Marinera
Orixe musical	Zamacueca
Orixe cultural	Perú
Instrumentos típicos	Guitarra, Charango, Contrabaixo, Arpa, Acordeón, pandeiro, guitarrón, Trompetas
Subxéneros
Marinera limeña Marinera norteña Marinera serrana
v c e

A marinera é un ritmo e un baile de parella solto, o máis coñecido da costa do Perú. O baile representa o asedio amoroso a unha muller por parte dun home e caracterízase polo uso de panos que van trazando figuras no ar mentres se baila, estes son normalmente en forma de oitos (8). Este é un baile mostra do mestizaxe hispano-amerindio-africano, entre outros.

A súa orixe atribúese a un baile colonial chamado zamacueca, que era moi popular no século XIX. De todos os xeitos, existen diversas teorías ou correntes sobre a súa orixe e evolución.

O 30 de xaneiro de 1986, as formas coreográficas e musicais da marinera en todas as súas variantes rexionais foron declaradas Patrimonio cultural da nación peruana polo Instituto Nacional de Cultura do Perú,^[1] sendo esta a primeira declaratoria desta orde outorgada polo estado peruano.

A zamacueca, orixe da cueca chilena, chegou a Chile procedente do Perú entre 1824-1825, segundo o músico e compositor chileno da época, José Zapiola Cortés.^{[2] [3]} Logo, cara ao final da guerra coa Confederación Perú-Boliviana (1839), xunto coas tropas chilenas do Exército Unido Restaurador, o baile volveu ao Perú co nome de "chilena", confundíndose en parte coa xa existente zamacueca, que permanecera no país e que aos poucos foi cambiando grazas aos novos ritmos desa época. Mentres que na costa norte do Perú o baile converteuse en algo simple, en Lima o baile estilizouse e tornouse moito máis en clase de bailes de salón.

Antes da guerra do Pacífico, o baile era coñecido con diversos nomes, como sinala Abelardo Gamarra Roldou no seu artigo El baile nacional do seu libro "Trazos de pluma",^[4] como, por exemplo, el baile del pañuelito, mozamala e zamacueca. Con todo, ata 1879, ano do inicio da guerra, o seu nome máis xeneralizado era "a chilena". Durante a época da guerra do Pacífico, a entón "chilena" foi rebautizada, por iniciativa do mesmo Gamarra, alcumado "El Tunante", como "Marinera", "baile de mariñeiría" ou "baile da Marinera", en homenaxe a Miguel Grau e á Mariña de Guerra do Perú.^[5][6] A primeira marinera composta por "El Tunante" foi escrita en marzo de 1879 e chamouse "La Antofagasta", porto boliviano ocupado por Chile neses días, segundo indica Julio Rojas Melgarejo.

A marinera , durante a guerra do Pacífico, brindou homenaxe a Miguel Grau e o seu barco monitor Huáscar da armada peruana, consagrándose definitivamente como "marinera ". Estivo tamén presente na guerra civil entre Nicolás de Piérola e Andrés Avelino Cáceres (alcumado "el brujo de los Andes") que terminou en 1895.

A primeira marinera composta para ser cantada e acompañada con piano creouse en 1893 co nome de "Concha de Perla", letra de José Alvarado "Alvaradito" e música de "El Tunante".

Esisten varias hipóteses sobre as orixes da marinera sendo as máis nomeadas as correntes peruanista, hispanista e africanista:

Corrente peruanista

Esta corrente sostén que este baile é exclusivamente peruano. O historiador peruano Rómulo Cúneo Vidal indica que a zamacueca era unha danza de descanso, cuxo nome provén do quechua zawani, que significa baile do día de descanso e que zamiquiqui era o descanso campesiño logo dunha semana de traballo durante o Vicerreinado do Perú. As súas afirmacións apóianse nas escenas atopadas en huacos (pezas cerámicas producidas nos Andes centrales ou na costa do Perú) da cultura mochica e Inca onde o home ten a man na cintura e a muller a man nas costas e ambos sosteñen un bolso ou pano.

Corrente hispanista

Segundo esta corrente a marinera estaría inspirada nos bailes vicerreinais de salón como o minueto, Cuadrilla, Rigodón, os que foron copiados pola servidume e logo o pobo. As melodías, os tons, a guitarra e o arpa conforman o achegue hispánico ao baile.

Os ritmos europeos como o "Fandango" e as "Cashuas" permitiron a creación da Sajuriana chilena, o Zambo venezolano, o Ceo ou cielito Gaucho rioplatense, o Tas-be mexicano, o Bambuco granadino, o Amor Fino ecuatoriano e o Toro Mata no Perú.

O arxentino Carlos Vega argumenta que a zamacueca nace en 1610 no barrio de Malambo, indicando que é unha danza de parella solta, picaresca e onde os bailaríns usan un pano na man.

Corrente africanista

Esta sostén que a súa orixe é afroperuana posto que foron zambos e negros os principais danzantes recordando os bailes africanos. A denominación "Zamacueca" proviría de "Zamba clueca" onde a "zamba" (muller mestiza negro/amerindio) realiza movementos como unha galiña choca ("clueca") que puxo un ovo. O músico Nicomedes Santa Cruz indica que a denominación provén de "Samba" e "Cuque" dialecto do quimbundo que significa: "viña para empezar o lundú".

A inicios de 1800 o baile chamouse "Zamba" e logo "Zamacueca", que os africanistas consideran a orixe da marinera e outros bailes como a "mozamala", a "cueca", o "baile do pano da man".

O costumista Fernando Romeu indica que o baile colonial chamado "Zamba" realizado por boceiras e mulatos é a nai da Zamacueca e avoa da Marinera. O investigador José Durand sustenta que a Zamacueca é a nai da Marinera.

Segundo a localización esisten diferentes estilos e escolas de Marinera. Hai academias de baile de Marinera por todas partes do Perú, estas fan competicións entre elas con bastante frecuencia. A competición máis importante (Concurso Nacional de Marinera) é a que se fai durante o Festival Nacional de Marinera en Trujillo no mes de xaneiro.

Os tres estilos principais son a Marinera Limeña, a Marinera Norteña, e a Marinera Serrana. Ás veces a Marinera norteña é executada por un chalán (xinete) montado nun cabalo peruano de paso.

Esta Marinera é elegante e un pouco lenta en comparación con outras variantes. Esta danza pode interpretarse en tons musicais maiores ou menores. A marinera de contrapunto ou "canto de jarana" adoita constar de tres marineras, resbalosa e a continuación a fuga (pode ser máis dunha). Sendo un contrapunto de canto, a Marinera Limeña é improvisación pura, e é rica e complexa na súa execucion. En canto aos instrumentos con que se interpreta, atópanse hoxe a guitarra, o caixón e as palmas do público. Antigamente, a marinera na rexión de Lima interpretouse tamén con arpa e ocasionalmente bandurra ou laúde, en canto aos instrumentos de corda. En canto á percusión esta era enriquecida coa presenza do tamborete, instrumento coa aparencia dunha mesa (como pode verse na revista Mundial), do que lamentablemente non queda hoxe ningún exemplar. Este instrumento foi logo substituído polo Caixón.

Conclúese a marinera con a fuga, unha sorte de exaltación que finaliza o baile nunha forma moi alegre.

A marinera limeña ten un parámetro no seu canto e música, este canto foi levado ao baile ordenándoo por medio de amarres e cambios de sitios que os bailaríns deben cumprir con rigor.

Hoxe en día, a Marinera limeña parece facer sido ensombrecida pola Marinera norteña, debido ás súas calidades populares. Con todo, o baile aínda ten un pequeno número de admiradores que o bailan nas festividades de outubro ou durante o aniversario de Lima.

A Marinera norteña adoita chamarse tamén Marinera costeña, descoñécese a súa orixe exacta. Adquiriu características de bailes coloniais de nativos norteños e foi coñecida como marinera durante a independencia do Perú (1821).

Na marinera norteña o home baila con zapatos, en cambio a muller, que representa á campesiña, non os usa. Coa práctica constante as plantas dos pés curtense e endurecense e as mulleres poden bailar descalzas sobre chans irregulares, ásperos e quentes sen que isto afecte a calidade do baile, o que para elas é motivo de orgullo.

"A danzante de marinera debe presentarse na pista de baile vestindo os seus mellores traxes pero cos pés espidos, da mesma forma que o facían as campesiñas norteñas do século XIX."

"Estando obrigadas a bailar descalzas en calquera superficie sen mostrar ningunha incomodidade, as bailarinas profesionais deben practicar o suficiente para desenvolver callos grosos nas plantas dos seus pés."^[7]

A marinera no norte (departamentos de Lambayeque, La Liberdad, Piura e outros) é áxil, elegante, libre, alegre e espontánea, mostrando durante todo o baile un coloquio amoroso no cal a dama coquetea con picardía, astucia e intelixencia expresando a súa afectividad, mentres o home galantea, acompaña, axexa e conquista á súa parella. Esta mensaxe desenvólvese durante a execución do baile e é necesario que sexa cantada como no caso da "Limeña", aínda que tamén se pode bailar con banda de músicos. Trátase dun baile de contrapunto onde o home e a dama deberán demostrar a súa destreza e habilidade.

No referente ao vestido típico das damas debemos mencionar que non existen vestidos de marinera, senón máis ben as bailarinas deben lucir vestidos típicos dos pobos norteños que executan este estilo de marinera, iso si, bailando sempre cos pés descalzos. É inaceptable o uso de zapatillas, ballerinas ou calquera clase de calzado para a interpretación deste baile.

Nos homes é moi coñecido o típico traxe de chalán co seu poncho de fío e o seu chapeu (sombreiro) de palla de á ancha, pero tamén, nalgúns pobos do norte úsase o termo (traxe) de dril (tea) branco de costura simple, característica de toda a costa norte peruana. En canto ao calzado este debe ser negro e de vestir.

É unha danza de carácter carnavalesco; con movementos moi cadenciosos, danzadas unhas a continuación doutras.

A primeira, de características similares a outras marineras executadas ao longo do Perú pero orixinada na cidade de Puno, seguida dun huaiño (baile e música de orixe incaico) pandillero ou cuadrilla.

Creadas no estrato social chamado "cholada" (homes mestizos de Puno)

Esta marinera é típica das rexións altas e montañosas do Perú. Esta variante ten moitas influencias do Huaino. Xeralmente en ton menor, con movementos lentos, repítese dúas veces e termina en fuga de Huaino. Ten máis elementos de mixtura (Mestizaxe) tanto nos seus pasos como no vestiario e instrumentos, tales como Arequipa, Cajamarca, Ayacucho, Ancash. Todas teñen tanto semellanzas como diferenzas entre si, dependendo das influencias españolas e andinas de cada sector ou rexión.

O igual que a marinera de a pé a marinera con cabalo de paso busca na súa execución facerse con malgaste de graza, picardía e destreza. Pola súa banda, o cabalo de paso peruano é unha raza equina xurdida durante a Colonia no Perú, cuxos exemplares son adestrados para executar un trote peculiar.

Son moitos os concursos que se realizan o longo de todo o ano e en diversas cidades do Perú sendo o que realiza a asociación cultural Todas las Sangres desde 1987 na cidade de Lima o principal concurso de Marinera Norteña; evento este que é pioneiro en implantar novos mecanismos de cualificación e transparencia nos resultados, pero sen dúbida se algún destaca sobre todos os demais este é o que se realiza desde 1960 organizado polo club de fútbol Club Libertad de Trujillo, o longo da última semana do mes de xaneiro de todos os anos, na cidade de Trujillo, o chamado Concurso Nacional de Marinera, certame de fama internacional no que participan miles de parellas de baile achegados de todos os recunchos do Perú e do exterior. Este é sen dúbida un dos maiores eventos do folclore peruano, habendose consituido nun dos puntos máis sobresaíntes no calendario turístico do país, pódese dicir que este concurso é a meta final de todo cultor deste baile.

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Marinera

• Documental sobre a Marinera en Youtube