Tympanon w kościele św. Marcina w PoznaniuDzwony kościoła św. MarcinaDzwon kościoła św. Marcina poświęcony Matce BożejWnętrze kościoła Św. Marcina w Poznaniu
Niewielką świątynię wzniósł prawdopodobnie książę Przemysł I w 1240[2], choć powstanie samej parafii tonie w mrokach historii pomiędzy XI a XIII wiekiem. Obejmowała na początku cały dzisiejszy lewobrzeżny Poznań aż po Junikowo, Ławicę i Skórzewo. Wkrótce rozwinęła się wokół niej osada o nazwie Święty Marcin, która została włączona do Poznania w końcu XVIII wieku (pozostałością po niej jest nazwa ul. Święty Marcin – nie ul. Świętego Marcina). Przy parafii istniała szkoła parafialna (wzmiankowana już w 1438[3]).
Pierwotny kształt świątyni nie jest znany, lecz zapewne[4] była murowana. O średniowiecznym wyposażeniu wiadomo więcej. Obok ołtarza głównego (poświęconego św. Marcinowi) istniało ministerium dla wikariuszy (erygowane w 1486), ołtarz św. Stanisława (cechowy, cechu czapników) i ołtarz Świętego Krzyża (bractwa ubogich)[5]. Swój dzisiejszy kształt świątynia zyskała dzięki przebudowie w początkach XVI wieku.
Od 1486 w księgach miejskich widnieją zapisy pieniędzy na budowę nowego kościoła. Prawdopodobnie prace rozpoczęto w 1516 (pleban Grzegorz z Szamotuł), kontynuowano za Marcina Święcickiego i ukończono w 1517. Nawa główna była kryta stropem, nawy boczne miały sklepienia gwiaździste, pod kościołem znajdowały się cztery krypty. Wieży nie wybudowano[6]. Do potopu szwedzkiego trwał rozwój wyposażenia i infrastruktury kościelnej, spowolniony jednak zasadami ogłoszonymi w 1520 przez Marcina Lutra, np. do 1570 r. nie fundowano nowych ołtarzy[7]. Kościół odnowiono w końcu XVI wieku (pleban Maciej z Pońca)[8] W 1657 świątynia została spalona podczas najazdu brandenburskiego. Odbudowana w ciągu następnych lat przez plebanów Andrzeja Wilkiewicza (1670-1686; odbudowa murów cmentarza, powstała dzwonnica) i Andrzeja Chrościńskiego (1686-1721; powstała wieża, malowidła wewnątrz kościoła i nowe organy)[9] w stylu barokowym. Wieżę rozebrano z powodu groźby zawalenia w roku 1745., naprawione były też zniszczenia z okupacji rosyjskiej miasta (1771) związanej z konfederacją barską. Gruntowny remont z drobnymi zmianami kościół przeszedł w latach 1834–1840. W 1885 przy prawej nawie bocznej zbudowano kaplicę św. Józefa. 1859 w ogrodzie przy kościele stanął pierwszy na ziemiach polskich pomnik A. Mickiewicza, wykonany przez Władysława Oleszczyńskiego. 1890 u stóp cokołu umieszczono postacie przedstawiające Wisłę, Wartę i Niemen autorstwa Władysława Marcinkowskiego, a w 1904 kamienny monument zastąpiono kopią z brązu aut. Marcinkowskiego. Pomnik zniszczony podczas okupacji hitlerowskiej.
W 1925 przystąpiono do przebudowy, mającej na celu rozszerzenie i remont starej świątyni. Cofnięto główny ołtarz, przedłużono kaplicę św. Józefa, po stronie południowej zbudowano nową zakrystię. Pochodzący z XVII wieku ołtarz główny św. Marcina przesunięto bliżej ściany i zmniejszono. Świątynia otrzymała nową polichromię, witraże i ambonę, usunięto łuk triumfalny, przebudowano chór i ustawiono nowy ołtarz św. Antoniego. W 1929 od strony ul. św. Marcin przy bocznym wejściu do świątyni stanęła 45-metrowa (o podstawie 6 na 6 metrów) wieża, projektu Stefana Cybichowskiego. Na wys. 25 metrów umieszczono zegar, a nad nim dzwonnicę przykrytą wspartą na kolumnach barokowąkopułą. Na wieży umieszczono cztery trzymetrowej wysokości postacie św. Wojciecha, św. Stanisława biskupa oraz apostołów św. Piotra i św. Pawła wykonane przez Marcina Rożka. Na froncie wieży na osi Alei Marcinkowskiego umieszczono płaskorzeźbę autorstwa Marcina Rożka, przedstawiającą postać św. Marcina na koniu oddającego połowę płaszcza żebrakowi.
Z racji położenia w centrum miasta, zamieszkanego przez najzamożniejszych obywateli, była to najbogatsza parafia w Poznaniu. W 1930, podczas urzędowania proboszcza ks. prałata prof. dra Teodora Taczaka, kościół otrzymał nowe konfesjonały i stalle przy głównym ołtarzu, a także organy, na których często grywał Feliks Nowowiejski. Na zewnątrz wmurowano brązową tablicę ku czci ks. Piotra Wawrzyniaka autorstwa Władysława Marcinkowskiego. W 1932 przebudowano kaplicę Matki Boskiej z Lourdes, obok której ustawiono Golgotę – krzyż i trzy figury. W 1939 kościół został zamieniony na magazyn zrabowanych dzieł sztuki sakralnej. W 1945 spłonął wraz z zawartością.
Podczas odbudowy w latach 1950–1954 kościołowi przywrócono kształt gotycki. Wewnątrz najciekawszym zabytkiem jest ołtarz w formie tryptyku obrazujący życie św. Katarzyny, pochodzący z 1498 z kościółka cmentarnego w Świerzawie na Dolnym Śląsku oraz znajdująca się w nawie południowej drewniana polichromowana rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z około 1510 ze szkoły wielkopolskiej, a także wisząca nad wejściem do zakrystii figura Boga Ojca. Polichromia kościoła według projektu W. Taranczewskiego pochodzi z 1957. Witraże w prezbiterium są autorstwa J. Piaseckiego z 1960, za organami W. Taranczewskiego 1970, w nawach wykonane przez poznańską firmę witrażową Marii Powalisz-Bardońskiej (po 1970, częściowo z wykorzystaniem projektów W. Truszczyńskiego)[10]. Rzeźba św. Marcina w tympanonie nad głównym wejściem dłuta Edwarda Haupta pochodzi z 1957.
Grota Matki Bożej z Lourdes
Na południe od kościoła znajduje się pochodząca z 1911 roku grota Matki Bożej z Lourdes
Obiekt wybudował ksiądz Tadeusz Wierbiński jako wotum za cudowne uzdrowienie. W 1932 dobudowano doń wolnostojącą kaplicę przykrytą kopułą, w której odprawiano msze w niedziele i święta o godzinie 12:30. 14 stycznia 1941 nieznani sprawcy uszkodzili figurę Matki Boskiej, w związku z czym odprawiono nabożeństwo przebłagalne i ustawiono nową figurę w ołtarzu Świętej Rodziny. Figura ostatecznie została zniszczona w 1945. Nową figurę dłuta Kazimierza Bieńkowskiego postawiono w grocie w 1946. W nocy z 1 na 2 stycznia 1953 nieznani sprawcy ponownie rozbili figurę, co spowodowało kilkudniowe modlitwy przebłagalne. Figurę odnowił Edward Haupt. Do kolejnej dewastacji doszło w 1955 i ponownie wywołało to modlitwy i protesty społeczne. Rzeźbę naprawił Kazimierz Bieńkowski. W 1989 grota przeszła gruntowną renowację[11].
Na ścianie groty wmurowana jest tablica pamiątkowa w 15. rocznicę oswobodzenia Ziem Zachodnich z pod jarzma pruskiego, upamiętniająca też poległych powstańców wielkopolskich. Ufundowana została przez Towarzystwo Uczestników Powstania Wielkopolskiego 15 października 1933[12].
Organy
W kościele św. Marcina było kilka instrumentów. W 1922 roku zostały zbudowane nowe organy przez firmę Wacława Biernackiego z Wilna. Wykorzystano tam części z poprzednich organów, których budowniczy nie jest znany. Organy Biernackiego zostały zniszczone podczas działań wojennych.
Obecny instrument został zbudowany w roku 1965 przez firmę Włodzimierza Truszczyńskiego z Warszawy. Miechy napędzane są przez dmuchawę elektryczna firmy Cepka, umieszczoną na chórze muzycznym z boku instrumentu[13].
Dyspozycja instrumentu:
Manuał I
Manuał II
Manuał III
Pedał
1. Pryncypał 8'
1. Flet kryty 8'
1. Flet szeroki 8'
1. Pryncypałbas 16'
2. Koncert flet 8'
2. Kwintadena 8'
2. Salicet 8'
2. Subbas 16'
3. Oktawa 4'
3. Blok flet 4'
3. Pryncypał 4'
3. Oktawbas 8'
4. Rurflet 4'
4. Pryncypał 2'
4. Bachflet 4'
4. Fletbas 8'
5. Kwinta 2 2/3'
5. Kwinta 1 1/3'
5. Róg nocny 2'
5. Chorałbas 4'
6. Flet leśny 2'
6. Oktawina 1'
6. Picolo 1'
6. Flet polny 2'
7. Mixtura 4-5 ch.
7. Sesqialtera [sic!] 2ch.
7. Tercja mała 4/5'
7. Mixturbas 3ch.
8. Trompet 8'
8. Mixtura 4ch.
8. Acuta 3ch.
8. Puzon 16'
9. Krummhorn 8'
9. Obój 8'
Dzwony
W 1779 istniała nowa dzwonnica (drewniana, z czterema dzwonami)[14]. Obecnie przy kościele znajdują się trzy zabytkowe dzwony, powieszone na dzwonnicy z dwuspadowym daszkiem. Całość otoczona jest metalowym płotkiem. Wysoką wartość zabytkową docenili nawet Niemcy podczas I wojny światowej, uznając je za zabytki pierwszej klasy[15][16].
11 listopada, w dniu św. Marcina, po sumie odpustowej, rusza spod kościoła pochód pod przewodnictwem świętego, który kieruje się do Zamku Cesarskiego, gdzie św. Marcin przejmuje na jeden dzień klucze i władzę nad miastem od Prezydenta Poznania. W tym dniu poznaniacy wspomagają biednych i samotnych oraz zajadają się rogalami świętomarcińskimi.
↑Brak jest zachowanych dokumentów, najwcześniejszy to dokument z wizytacji bpa Tolibowskiego w 1662, w którym istnieje wzmianka o darowanych na własność plebanowi gruntach na Górczynie i w Wierzbicy, cytowana za dziś zaginionym dokumentem Przemysła II z 1284. (Jacek Wiesiołowski, KMP 2006/1, s. 9).
↑Mieściła się w kaplicy na przykościelnym cmentarzu; tamże, s. 15.
Jacek Wiesiołowski, Kościół i osada Święty Marcin w średniowieczu i okresie staropolskim; fragment Kroniki Miasta Poznania (KMP) 2006/1, Wydawnictwo Miejskie, ISSN0137-3552.
Waldemar Karolczak, Ulice i zaułki dawnego Poznania. Ulica Święty Marcin, Muzeum Narodowe w Poznaniu 2005
Iwona Błaszczyk, Wacław Taranczewski i jego wizja wnętrza kościoła św. Marcina, KMP 2006/1, Wydawnictwo Miejskie, ISSN0137-3552, s. 60. i nast.
.jpg)
