformowano i rozwinięto wojska rakietowe, zwiększono rolę lotnictwa, przekształcono związki taktyczne w dywizje zmechanizowane, w 1967 przekształcono szkoły oficerskie w szkoły wyższe i wprowadzono obowiązek posiadania przez oficerów co najmniej średniego wykształcenia. Z dowództw i jednostek usunięto prawie wszystkich doradców i oficerów radzieckich. Przejawiał nieufność wobec oficerów radzieckich. Zachował się dokument, w którym zwracał uwagę, że lepiej w ogóle nie mieć w jednostkach wojskowych oficerów politycznych, niż mieć rosyjskich[51]. W drugiej połowie lat 60. negatywnie oceniany przez radzieckiego ambasadora jako minister obrony wysuwający na najważniejsze stanowiska antyradziecko nastawionych generałów[52].
Dowódca Warszawskiego Okręgu Wojskowego gen. dyw. Czesław Waryszak składa meldunek ministrowi obrony narodowej, marszałkowi Polski Marianowi Spychalskiemu, Plac Defilad, Warszawa, 22 lipca 1964Marszałek Marian Spychalski w towarzystwie gen. pilota Romana Paszkowskiego na lotnisku wojskowym, 1967
W latach 1968–1971 przewodniczący Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. W czerwcu 1968 wszedł w skład Komitetu Honorowego obchodów 500. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika[54].
W latach 1968–1970 przewodniczący Rady Państwa. W 1970, podczas jego oficjalnej wizyty w Pakistanie, doszło do zamachu na jego życie na lotnisku w Karaczi. Udało mu się ujść z życiem, zaś w wyniku zamachu dokonanego na płycie lotniska przez wjechanie ciężarówką w szpaler osób witających przybywającego Spychalskiego zginęły cztery osoby, w tym wiceminister spraw zagranicznych Zygfryd Wolniak (zamachu dokonał obywatel Pakistanu, Mohammed Faruz Abdallah, kierowca Pakistańskich Linii Lotniczych)[55].
W latach 70. był przeciwnikiem budowy osiedla „Za Żelazną Bramą”. Zgodnie z jego wnioskiem zostały zmienione plany osiedla. Dwa budynki przesunięto tak, żeby nie wchodziły na Oś Saską. Po zbudowaniu osiedla, w celu zamknięcia Osi Saskiej, przygotował projekt przesunięcia pałacu Lubomirskich w stronę Ogrodu Saskiego[58][59].
Był przeciwnikiem planów (przedwojennych i powojennych) zabudowania Pola Mokotowskiego. Zgodnie ze wspomnieniami architekta Józefa Sigalina, powtarzał uparcie: „Brońcie pola Mokotowskiego przed zabudową. To skarb Warszawy”. Zgłaszał projekt budowy Muzeum Wojska Polskiego na terenie Cytadeli Warszawskiej oraz projekt pomnika „Zwycięstwa i Wolności”, w miejscu przecięcia się Osi Saskiej z ulicą Marszałkowską. Chciał, żeby powstał pomnik-symbol wszystkich Polaków, cywilów i wojskowych, zabitych w czasie drugiej wojny światowej. Pomnik według projektu architekta Marka Leykama miał mieć u podstaw tablice z wypisanymi wszystkimi jednostkami Wojska Polskiego walczącymi w czasie drugiej wojny światowej, a także informacje o AK i AL[60][61].
Od 1935 był żonaty z Barbarą Matyldą z domu Skrzypczyk (1910–1988)[64], z którą miał córki Annę (historyk sztuki, autorka książek o Hieronimie Boschu) i Małgorzatę (ur. 1942), z zawodu scenografkę oraz syna Marka, który zmarł, mając rok i dwa miesiące (ur. 16 maja 1946, zm. 12 lipca 1947). W swoich pamiętnikach stwierdza, że jego syn został otruty przez „bandy” celem zwabienia Spychalskiego do Szczawnicy, gdzie syn wraz z żoną przebywał[65]. W czasie uwięzienia Spychalskiego po oskarżeniu go o próbę obalenia ustroju w 1951, jego żona bezskutecznie próbowała wstawić się za nim u Marii Dąbrowskiej[66].
↑ abWładysław Rogala, Poznańskie lata Mariana Spychalskiego, w: Kronika Miasta Poznania, nr 4/1986, s. 53–62, ISSN 0137-3552.
↑Marian Spychalski: Warszawa architekta. Wspomnienia pierwszego powojennego prezydenta stolicy. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 33. ISBN 978-83-11-13416-4.
↑Grzegorz Piątek, Niezniszczalny. Bohdan Pniewski architekt salonu i władzy, Wydawnictwo Filtry i Teatr Wielki – Opera Narodowa, ISBN 978-83-960609-2-1, s. 336.
↑Marian Spychalski: Warszawa architekta. Wspomnienia pierwszego powojennego prezydenta stolicy. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 46–47. ISBN 978-83-11-13416-4.
↑Kazimierz Sobkowicz, Architekci wielkopolscy – biogramy – dzieła – stowarzyszenia, cz. I, lata 1886–1939, wyd. Oddziału Poznańskiego Stowarzyszenia Architektów Polskich, Poznań, 1988, s. 134, 141, 150–151, ISBN 83-00-02480-8.
↑Dariusz Matelski, Siedemdziesiąt lat służby Polsce 1936–2006. Dzieje Szkoły Powszechnej i Podstawowej nr 46 w Poznaniu. Książka dedykowana pamięci patronów szkoły: Józefa Piłsudskiego i Marii Dąbrowskiej (Poznań 2007), ISBN 978-83-87350-48-2.
↑ abcdMarek Katolik, Marian Spychalski działacz polityczny oraz społeczny, praca doktorska z 1988.
↑Marian Spychalski: Warszawa architekta. Wspomnienia pierwszego powojennego prezydenta stolicy. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 128. ISBN 978-83-11-13416-4.
↑Marian Spychalski: Warszawa architekta. Wspomnienia pierwszego powojennego prezydenta stolicy. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 136. ISBN 978-83-11-13416-4.
↑Maria Turlejska, Prawdy i fikcje, Książka i Wiedza 1968, s. 627.
↑Robert Spałek. Wywiad z Andrzejem Paczkowskim i Robertem Spałkiem dotyczący książki „Komuniści przeciwko komunistom”. „Biuletyn IPN I–II 2005”, s. 23, styczeń 2005. Warszawa. ISSN1641-9561.
↑RobertR.SpałekRobertR., Komuniści przeciwko komunistom. Brak numerów stron w książce, 2014, s. 469.
↑ abcZbigniew Błażyński: Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940–1955. ISBN 978-83-7565-229-1. Brak numerów stron w książce
↑Anna GrażynaA.G.KisterAnna GrażynaA.G., Pretorianie. Polski Samodzielny Batalion Specjalny i Wojska Wewnętrzna, Warszawa: IPN, 2010, s. 111, ISBN 978-83-7629-127-7, OCLC750549662.
↑ abRobert Spałek: Kierownictwo PZPR i MBP w poszukiwaniu „wroga wewnętrznego”. Wokół drogi do procesu Mariana Spychalskiego w latach 1948–1956, [w:] Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski (red.) „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944−1956. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2005, s. 514. ISBN 83-89078-79-1.
↑ abRobert Spałek: Kierownictwo PZPR i MBP w poszukiwaniu „wroga wewnętrznego”. Wokół drogi do procesu Mariana Spychalskiego w latach 1948–1956, [w:] Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski (red.) „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944−1956. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2005, s. 515. ISBN 83-89078-79-1.
↑Cenzura PRL: wykaz książek podlegających niezwłocznemu wycofaniu 1 X 1951 r. posł. Zbigniew Żmigrodzki. Nortom: Wrocław, 2002, s. 39. ISBN 83-85829-88-1.
↑ abRobert Spałek: Kierownictwo PZPR i MBP w poszukiwaniu „wroga wewnętrznego”. Wokół drogi do procesu Mariana Spychalskiego w latach 1948–1956, [w:] Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski (red.) „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944−1956. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2005, s. 556. ISBN 83-89078-79-1.
↑Robert Spałek: Kierownictwo PZPR i MBP w poszukiwaniu „wroga wewnętrznego”. Wokół drogi do procesu Mariana Spychalskiego w latach 1948–1956, [w:] Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski (red.) „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944−1956. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2005, s. 556−557. ISBN 83-89078-79-1.
↑Robert Spałek: Kierownictwo PZPR i MBP w poszukiwaniu „wroga wewnętrznego”. Wokół drogi do procesu Mariana Spychalskiego w latach 1948–1956, [w:] Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski (red.) „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944−1956. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2005, s. 557. ISBN 83-89078-79-1.
↑VI Kongres ZBoWiD Warszawa 7–8 maja 1979, Wydawnictwo ZG ZBoWiD, Warszawa 1979.
↑Jarosław Tarań, Obracanie Pałacu Lubomirskich, Ośrodek KARTA, 1970.
↑Józef Stępiński. Nasze spotkania z architektem Marianem Spychalskim. „Kronika Warszawy”. Nr 1, s. 200, 1981. Warszawa.
↑Józef Sigalin, Zygmunt Stępiński. Nasze spotkania z architektem Marianem Spychalskim. „Kronika Warszawy”. Nr 1, s. 202, 1980. Warszawa.
↑Juliusz Jerzy Malczewski (red.): Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy w. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, s. 58. ISBN 83-217-2641-0.
↑Najwyższe odznaczenia dla zasłużonych obywateli Polski Ludowej, „Trybuna Robotnicza”, nr 173, 22 lipca 1959, s. 7.
↑M.P. z 1947 r. nr 11, poz. 27 („za bohaterskie czyny w walce z niemieckim najeźdźcą, oraz za wybitne zasługi położone przy organizacji i odbudowie Odrodzonego Wojska Polskiego”).
↑AleksanderA.MazurAleksanderA., Order Krzyża Grunwaldu: monografia historyczna, 2005, s. 176.
↑M.P. z 1946 r. nr 65, poz. 125 – Uchwała Prezydium Krajowej Rady Narodowej z dnia 30 kwietnia 1944 r. w sprawie odznaczenia członków delegacji Krajowej Rady Narodowej, którzy w marcu 1944 r. przeszli linię frontu.
↑AleksanderA.MazurAleksanderA., Order Krzyża Grunwaldu: monografia historyczna, 2005, s. 327.
↑Uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej z 11 maja 1945 za bohaterskie czyny i dzielne zachowanie się w walce z niemieckim najeźdźcą (Odznaczenia Generałów Wojska Polskiego przez Prezydium Krajowej Rady Narodowej. „Polska Zbrojna”, s. 1, 12 maja 1945. Por. Kazimierz Konieczny, Henryk Wiewióra: Karol Świerczewski Walter. Zbiory Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Warszawa: Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, 1971, s. 263.).
↑M.P. z 1946 r. nr 116, poz. 216 („w uznaniu dla wielkich zasług, położonych w czasie najazdu niemieckiego lat 1939–1945 przy organizowaniu oddziałów partyzanckich i prowadzeniu walki z najeźdźcą”).
↑M.P. z 1946 r. nr 26, poz. 43 („w pierwszą rocznicę wyzwolenia Warszawy zasłużonym w walce o wyzwolenie i odbudowę Stolicy (...)”).
↑„Odznaka Tysiąclecia” dla czołowych działaczy partyjnych i państwowych, [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 37, 13 lutego 1963, s. 1.
↑Honorowe odznaki TPPR dla przedstawicieli WP, [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 113, 14 maja 1964, s. 2.
↑Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku, nr 1, 10 lutego 1961, s. 6.
↑Za Zasługi dla Warszawy, [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 14, 18 stycznia 1960, s. 1.
↑Nadanie pierwszych odznak „Zasłużonemu w Rozwoju Województwa Katowickiego”, [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 173, 22 lipca 1960, s. 5.
↑Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Olsztynie, nr 9, 20 września 1960, s. 1.
↑Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu, nr 5, 7 czerwca 1968, s. 2.
↑Polsko-bułgarskie rozmowy w Sofii, [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 243, 13 października 1970, s. 1.
↑Delegacja czechosłowacka wyjechała do Pragi, [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 71, 12 marca 1947, s. 1.
↑Odznaczenia generałów i oficerów WP orderami Republiki Czechosłowackiej, [w:] „Dziennik Zachodni”, nr 57, 27 lutego 1949, s. 2.
↑ abPodpisanie umowy o przyjaźni i wzajemnej pomocy pomiędzy Polską a Jugosławią, [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 77, 19 marca 1946, s. 1.
↑Z kraju, [w:] „Echo Krakowa”, nr 147, 25 czerwca 1970, s. 2.
↑Medale 50-lecia Sił Zbrojnych ZSRR dla członków delegacji zagranicznych, [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 46, 23 lutego 1968, s. 1.
↑Komunikat rządu Pakistanu, [w:] „Trybuna Robotnicza”, nr 260, 2 listopada 1970, s. 1.
Bibliografia
Janusz Królikowski: Generałowie i admirałowie Wojska Polskiego 1943–1990 t. III: M–S, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010, s. 495–501 ISBN 978-83-7611-712-6.
Marian Spychalski: Warszawa architekta: wspomnienia pierwszego powojennego prezydenta stolicy. Warszawa: Bellona, 2015. ISBN 978-83-11-13416-4. OCLC914277560.
.jpg)
.jpg)
.svg)
