Mazurzenie

Ten artykuł lub jego sekcja zawiera znaki symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. Wówczas konieczne może być zainstalowanie dodatkowych czcionek.

Mazurzenie (także mazurowanie, rzadziej sakanie^[1], na Śląsku sycenie^[2]) – proces fonetyczny polegający na wymawianiu zamiast spółgłosek dziąsłowych ⟨sz⟩, ⟨cz⟩, ⟨ż⟩, ⟨dż⟩ głosek zębowych: ⟨s⟩, ⟨c⟩, ⟨z⟩, ⟨dz⟩. Na przykład: „czepek” jako cepek, „szyja” jako syja, „życie” jako zycie^[3]. Jest postrzegane jako znamię statusu społecznego („wiejska” mowa) i mówiący mają tendencję do wyzbywania się go^[4]. Zjawiskiem przeciwnym do mazurzenia, a powstałym poprzez hiperpoprawne unikanie mazurzenia, jest szadzenie.

Mazurzenie jest bardzo charakterystyczne dla wielu polskich dialektów, szczególnie zaś na Mazowszu i Mazurach, a także na terenie Małopolski i Śląska. Również w Wielkopolsce – na terenie niemazurzącym, w okolicach Puszczy Noteckiej w gwarze Mazurów wieleńskich (osadników z Mazowsza) występuje zjawisko mazurzenia^[5].

Mazurzenie nie zachodzi w przypadku głosek [ʂ] („sz”) i [ʐ] („ż”) pochodzących od spalatalizowanego „r”, jak np. w wyrazach „przez” i „rzeka”^[4].

Podobny proces występuje w języku słowackim (tzw. cakawizm), niektórych dialektach rosyjskich i serbsko-chorwackich^[6].

Mazurzenie ma w gwarach szeroki zasięg. Mazurzy Mazowsze z Mazurami (dawne Prusy Książęce), cała Małopolska bez skrajów południowowschodnich przy Ukrainie, wschodni i północny Górny Śląsk wliczając Opole i Katowice, oraz na środku Polski ziemia sieradzka, łęczycka i łowicka. Osobliwością są trzy wyspy mazurzące na peryferium Wielkopolski: kilka wsi w okolicach Wielenia^[a], kilka innych koło Rawicza^[b] oraz Chwalim^[c] – pojedyncza wioska obok Wolsztyna^[1][8][9].

Tereny bez mazurzenia na zachodzie to Wielkopolska, Kujawy i ziemie chełmińska i dobrzyńska, południowy zachód Górnego Śląska, Pomorze i dawne Prusy Królewskie (Warmia z okolicami Ostródy i Lubawy). Wschodnie przygranicze Polski przy Ukrainie, Białorusi i Litwie również nie mazurzy. Zalicza się tu wschodnie krańce Małopolski przy rzekach San i Wisłok (okolice miast Rzeszowa i Przemyśla; historycznie część Rusi Czerwonej), Lubelszczyzna na wschód od Wieprza, Podlasie i część Suwalszczyzny (Sejny, Puńsk)^[1][9].

Polszczyzna literacka ma trzy symetryczne szeregi sybilantów, to znaczy spółgłosek szczelinowych i zwarto-szczelinowych artykułowanych kierując powietrze na zęby. Te trzy szeregi to: zębowy, dziąsłowo-podniebienny oraz zadziąsłowy. Przedstawia je tabelka poniżej.

Głoski szeregów zębowego i zadziąsłowego są twarde (niespalatalizowane) i może po nich wystąpić głoska [ɨ], a nigdy [i] (nie licząc bardzo niedawnych zapożyczeń). Szereg dziąsłowo-podniebienny przeciwnie jest miękki i może po spółgłoskach tych wystąpić [i] ale nigdy [ɨ]. Dziś zazwyczaj uznaje się [i] oraz [ɨ] za osobne fonemy, jednak w dawniejszych pracach najczęściej były traktowane jak alofony^[10] i wciąż są one w dużej mierze w dystrybucji komplementarnej, a rozróżnia się je przede wszystkim po wargowych (chyba że miękkie wargowe uznać za osobne fonemy) i – o czym wspomniano – w niedawnych zapożyczeniach (zobacz też: fonetyka języka polskiego). Dla wcześniejszych stadiów rozwoju języka należy przyjąć, że [i] oraz [ɨ] to alofony (warianty oboczne) jednego fonemu /i/^[11][12].

Aby w pełni zrozumieć nie tylko na czym polega mazurzenie, ale również przejść do dyskusji o jego pochodzeniu i chronologii należy zapoznać się z elementami historii fonetycznej języka polskiego. Poniżej przedstawione są odpowiedniki tych dźwięków co wcześniej w polszczyźnie od XIII do XVI wieku (zobacz też: język staropolski – sekcja o fonologii)^[13][14].

Najważniejszą różnicą wobec systemu współczesnego jest tu to, że szereg zadziąsłowy jest miękki (spalatalizowany): /ʃ/, /ʒ/, /t͡ʃ/, /d͡ʒ/. W przeciwieństwie do współczesnego języka po tych dźwiękach następowało [i], a nie [ɨ]. Dwie afrykaty /t͡s/ i /d͡z/ były wtedy również miękkie: /t͡sʲ/, /d͡zʲ/.

Jeszcze jedną ważną rzeczą było istnienie od około XIII wieku fonemu /r̝/, powstałego ze wcześniejszego miękkiego /rʲ/^[15]. Jego wymowa była niejako pośrednia między [r] i [ʒ], była to jednocześnie głoska drżąca jak i szczelinowa (podobny dźwięk istnieje do dziś w języku czeskim)^[16].

Stwardnienie (dyspalatalizacja) serii zadziąsłowej i afrykat /t͡sʲ/ i /d͡zʲ/ zaszło około wieku XVI. W gwarach niemazurzących powstał w rezultacie system taki, jak ma współczesna polszczyzna (patrz wyżej). W gwarach mazurzących doszło jednak do poważnej redukcji liczby fonemów, bo szereg zadziąsłowy zlał się całkowicie z szeregiem zębowym:^[17][18][19]

pozostawiając jedynie dwa szeregi, nie trzy. Dwie wspomniane miękkie afrykaty stwardniały tak, jak w reszcie gwar. Ważną uwagą jest to, że nowe spółgłoski zębowe, powstałe z dawnych zadziąsłowych, są teraz również twarde, następuje po nich [ɨ], nigdy zaś [i] (ale zobacz niżej), zatem uległy one stwardnieniu tak, jak w gwarach bez mazurzenia.

Kluczowy jest tu też los głoski /r̝/: na większości terenów zarówno mazurzących jak i niemazurzących przeszła ona całkiem w [ʐ] około XVIII wieku. Zatem w gwarach bez mazurzenia stare /ʐ/ i nowe /ʐ/ zlały się całkiem i są nierozróżnialne. Ponieważ polska pisownia trzyma się tu etymologii, ten dawny dźwięk jest do dzisiaj zapisywany ⟨rz⟩, podczas gdy dawne /ʐ/ zapisywane jest ⟨ż⟩. W gwarach mazurzących jednak już wtedy głoski /ʐ/ nie było, dlatego fonem ten zmienił po prostu swoją artykulację. W tych gwarach spółgłoska [ʂ] występuje tylko jako alofon (wariant) /ʐ/ w kontekstach ubezdźwięczniających (na końcu wypowiedzi, w sąsiedztwie spółgłosek bezdźwięcznych, a zależnie od gwary czasem też ogólnie na końcu słowa). Zmiana każdego współczesnego /ʐ/ na /z/, niezależnie od jego pochodzenia, jest typowym przejawem nieudolnego naśladowania gwary^[20][21][22].

W tabelce wymieniono przykłady ilustrujące różnice między mową mazurzącą i niemazurzącą (rozróżniającą):

Osobliwy rodzaj mazurzenia występuje na Podhalu. Tamte gwary mazurzą, jednak po fonemach /s, z, t͡s, d͡z/ – zarówno pierwotnych, jak i pochodzących z wcześniejszych /ʂ, ʐ, t͡ʂ, d͡ʐ/ – występuje tam zawsze [i], a nie [ɨ]^[23]. [i] występuje tam też po /ʐ/ (z dawnego /r̝/), ale taką cechę mają również gwary na Śląsku^[24]. Wymawia się tam zatem: [sija] szyja, [zitɔ] żyto, [kʂit͡si] krzyczy, [mʲɛd͡zi] miedzy, [kʂis] krzyż. Ponieważ w takim stanie zachowane jest pierwotne [i] po dawnych spółgłoskach zadziąsłowych (kiedyś miękkich), zjawisko to zostało nazwane „archaizmem podhalańskim”^[25].

Powstało kilka hipotez usiłujących wyjaśnić pochodzenie mazurzenia. W polskich środowiskach akademickich żywa dyskusja na ten temat trwała od roku 1947 do lat 50. Jest to kwestia blisko związana z zagadnieniem chronologii tego zjawiska, o którym polemik było jeszcze więcej.

Stanisław Dobrzycki jako pierwszy postulował wpływ substratu staropruskiego na genezę mazurzenia^[26]. Hipoteza ta została później rozwinięta przez Sieliszczewa^[27] i Milewskiego^[28]. Wykazano, że w pożyczkach z polszczyzny do języka pruskiego polskie spółgłoski zadziąsłowe /ʃ, ʒ/ są regularnie zastępowane przez spółgłoski zębowe /s, z/, np. dūsai- z polskiego dusza, supana z polskiego żupan (staropruskie /z/ pisano ⟨s⟩). Według tej teorii mazurzenie powstało jako cecha mowy spolszczonych Prusów na Mazurach (zobacz gwara mazurska), skąd później się szerzyło na południe. Zgadza się to z zapisami z epoki, wskazującymi na to, że mazurzenie najpierw ogarnęło Mazowsze, a dopiero po nim Małopolskę i pozostałe obszary^[29]. Taszycki bierze w swoich rozważaniach pod uwagę wpływ pruski^[30], natomiast Urbańczyk^[31] odnosi się do tej hipotezy krytycznie i utrzymuje, że polonizujący się Prusowie wywołali siakanie w gwarach malborsko-lubawskich, a nie mazurzenie na Mazurach.

Inne teorie, które powstanie mazurzenia wiążą z kontaktem językowym, to: teoria wpływu niemczyzny wysnuta przez Trautmanna, poparta analogicznymi argumentami do tych o wpływie pruskim powyżej^[32], a także domniemane prehistoryczne wpływy celtyckie lub nawet uralskie^[33][34].

Przyjmuje się często (pierwsza zrobiła to Halina Koneczna) bezpośrednie powiązanie mazurzenia ze wspomnianą powyżej depalatalizacją szeregu zadziąsłowego około XVI wieku, przez które miękkie /ʃ/, /ʒ/, /t͡ʃ/, /d͡ʒ/ straciły palatalność i przeszły w /ʂ/, /ʐ/, /t͡ʂ/, /d͡ʐ/ na terenach niemazurzących, ale w /s/, /z/, /t͡s/, /d͡z/ w gwarach mazurzących. W pierwszym przypadku fonemy te zmieniły jedynie swój sposób artykulacji z miękkiego (palatalnego) na twardy (niepalatalny), podczas gdy w drugim przypadku utrata tak wyrazistej cechy doprowadziła do kompletnego zlania się ich z zębowymi^[35][36]. Inne potraktowanie w tych dwu przypadkach można wyjaśnić już wcześniejszą różnicą w wymowie zadziąsłowych między tymi dwoma grupami gwar^[37][38].

Zaproponowano również, że to i podobne zjawiska (jabłonkowanie, kaszubienie) spowodowane zostały przeładowaniem staropolskiej głosowni przez sybilanty. Akustyka każdego z trzech szeregów /s.../, /ʃ.../, /ɕ.../ najwyraźniej nie wyróżniała żadnego dostatecznie, przez co większość dialektów uprościła system, zrównując ze sobą dwa z nich. Wedle tego poglądu mazurzenie, jabłonkowanie i kaszubienie są równoległymi procesami o tej samej przyczynie, jedynie innym rezultacie. Pierwszy postawił tę hipotezę Rudnicki,^[39] a później poparł i poszerzył André Vaillant^[40] i Brajerski,^[41] przy czym ten ostatni na poparcie tej tezy przedstawił porównywalne zjawisko w języku dolnołużyckim.^[d] Milewski dołącza do tego ponadto podobne porównanie z historii języków mongolskich.^[42] Jednak razem z Koneczną^[35] oraz Kuryłowiczem^[43] stwierdza on, że owo przeładowanie nie mogło być głównym powodem mazurzenia, jako że nie zaszło na całym polskim obszarze językowym, mimo takich samych warunków. Z tego powodu nie można go przyjąć za jedyny powód powstania mazurzenia, ale jako jeden z wielu czynników.

Ze szczególną teorią wyszedł Kuryłowicz,^[43] który też początki mazurzenia łączy ze wspomnianą depalatalizacją, ale w inny sposób. Mianowicie, wychodząc od tego, że zmiana /ʃ.../ > /ʂ.../ nie wszędzie postąpiła w tym samym czasie, teoretyzuje on, że w miejscach gdzie gwary, które ową zmianę już przeprowadziły (gwary innowacyjne) sąsiadowały z gwarami, w których panowała jeszcze dawna wymowa (gwary archaiczne), archaiczne gwary usiłowały wprowadzić również u siebie wspomnianą zmianę fonetyczną (ponieważ była innowacją to miała tendencje się szerzyć). Te gwary jednak, nie mając u siebie stosownych dźwięków, aby oddać obce /ʂ/ i /ʐ/, zastąpiły je znanymi sobie /s/ i /z/ (najwyraźniej uznając ich brak palatalności za pierwszorzędną cechę, a miejsce artykulacji za mniej znaczące). Twarde /t͡s/ oraz /d͡z/ zostały zapożyczone z nowego systemu i zastąpiły /t͡sʲ/ oraz /d͡zʲ/; pozostałe /t͡ʃ/ i /d͡ʒ/ tworzyły asymetrię w głosowni i, nie mogąc utrzymać się długo, zlały się w /t͡s/ i /d͡z/^[44] (zresztą sam status [d͡ʒ] jako osobnego fonemu w dawnej polszczyźnie jest wątpliwy^[45]).

Ponieważ w polskim języku literackim nie ma mazurzenia, było ono od dawna zwykle uznawane za wymowę gorszą. Osoby usiłujące wyzbyć się mazurzenia nie wiedziały, w których wyrazach powinny wprowadzić obce sobie głoski zadziąsłowe, chyba że je posłyszały w wymowie z rozróżnieniem, a w innych przypadkach popełniały często błędy. Mylne wprowadzenie głosek /ʂ/, /ʐ/, /t͡ʂ/, /d͡ʒ/ zamiast /s/, /z/, /t͡s/, /d͡z/ do wyrazów, w których nigdy ich nie było nazywa się szadzeniem lub po prostu mylnym odmazurzeniem^[4][18]. Przykłady słów z szadzeniem zanotowane w gwarach według Atlasu Gwar Polskich: proszo zamiast „proso”, bydlęczy zamiast „bydlęcy”, szmalec zamiast „smalec”^[46].

Dążność do unikania mazurzenia pośrednio przyczyniła się do wprowadzenia do języka polskiego przyrostków -icz, -owicz (np. panicz, królewicz, Chodkiewicz, Wołowicz), form czasowników typu depcze, łopocze, a także formacji przymiotników typu ochoczy, roboczy. Pierwotnymi polskimi formami były, -ic oraz -owic (jak w dziedzic), depce oraz łopoce, a spodziewaną formą przymiotników byłoby ochocy oraz robocy. Zastępstwo /t͡s/ przez /t͡ʂ/ w tych słowach wprowadziła najpierw polonizująca się szlachta ruska, przenosząc do nich wymowę ze swojego rodzimego języka. Małopolanom i Mazowszanom chcącym oduczyć się mazurzenia, a mającym do wyboru te dwie wymowy, wymowa kresowa wydawała się poprawniejsza, co ostatecznie zaważyło na rozpowszechnieniu się wspomnianych form w polszczyźnie^[47].

Bywało też, że gwarowa wymowa dostawała się do języka literackiego i została przyjęta jako obowiązująca. Tak też się stało m.in. ze słowami „cudo”, „cudny”, „cacko”, „ceber”, „dzban” – zamiast staropolskich czudo, czudny, czaczko, czeber, dżban/czban^[18].

Innym dialektalnym zjawiskiem w języku polskim dotyczącym szeregów sybilantów jest jabłonkowanie. Występuje w gwarach okolic Jabłonkowa na Śląsku, a na północy w Warmii oraz koło Ostródy i Lubawy. Polega ono na zidentyfikowaniu się szeregów dziąsłowo-podniebiennego i zadziąsłowego^[48]. Jabłonkowanie często omawia się razem z mazurzeniem, traktując oba jako zjawiska mające na celu zredukowanie liczby spółgłosek przedniojęzykowych szczelinowych i zwarto-szczelinowych w języku polskim^[49] (zobacz wyżej sekcję „Przyczyny”).

W podobny sposób z mazurzeniem łączone jest kaszubienie, które polega na depalatalizacji dawnych spółgłosek zębowych miękkich (odpowiedniki polskiego szeregu dziąsłowo-podniebiennego) i ich zrównanie ze spółgłoskami zębowymi twardymi w języku kaszubskim, np. kaszubskie sécë, cëchò, zelony, dzéń – polskie „sieci”, „cicho”, „zielony”, „dzień”^[48][49].

Podobne do mazurzenia zjawisko występuje w języku chorwackim w niektórych odmianach dialektu czakawskiego, gdzie określa się go terminem cakawizm^[50].

Kilka gwar języka białoruskiego na Podlasiu zapożyczyło mazurzenie od sąsiadujących gwar polskich^[e][51].

W wymarłym języku połabskim część dialektów dokonała zmieszania kontynuantów dawnych spółgłosek zębowych /s/, /z/, /t͡s/ i zadziąsłowych /ʃ/, /ʒ/, /t͡ʃ/, czyli dokładnie tak jak przy mazurzeniu. Z ocalałych materiałów językowych jedynie Vocabulaire Vandale Pfeffingera raczej konsekwentnie rozróżnia te dwa szeregi w pisowni, a pozostałe zabytki wskazują na ich jednakową wymowę. Słownik Pfeffingera opisuje zatem dialekt archaiczny, a w pozostałych poświadczonych dialektach występuje mazurzenie^[52].

W niektórych narzeczach słowiańskich nastąpiła węższa zmiana, dotykająca tylko bezdźwięcznych afrykat. We wschodniej słowiańszczyźnie znaleźć ją można w gwarach północnorosyjskich. W tych dialektach rosyjskie /t͡s/ oraz /t͡ɕ/ (z prasł. *č) złączyły się w jeden fonem, wymawiany rozmaicie: /t͡s/, /t͡sʲ/ lub /t͡ɕ/ w zależności od gwary. Cecha ta nosi miano cokania, ros. цоканье (w gwarach z wymową zębową) lub czokania, ros. чоканье (w gwarach z wymową zadziąsłową)^[53]. Z kolei w językach zachodniosłowiańskich dawny fonem /t͡ʃ/ przeszedł w /t͡s/ w języku dolnołużyckim, czym różni się od górnołużyckiego^[54].

Zobacz hasło mazurzyć w Wikisłowniku

 Wykaz literatury uzupełniającej: Mazurzenie.

• seplenienie
• szadzenie
• jabłonkowanie
• kaszubienie
• dialekty języka polskiego

• Władysław Kuraszkiewicz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1972.
• Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-06443-9.
• Stanisław Rospond: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
• Zdzisław Stieber: Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1966.
• Karol Dejna: Dialekty polskie. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993. ISBN 83-04-04129-4.
• Kazimierz Nitsch: Pisma dialektologiczne. Wrocław–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1958.
• Stanisław Urbańczyk: Zarys dialektologii polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972.
• Witold Taszycki: Dawność tzw. mazurzenia w języku polskim. Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1948.
• Tadeusz Milewski: Chronologia i przyczyny mazurzenia. 1956.
• Stanisław Rospond: Dawność mazurzenia w świetle grafiki staropolskiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1983.
• KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .