Suriye Çerkesleri (Çerkesçe: Сирием ис Адыгэхэр, Arapça: الشركس في سوريا) 19. yüzyılda Suriye'ye (o zamanlar Osmanlı İmparatorluğu'nun bir parçasıydı) yerleşen Çerkes diasporasını ifade eder. Çerkesler, Rus-Çerkes Savaşı'nı takip eden Çerkes Soykırımı'ndan sonra Suriye'ye taşındılar. Suriye toplumunun giderek asimile olan bir parçası haline gelmiş olsalar da Adigeceyi (Arapçaya ek olarak), kabile miraslarını ve bazı geleneksel adetlerini koruyarak farklı bir kimlik oluşturmuşlardır.
Suriye'deki iç savaştan önce Çerkes nüfusunun 100.000 civarında olduğu tahmin ediliyordu.[2][4] On yıl süren çatışmaların 2011 yılında başlamasından bu yana, Suriye'deki etnik Çerkeslerin ağırlıklı olarak SünniMüslüman olan nüfusu azaldı.
2018 yılında Profesör John Shoup, Suriye'deki Çerkes nüfusunun ülkenin toplam nüfusunun yaklaşık %1'ini oluşturduğunu ve bunun da onları ülkedeki en büyük altıncı etnik grup yaptığını söyledi.[9]
Tarih
Sürgün ve yeniden yerleşim
Çerkesler, 1864'teki Rus-Çerkes Savaşı'nın ardından Kuzeybatı Kafkasya bölgesindeki anavatanlarından Osmanlı İmparatorluğu'na zorunlu göçe başladılar. Başlangıçta Anadolu ve Balkanlar'ın bazı bölgelerine yerleşmiş olsalar da Osmanlı'nın 93 Harbi'ndeki yenilgisinden sonra büyük sayılarda (yaklaşık 70.000) imparatorluğun Suriye vilayetlerine (Levant) göç etmeye başladılar.[10] Bu Çerkes grubu çoğunlukla Osmanlı yetkilileri tarafından, başkent İstanbul'dan uzak olan Suriye'deki yerel nüfusun artan muhalefetini imparatorluğun daha sadık tebaasıyla dengeleme çabasının bir parçası olarak yerleştirildi. Birçok Çerkes daha sonra ikametlerini, her ikisi de o dönemde Şam Vilayeti'nin bir parçası olan Golan Tepeleri ve Transürdün bölgelerinde yoğunlaştırdı.[2] Bu sıralarda, 1870'lerin sonlarında, Şam'dan geçen Çerkeslerin akını, Humus'un kuzeyinde ve Suriye Çölü'nün sınırları boyunca ve ayrıca Şam şehrinin çevresindeki Marj es-Sultan ve Dumayir gibi bir dizi köyün kurulmasına yol açtı. Çerkesler sonunda son kasabayı terk ettiler.[11]
Osmanlı Suriyesi'nde kurulan Çerkes köylerinin neredeyse tamamı, çoğunlukla Anze ve el-Fadıl da dahil olmak üzere Dürzi ve Bedevi kabilelerinin dahil olduğu bilinen çatışma cephelerinde yer alıyordu. Çerkesler, çeşitli Bedevi kabilelerinin yerel köylülerden talep ettiği ve hükûmetin vergi toplamasına zarar veren huvva'ya ("gayriresmi 'koruma' vergisi") askeri olarak direnebildikleri için, iki grubun karşılıklı yararına olacak anlaşmalar yapmayı başardılar.[12] Bununla birlikte, Golan ve Guta (Şam kırsalı) bölgelerindeki Çerkesler ile Bedeviler arasında periyodik olarak çatışmalar yaşanmaya devam etti. Çerkeslerin o dönemde girdiği en ciddi yerel çatışmalar, kuzey Golan Tepeleri'ndeki Hermon Dağı bölgesine ve doğudaki Cebel el-Dürzi bölgesine hakim olan ve genellikle isyankar olan Dürzilerle olmuştur. Tarihçiler, Osmanlıların Dürzilerin yaşadığı iki bölge arasında saltanat yanlısı bir tampon görevi görmesi için Çerkeslerin bu bölgeye yerleşmesini teşvik ettiğini ileri sürmüşlerdir.[13] Buna ek olarak, Çerkesler genellikle şehir mahallelerine kıyasla Golan'da ikamet etmeyi tercih ettiler çünkü bölge ormanlık dağları, yoğun yağışı ve karıyla Kafkasya'daki ata topraklarına benziyordu.[14]
Osmanlı hükûmeti 20. yüzyılın ilk on yılında Çerkeslerin Fırat Nehri'nin kuzeyine göç etmesini kolaylaştırdı. Çarlık güçleri tarafından zorla Rus Ortodoks Kilisesine döndürülmekten korktukları için Kafkasya'yı büyük ölçüde kendi istekleriyle terk ettiler. Kabardey bir grup başlangıçta Rakka'ya yerleşti ve yeni yerleşimlerini Arapların çoğunlukta olduğu şehrin hemen batısında kurdu. Vilayet hazinesinden ve yerel bağışçılardan gelen fonlar, her göçmen ailenin bir arsa, iki odalı bir ev, bir at ahırı, iki öküz ve beş tahıl çuvalına sahip olmasını sağladı. Bu Kabardey grubunun lideri Talustan Anzor, anlaşmazlıklarda arabulucu olarak Rakka Bölgesi'nde saygınlık kazandı. Fırat vadisindeki diğer iki kasaba olan Menbic ve Hanasır ile birlikte Kabardey yerleşimlerinin Rakka çevresinde jandarmanın rahatça istihdam edilebileceği stratejik bir halka oluşturması amaçlanıyordu.[15]
Bu yıllara ait Çerkes anlatılarında, Çerkes göçmenleri memnuniyetle karşılayan yerel Arap nüfusa yönelik olumsuz ifadelere nadiren rastlanır.[16] Suriye'de baskın inanç olan İslam inancı ve bölgeye önce Osmanlılardan ve daha sonra Fransızlardan bağımsızlık mücadelesinden çok önce gelmeleri nedeniyle, Çerkesler modern Suriye devletinin kuruluşunda rol oynadılar ve hemen tam vatandaş oldular.[17] Ancak, bazı Çerkes süvari birliklerinin Fransız Levant Ordusuna katılması ve özellikle de Büyük Suriye İsyanı (1925-27) sırasında Sultan el-Atraş'ın Dürzi güçlerinin bastırılmasındaki rolleri nedeniyle, cumhuriyetin ilk yıllarında Arap çoğunluk ile ilişkiler biraz gerginleşti. Golan Tepeleri'ndeki bir azınlık Çerkes, Fransız Mandası yıllarında Şam'dan özerklik talebinde bulundu.[4][10]
Bağımsızlık sonrası
Suriye'nin Golan Tepeleri bölgesindeki Çerkes köyü Bir Ajem'de bulunan Satanay heykeli. Heykel militanlar tarafından tahrip edilmiştir.
Suriye'nin 1946'da Fransız kontrolünden bağımsızlığını kazanmasının ardından Çerkeslerin ağırlıkta olduğu askerî birlikler dağıtıldı. 1948 Arap-İsrail Savaşı sırasında, birkaçı aceleyle Suriye Ordusunun bir parçası olarak yeniden bir araya getirildi ve Cevad Anzor'un komutasına verildi. Anzor da dahil olmak üzere bu birlikten yaklaşık 200 asker savaş sırasında öldürüldü.[10] Suriye'nin 1967 Altı Gün Savaşı'ndaki yenilgisinden sonra, Çerkes nüfusu büyük ölçüde İsrail Ordusu tarafından işgal edilen Golan Tepeleri bölgesinden kaçtı. Çoğu Şam ve Halep şehirlerine yerleşirken, birçoğu da daha sonra Amerika Birleşik Devletleri (özellikle Paterson, New Jersey, New York ve Orange County, Kaliforniya),[1]Kanada, Almanya, Avusturya ve Hollanda'ya taşındı. Bazı Çerkesler 1973 Yom Kippur Savaşı'ndan sonra Bir Ajem ve Barika gibi İsrail işgali altındaki Golan Tepeleri ile ateşkes hattının doğusundaki köylere geri döndü.[10]
İç Savaş
Çerkesler, Mart 2011'de başlayan ve hükûmet ile hükûmet karşıtı isyancılar arasında devam eden Suriye İç Savaşı sırasında genellikle tarafsız kaldılar. Ancak önemli bir kısmı ordu da dahil olmak üzere güvenlik birimlerinde görev alırken,[3] bir kısmı da ya firar etmiş[10] ya da isyancıların saflarına katılmıştır.[3] Çatışmalar sırasında en az 35 Çerkes'in öldüğü bildirilirken, isyancılar ile Suriye Ordusu arasında Bir Ajem ve Barika'nın yanı sıra Şam yakınlarındaki Marj Sultan'da da çatışmalar yaşandı. Gazeteci Fehim Taştekin'in Radikal gazetesindeki yazısına göre Kasım 2012 itibarıyla 250 Çerkes, Türkiye'ye kaçtı, 5000'i ise "gelmek istiyor"du.[3]Anadolu Ajansı Ocak 2013 sonunda Türkiye'ye sığınan Suriyeli Çerkeslerin sayısının 700 olduğunu bildirdi.[18] Çoğunluğu Suriyeli mültecilerin kaldığı kamplar yerine aile fertlerinin yanında kalıyorlar. Bir diğer yaygın varış noktası ise bazı Çerkes ailelerin akrabalarının bulunduğu Suriye'nin güneyindeki Ürdün.[5] Birçok Çerkes, Rusya'nın çeşitli Kuzey Kafkasya cumhuriyetlerine ve oblastlarına aktif olarak geri dönüş arayışında. Yaklaşık 400 kişi Kabardino-Balkarya'a, 220 kişi Adige'ye ve 40 kişi de Karaçay-Çerkesya'ya yerleşti.[18] Taştekin toplam 1200 kişinin Rusya'ya gittiğini yazıyor.[3]
Kültür
Geçmişte Suriye'nin Çerkes toplumu çoğunlukla Adigece konuşuyordu ve bugün de birçoğu kendi aralarında Adigece konuşmaktadır, ancak hepsi devletin resmi dili olduğu için okulda Arapça öğrenmektedir.[1]Suriye'deki Türkmenler gibi Arap olmayan diğer Sünni Müslüman azınlıkların aksine, Çerkesler son zamanlarda giderek asimile olsalar da ayrı bir kimliklerini korumuşlardır.[4] Düğünlerde ve bayramlarda topluluğun bazı üyeleri geleneksel kıyafetler giymekte ve halk şarkıları söyleyip dans etmektedirler.[1]
Çerkesler genellikle iyi durumdadırlar ve birçoğu devlet görevlerinde, kamu hizmetinde ve orduda istihdam edilmektedir.[1] Kırsal bölgelerde Çerkesler kabile sistemine göre örgütlenmişlerdir. Bu bölgelerde topluluklar çoğunlukla tarımla, özellikle de tahıl ekimiyle uğraşmakta ve at, sığır, keçi ve koyun gibi çiftlik hayvanları yetiştirmektedirler. Birçoğu ayrıca demirci, altın ve gümüşçü, marangoz ve taş ustası olarak geleneksel işlerle uğraşmaktadır.[4]
Nüfus
Kafkas Vakfı tarafından sağlanan istatistiklere göre, 1990 yılında Çerkes nüfusu 28.500 iken, 2000 yılında yaklaşık 40.000'e yükselmiştir.[1] Ancak Kongre Kütüphanesi 1987 yılında bu sayıyı 100.000 olarak belirtmiştir.[4] Daha yakın tarihli başka kaynaklar da nüfusun 100.000 olduğunu tahmin etmektedir, ancak rakamlar için belirli yıllar verilmemiştir.[2][3]Journal of the Turkish Weekly, Çerkes nüfusunun 130.000'e kadar çıktığını yazmaktadır.[18] Suriye İç Savaşı ve büyük Suriyeli mülteci dalgası ile birlikte, birçok etnik Çerkes ülkeyi terk etti ve aralarında Rusya'nın Kafkasya bölgesindeki atalarının topraklarına geri dönenler de vardı.[19] Profesör John Shoup 2018 yılında Çerkes nüfusunun ülkenin toplam nüfusunun yaklaşık %1'ini oluşturduğunu söyledi.[9]
Coğrafi dağılım
1967 Savaşı'ndan önce, Çerkes nüfusunun yaklaşık yarısı Kuneytire ilinde yaşıyordu ve 11 köy ile büyük Kuneytire kasabasında ikamet ediyordu. Önemli bir Çerkes nüfusuna sahip olan Kuneytire, savaş sırasında nüfustan arındırıldı ve Suriye'nin kontrolü altında olmasına rağmen yeniden yerleştirilmediler. Çerkeslerin yoğun olarak yaşadığı köyler arasında Cevziye, Hişniye, Ayn Zivan, Selmaniye, Mumsiye, Mansura, Faham, Mudariye, Ramtaniye, Barika ve Bir Ajem bulunmaktadır. Sadece son ikisi yeniden iskân edilmiş olup, geri kalanların çoğu bölgenin İsrail işgali altındaki kısmında yer almaktadır.[10] Yerlerinden edilen Çerkesler Golan Tepeleri'ndeki topraklarını ve evlerini talep etmeye devam etmektedir.[10]
Birçok Çerkes 1967 Savaşı'yla Golan'dan sürüldükten sonra Şam'a yerleşmiştir.[1][4][10] Çoğunluğu şehrin Rukn ed-Din bölgesine yerleşti ve burada yaşayanların çoğunluğunu oluşturdular.[5] Şam'ın dışında kalan bölgedeki ana Çerkes nüfus merkezi, şehrin 15 kilometre doğusundaki Marj es-Sultan köyüdür. Ancak Suriye İç Savaşı sırasında 2016 yılında tamamen yıkıldığı için tüm Çerkesler bu köyü terk etmek zorunda kaldılar.[10] Diğerleri ise daha önce Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra Kafkasya'ya taşınmıştı.[20]
Halep şehri, Halep Çerkeslerinin birçoğunun göç ettiği yakınlardaki Hanasır kasabasına ek olarak bir diğer önemli merkezdir.[10] Halep'in kuzeydoğusundaki Menbic'de de önemli bir Çerkes topluluğu yaşamaktadır. 1970 yılında Hanasır ve Menbic'deki Çerkes nüfusu sırasıyla 2500 ve 1500'dü.[21] Hanasır, 20. yüzyılın başında Menbic'den gelen Çerkes göçmenler tarafından yeniden kurulmuştu.[22][23]
Çerkesler, Humus şehrinin yanı sıra Humus ilinde yedi, Hama ilinde ise iki köyde yaşamaktadır. Bu köyler çoğunlukla Humus'un kuzeyinde veya doğusunda, Suriye Çölü'nün kenarında ve Asi Nehri'nin doğu kıyısında yer almaktadır.[10] Bunlar Deyr Ful, Ayn en-Niser, Ebu Hamama, Murayj ed-Durr, Asilah, Anzat, Tel Amri, Tel Sinan, Tel Ada ve Telil'dir. Son köy Humus'un batısında, Houla yakınlarında yer almaktadır.[10]
Önemli kişiler
Tam ya da kısmi Çerkes kökenli önemli Suriye vatandaşları şunlardır:
^abShoup, John A. (2018), "Syria", The History of Syria, ABC-CLIO, s. 6, ISBN978-1440858352, Syria has several other ethnic groups, the Kurds... they make up an estimated 9 percent...Turkomen comprise around 4-5 percent of the total population. The rest of the ethnic mix of Syria is made of Assyrians (about 4 percent), Armenians (about 2 percent), and Circassians (about 1 percent).
