Roland urodził się na początku XII wieku w Sienie. Współczesny jemu biograf Boso nie podał żadnych informacji o jego rodzinie oprócz tego, że ojciec miał na imię Ranucci[1]. Kroniki sieneńskie począwszy od XIV wieku identyfikują go jako przedstawiciela rodu Bandinelli, co jest na ogół akceptowane przez historyków, choć nie brak głosów sceptycznych[3]. Studiował prawo na uniwersytecie w Bolonii. W latach ok. 1140–47 był kanonikiem w Pizie, a następnie prawdopodobnie profesorem uniwersytetu bolońskiego[1]. Przez długi czas utożsamiano go z autorem słynnego dzieła prawniczego Summa magistri Rolandi, co jednak okazało się błędne.
We wrześniu 1150 papież Eugeniusz III mianował go kardynałem-diakonem Santi Cosma e Damiano, a w marcu 1151 kardynałem-prezbiterem[1]San Marco. 4 maja 1153 został kanclerzem Świętego Kościoła Rzymskiego[2]. Jako bliski współpracownik papieża Hadriana IV stał na czele kardynałów opowiadających się za sojuszem z królem Sycylii, a sprzeciwiających się cesarzowi Fryderykowi I. W 1156 był jednym z negocjatorów sojuszu papiestwa z królem Sycylii. Rok później z kolei był legatem papieskim na sejmie Rzeszy w Besançon, na którym doszło do spięcia pomiędzy nim a cesarskim kanclerzem Rainaldem z Dassel.
Pontyfikat
W czasie elekcji po śmierci Hadriana IV doszło do rozłamu wśród kardynałów. Większość obrała Rolanda, który przyjął imię Aleksander III, jednak procesarska mniejszość nie uznała go i obrała kardynała Ottaviano de Monticelli, który przybrał imię Wiktor IV[2]. Aleksander III, choć miał poparcie większości kardynałów, musiał uciekać z Rzymu, gdzie przewagę uzyskał wywodzący się z rzymskiej arystokracji antypapież. 20 września 1159 Aleksander przyjął sakrę biskupią w niewielkiej miejscowości Ninfa koło Velletri[1].
Cesarz Fryderyk Barbarossa zwołał synod do Pawii, wzywając obu elektów do poddania się jego arbitrażowi[1]. Aleksander III odmówił jednak przybycia, wysyłając na synod jedynie swych obserwatorów. Synod, w którym wzięli udział głównie biskupi z Niemiec i północnych Włoch, uznał Wiktora IV i ekskomunikował Aleksandra III[1]. W odpowiedzi papież w dniu 24 marca 1160 wyklął cesarza.
Choć wygnany z Rzymu, Aleksander III został uznany za prawowitego papieża przez większość krajów europejskich: król. Sycylii, Anglię, Francję, Hiszpanię, Węgry i król. Jerozolimy[1]. Wiktora IV poparły w zasadzie jedynie Cesarstwo i Polska. W Danii król Waldemar uznał antypapieża, ale duchowieństwo z prymasem Absalonem na czele poparło Aleksandra.
W latach 1162–1165 papież rezydował we Francji[1], gdzie przewodniczył synodowi w Tours (1163), na którym potępiono herezję katarską i ponownie wyklęto cesarskich doradców jako odpowiedzialnych za schizmę. W latach 1163–65 siedzibą kurii było Sens[1]. Śmierć antypapieża Wiktora IV w 1164 oraz antycesarskie powstanie w Lombardii stworzyły nadzieję na zakończenie schizmy, jednak kanclerz cesarski Rainald z Dassel doprowadził do wyboru kolejnego antypapieża – Paschalisa III (1164–1168)[1]. Cesarz Fryderyk I początkowo wahał się, jednak ostatecznie udzielił poparcia Paschalisowi i wymusił to samo na swoich biskupach. Mimo to w kościele niemieckim i lombardzkim nie brakowało przeciwników kontynuowania schizmy. Kłopoty cesarza z wewnętrzną opozycją oraz starania kardynała Giovanniego z Sutri umożliwiły Aleksandrowi III powrót do Rzymu w listopadzie 1165. W 1167 Fryderyk I odzyskał jednak inicjatywę, najechał Italię, częściowo pacyfikując Lombardię i opanowując Rzym. Aleksander III musiał ponownie uciekać z miasta i na blisko trzy lata osiadł w Benewencie. W tym też czasie nawiązał przyjazne stosunki z cesarzem Manuelem I Komnenem z Konstantynopola[1].
We wrześniu 1168 zmarł antypapież Paschalis III, a jego następcą został antypapież Kalikst III (1168–1178), którego autorytet poza Cesarstwem był jednak bardzo niski. Od 1167 w północnej Italii trwały walki cesarza Fryderyka I z popieraną przez Aleksandra III Ligą Lombardzką, która w 1176 odniosła decydujące zwycięstwo nad cesarzem pod Legnano[1]. W rezultacie 1 sierpnia 1177 Fryderyk I i Aleksander III podpisali korzystny dla papiestwa pokój; cesarz wycofywał swe poparcie dla antypapieża, zrezygnował z regaliów w Państwie Kościelnym i zgodził się na zawieszenie broni z Ligą Lombardzką; w zamian papież cofnął jedynie ekskomunikę na cesarza i jego doradców oraz uznał jego syna Henryka za króla rzymskiego[1]. Ponadto papież mógł powrócić do Rzymu. Antypapież Kalikst III zrezygnował z roszczeń do tiary i został gubernatorem w Benewencie.
Ważnym wydarzeniem pontyfikatu Aleksandra III był spór między arcybiskupem CanterburyTomaszem Becketem a królem Anglii Henrykiem II[1]. Konflikt dotyczył tzw. konstytucji klarendońskich z 1164, które poważnie ograniczały autonomię kościoła angielskiego, zwłaszcza poprzez ograniczenie sądownictwa kościelnego[1]. Zarówno król jak i arcybiskup mieli w kurii swoich stronników, jednak papież opowiedział się ostatecznie po stronie Tomasza Becketa[1]. Kiedy arcybiskup został zamordowany 29 grudnia 1170, papież ogłosił go męczennikiem i kanonizował, a winą za jego śmierć obarczono króla[1]. Konflikt został jednak szybko zażegnany – Henryk II poddał się publicznej pokucie, ale artykuły klarendońskie w nieco złagodzonej formie zachowały moc obowiązującą[1].
W 1179 papież po uzyskaniu rocznego trybutu uznał Alfonsa I za króla Portugalii, którym ten de facto był już od 40 lat[1]. W 1181 zatwierdził też uchwały polskiego synodu w Łęczycy. Mianował ok. 35 nowych kardynałów.
W 1179 Aleksander III zwołał Sobór laterański III, na którym ustalono m.in. dekret Licet de evitanda discordia[4] – o wyborze papieża decyduje zgoda minimum dwóch trzecich członków Kolegium Kardynalskiego[2]. W elekcji mieli odtąd brać udział wszyscy kardynałowie, bez rozróżnienia na kardynałów biskupów, prezbiterów i diakonów. Dokument nie wspomina o ingerencji duchowieństwa i ludu rzymskiego, tak iż odpowiedzialność za wybór została całkowicie i wyłącznie przypisana kardynałom[4]. Papież ten wydał również dekret nakazujący uwierzytelnianie czynności prawnych dotyczących Kościoła za pomocą dokumentów. Ponadto potępiono szerzące się wówczas w Europie herezje (waldensi, albigensi, katarzy)[2], jak również szereg nadużyć duchowieństwa (nikolaizm, symonię).
Pod koniec życia Aleksander III po raz kolejny musiał opuścić Rzym, wygnany przez komunę miejską[1]. We wrześniu 1179 zbuntowani baronowie obrali Lando Sittino, byłego kardynała w kurii Wiktora IV, na antypapieża Innocentego III[1]. Antypapieża ujęto i pozbawiono urzędu już w styczniu 1180, a papieżowi przyszedł na pomoc sam cesarz Fryderyk I, który opanował całe Państwo Kościelne[1].
Aleksander III zmarł w Civita Castellana 30 sierpnia 1181, w podeszłym wieku.
.jpg)
